Η μουσική είναι η Τέχνη που μας συνοδεύει από πολύ μικρή ηλικία και που ερχόμαστε σε επαφή μαζί της πιο συχνά από όλες τις άλλες Τέχνες. Δεν είναι της παρούσης να αναλυθεί το γιατί και το πώς. Αυτό που έχει σημασία σήμερα, στα πλαίσιο του αφιερώματος στην Αντίσταση της Τέχνης*, είναι να δούμε πώς συνθέτες, οργανοπαίχτες και τραγουδιστές έπαιξαν το δικό τους ξεχωριστό ρόλο, όταν οι συνθήκες στη χώρα μας ήταν χειρότερες απ' ό,τι σήμερα στο Ιράκ, στο Αφγανιστάν και αλλού... Ας ταξιδέψουμε με το νου σ' αυτές τις δύσκολες εποχές και, κάθε φορά που απολαμβάνουμε ένα ελληνικό μουσικό έργο της εποχής, ας θυμόμαστε ότι οι δημιουργοί κινδύνευσαν και υπέφεραν για να μας το προσφέρουν, αλλά και για να χτιστούν βάσεις για μια άλλη αισθητική καλλιτεχνική παιδεία.

Η μουσική και τα τραγούδια έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο στην Εθνική μας Αντίσταση. Το σύνθημα που είχε κυριαρχήσει τότε σε όλη την Ελλάδα, το «Πολεμάμε και τραγουδάμε», ίσως να δίνει στους αναγνώστες, που δεν έζησαν την ανεπανάληπτη εκείνη εποχή, μιαν ιδέα για το ρόλο της μουσικής και των τραγουδιών στον απελευθερωτικό μας αγώνα. Αλλά εκείνοι που έζησαν την αντιστασιακή εποποιία, κυριολεκτικά, ξεσηκώνονταν με τ' αντιστασιακά τραγούδια και έδιναν τα πάντα, και τη ζωή τους ακόμα, στον αγώνα.

Το κλίμα, όμως, αυτό του ηρωισμού και της αυτοθυσίας δημιουργήθηκε μέσα από αγώνες, στους οποίους συμμετείχαν και οι μουσικοί μας με τους δικούς τους τρόπους και κάτω από αντίξοες συνθήκες που αντιμετώπιζαν, όταν η χώρα μας στέναζε κάτω από την τριπλή βάρβαρη κατοχή.

Για τους αγώνες των μουσικών μας, πολύτιμες πληροφορίες μας άφησε ο συνθέτης Αλέκος Ξένος σ' ένα κείμενο 25 σελίδων, που μας εμπιστεύτηκε η κόρη του Αλίκη Ξένου - Βενάρδου:

«(...) Με γρήγορους ρυθμούς ανασυγκροτήσαμε τις δυνάμεις μας. Δημιουργήσαμε πυρήνες στους διάφορους μουσικούς χώρους (καθηγητές, συνθέτες, θέατρο, φιλαρμονικές, χορωδίες, κλπ.) και μαζί με την πρακτική εργασία προχωρούσαμε σε πλατιά στρατολογία μελών στο ΕΑΜ.

Σ' έναν πολύγραφο του "Πανελλήνιου Μουσικού Συλλόγου" τυπώναμε την εφημερίδα μας Ο Μουσικός, που μαζί με τ' άλλα παράνομα έντυπα Ελεύθερη Ελλάδα, Ριζοσπάστη κλπ. διοχετεύαμε μέσα σε διπλές θήκες οργάνων στους μουσικούς, μέχρι τη μικρότερη ορχήστρα. Συγκροτούσαμε ομάδες και τις νύχτες γράφαμε συνθήματα στους τοίχους ενάντια στον καταχτητή. Παίρναμε μέρος σε όλες τις κινητοποιήσεις και διαδηλώσεις. Από τις πρώτες πρώτες, έχοντας μπροστά τους τραυματίες του Αλβανικού Μετώπου, όταν τραγουδώντας τον "Εθνικό Υμνο" προχωρούσαμε να στεφανώσουμε τον Αγνωστο Στρατιώτη (στην επέτειο της Επανάστασης του 1821) και οι Ιταλοί επάνω στ' άλογα μάς χτυπούσαν με τις σπάθες τους, ως τις μεγαλειώδεις διαδηλώσεις που πραγματοποιήθηκαν για την επιβίωση του λαού μας, ενάντια στην επιστράτευση, ενάντια στην κάθοδο των Βουλγάρων φασιστών, όταν αντιμετωπίζαμε τα τανκς και τα πολυβόλα των Γερμανών.

Δυο φορές πιάστηκα από τους κατακτητές στη διάρκεια αυτών των διαδηλώσεων. Την πρώτη μπροστά στον Εθνικό Κήπο. Μ' έβαλαν σ' ένα καμιόνι, αλλά μπροστά στη Βουλή μέσα στη χλαλοή και στους πυροβολισμούς κατορθώσαμε μερικοί να πηδήξουμε από την ανοιχτή πόρτα. Τη δεύτερη στο Κολωνάκι, μπροστά στο σπίτι του κουΐσλιγκ Ράλλη, όπου πήγαμε να επιδώσουμε ένα ψήφισμα. Τότε, όμως, ξαφνικά από πολλά στενά ξεχύθηκαν χιλιάδες διαδηλωτές, οι Γερμανοί αιφνιδιάστηκαν, πυροβόλησαν και μερικοί από μας το σκάσαμε προς τη Δεξαμενή. Εκεί κρύφτηκα στο σπίτι του Βάρβογλη, που ήταν οργανωμένος στους συνθέτες. Στο διάστημα αυτό δημιουργήσαμε συσσίτια και κάπως μπορέσαμε να σταθούμε στα πόδια μας.

(...) Κινητοποιήσαμε τη μουσική διανόηση, όχι μόνο για τα άμεσα οικονομικά και πολιτικά ζητήματα, αλλά και για τη μελέτη και τη λύση στο παρόν και το μέλλον των γενικότερων προβλημάτων που απασχολούσαν το μουσικό κόσμο, επαγγελματικών, δημιουργικών, πολιτιστικών σε σχέση με το πνευματικό, αισθητικό επίπεδο και τις ανάγκες του λαού μας.

(...) Το πρόγραμμα που προτείναμε στο ΕΑΜ, και εγκρίθηκε, για να περιληφθεί στο γενικότερο πολιτικό χάρτη της ανεξάρτητης πατρίδας μετά την Απελευθέρωση ήταν το παρακάτω:

1. Συλλογή της λαϊκής και έντεχνης Εθνικής Μουσικής. Διαφύλαξή της με τη δημιουργία αρχείου - βιβλιοθήκης και διάδοσή της στο εσωτερικό της χώρας, αλλά και στο εξωτερικό, με εκδόσεις, μαγνητοφωνήσεις και γραμμοφωνήσεις (έκδοση δίσκων).

Την πλατιά διάδοσή της στο λαό με επιμελημένες και εμπνευσμένες εκτελέσεις από τα κρατικά και ημικρατικά συγκροτήματα. Τη συγγραφή Ιστορίας της Νεοελληνικής Μουσικής. Την ανάπτυξη των πολιτιστικών ανταλλαγών με άλλες χώρες.

2. Την αναδιάρθρωση της μουσικής παιδείας και τον εκσυγχρονισμό της στα νηπιαγωγεία, δημοτικά σχολεία, γυμνάσια, πανεπιστήμια, με βάση την εθνική μουσική και τις καλύτερες παραδόσεις των μεγάλων μουσουργών.

Επίσης την ενεργητική συμμετοχή των μαθητών και της σπουδάζουσας νεολαίας με την ίδρυση χορωδιών, μικρών ορχηστρών, φιλαρμονικών και την ίδρυση Ανώτερης Μουσικής Ακαδημίας, όπου όσοι νέοι έχουν μουσικό ταλέντο θα σπουδάζουν δωρεάν και θα στελεχώνουν τους μουσικούς οργανισμούς, θα ανανεώνουν το δυναμικό σε σολίστες τραγουδιού, οργάνων, συνθέτες, μουσικολόγους, καθηγητές Ωδικής. Κι ακόμη το δυναμικό σε ενορχήστρωση, διεύθυνση ορχήστρας, χορογραφία, δραματική και παράλληλα την ενίσχυση των Ωδείων που υπάρχουν και τον εκσυγχρονισμό των μαθημάτων.

3. Ενίσχυση στους Δήμους, εργατικά συνδικάτα και πολιτιστικά σωματεία για τη δημιουργία ενός ερασιτεχνικού μουσικού πολιτισμού. Να υπάρξει υποδομή για την άνοδο του πνευματικού και αισθητικού επιπέδου του λαού, που θα συντελεστεί μέσα από τα πολιτιστικά μέγαρα και με την ενεργητική συμμετοχή του λαού σε χορωδίες, φιλαρμονικές, μουσικοχορευτικά λαϊκά συγκροτήματα, ορχήστρες δωματίου, μαντολινάτες κλπ. Εδώ θα πάρουν μέρος και οι συνθέτες μας με συναυλίες, διαλέξεις, συζητήσεις κ.ά.

Για την άνοδο του πολιτιστικού επιπέδου με την άμιλλα, να καθιερωθούν φεστιβάλ τοπικά και πανελλαδικά, με χορωδίες, φιλαρμονικές, φολκλορικά συγκροτήματα, λαϊκά τραγούδια κλπ.

4. Να ανεγερθούν μουσικά μέγαρα στις μεγαλύτερες πόλεις της χώρας, και πρώτα πρώτα στην Αθήνα και Θεσσαλονίκη, που θα στεγάσουν την Κρατική Ορχήστρα, την ΕΛΣ και τα διάφορα μουσικά συγκροτήματα.

5. Να δημιουργηθεί κεντρικό μουσικό όργανο από εξέχουσες μουσικές προσωπικότητες, που υπεύθυνα θα μελετάει, θα προγραμματίζει και θα προωθεί τα φλέγοντα μουσικά ζητήματα, σε συνεργασία με τα μουσικά σωματεία της χώρας, που εκφράζουν υπεύθυνα τις απόψεις του μουσικού κόσμου.

Ολα τα μουσικά σωματεία της Ελλάδας να εκλέξουν αντιπροσώπους για ένα πανελλαδικό μουσικό συνέδριο, όπου θα συζητηθούν πλατιά όλα τα μουσικά ζητήματα σε ελεύθερο υπεύθυνο διάλογο και οι αποφάσεις θα τεθούν υπόψη της Εθνικής Αντιπροσωπείας για τη λύση των προβλημάτων που απασχολούν το μουσικό κόσμο. Εμβλημα του συνεδρίου πρέπει να είναι η ενότητα σε μια Ομοσπονδία των Μουσικών Σωματείων Ελλάδας.

Αλλά και στη διάρκεια της Κατοχής οι μουσικοί κατόρθωσαν με τους αγώνες τους να έχουν κάποια επιτεύγματα. Με τους αγώνες μας κατορθώσαμε στην περίοδο των δύσκολων χρόνων της Κατοχής:

• Να κρατικοποιήσουμε την "Ορχήστρα του Ωδείου Αθηνών".
• Να δημιουργηθεί "Οργανισμός Λυρικού Θεάτρου", ανεξάρτητος από το "Εθνικό Θέατρο", που μαζί του μέχρι τότε στεγαζόταν (έχοντας ιδιαίτερο προϋπολογισμό και αίθουσα).
• Να γίνει μόνιμη η "Ορχήστρα Ραδιοφωνίας" και να δημιουργηθεί μόνιμη ορχήστρα ελαφράς μουσικής στο ΕΙΡ. Επίσης μόνιμο συγκρότημα Μουσικής Σαλονιού και Μουσικής Δωματίου.
• Η κρατικοποίηση της "Συμφωνικής Ορχήστρας" έγινε γιατί αντιμετώπιζαν συνεχώς στάσεις εργασίας των μουσικών, που απαιτούσαν, για να παίξουν, ικανοποίηση των αιτημάτων τους (...)

(...) Τότε (το 1943) συνέπεσε να προετοιμάζουν οι Γερμανοί μια μεγάλη γιορτή για να τιμήσουν την άνοδο του Γ` Ράιχ. Σ' αυτή τη γιορτή προγραμμάτισαν να πάρει μέρος και η "Συμφωνική Ορχήστρα της Ραδιοφωνίας" με έργα του Βάγκνερ. Αρχίσαμε να σκεφτόμαστε με τι τρόπο θα τη σαμποτάρουμε (...)

Συνεννοηθήκαμε με τα πιο έμπιστα μέλη διαφόρων οργάνων και αποφασίσαμε την ημέρα της γιορτής να "αρρωστήσουν" τα τρομπόνια, τα κόρνα και οι τρόμπες.

Ηταν αρκετό να λείψει σε έργο Βάγκνερ το βαρύ πυροβολικό. Η συναυλία θα ματαιωνόταν και το κύρος των κατακτητών θα κουρελιαζόταν! Πραγματικά, την ημέρα και ώρα της γιορτής άρχισε να καταφθάνει όλο το σκυλολόι στα σημαιοστόλιστα "Ολύμπια" και στην κατάλληλη στιγμή οι μουσικοί άρχισαν να παίρνουν τις θέσεις τους. Σε λίγο, μεγάλη αναταραχή στα παρασκήνια. Είχε φθάσει η είδηση για την "αρρώστια" των μουσικών. Το τι έγινε δεν περιγράφεται. Ο αρχιμουσικός να τρέχει χλωμός στον υπεύθυνο της υποδοχής, να καταφθάνουν σε λίγο τα ΕΣ-ΕΣ, να γίνονται ανακρίσεις. Τελικά, με τα κρυφά προδοτικά τους όργανα έφθασαν στον υπεύθυνο. Είχα στήσει το στέκι μου απέναντι, σ' ένα καφενείο. Εκεί έρχεται ένας από τους οργανωμένους τεχνικούς του συνεργείου λήψεως της συναυλίας και μου λέει λαχανιασμένος: "Κρύψου, εξαφανίσου, θα σε κάνουν σαπούνι οι Γερμανοί"!

Πραγματικά την άλλη μέρα, στις τέσσερις τα χαράματα, καταφθάνουν τα ΕΣ-ΕΣ στο σπίτι μου, μα το πουλί είχε πετάξει. Είχα μαζέψει όσα πράγματα μπορούσα και πήγα σε παράνομη κατοικία. Για τους άλλους μουσικούς "έπεσαν" πάνω στους Γερμανούς οι μουσικοί ιθύνοντες και δεν είχαν σοβαρές συνέπειες. Ολα φορτώθηκαν επάνω μου. Μ' έδιωξαν από την "Κρατική Ορχήστρα". Ετσι, δίχως εργασία και στην παρανομία, η παραμονή μου στην Αθήνα για νόμιμη δουλιά ήταν πια αδύνατη.

Στις αρχές του 1945, μου ήρθε ένα σημείωμα με την εντολή να περάσουμε εγώ και η γυναίκα μου, η Αννα, στις απελευθερωμένες απ' το ΕΑΜ περιοχές».

*Αποσπάσματα από το βιβλίο του Ευάγγελου Μαχαίρα «Η Τέχνη της Αντίστασης» («Καστανιώτης» 1999).

Είναι κάπως διαφορετικό αυτό το «σουφλέ», αλλά δε χάνουμε να το δοκιμάσουμε. Χρειαζόμαστε: 1 φλιτζάνι ρύζι, 250 γρ. κιμά μοσχαρίσιο, 1 κρεμμύδι, 2 κολοκυθάκια, 2 καρότα, 1 γιαούρτι στραγγιστό, 4 αβγά, λίγο γάλα, αλάτι και πιπέρι.

Ξεκινάμε: Ψιλοκόβουμε το κρεμμύδι και το τσιγαρίζουμε σε λίγο λάδι. Ρίχνουμε μέσα τον κιμά ανακατεύοντας μέχρι να αλλάξει χρώμα, το αλάτι και το πιπέρι. Το κατεβάζουμε από τη φωτιά. Το ρύζι το βράζουμε και το σουρώνουμε. Τα καρότα και τα κολοκυθάκια τα τρίβουμε στον τρίφτη. Σε ένα μπολ χτυπάμε πρώτα τα αβγά, κατόπιν ρίχνουμε το γιαούρτι και το γάλα. Ενώνουμε όλα τα υλικά μαζί και βάζουμε το μείγμα σε ένα πιρέξ το οποίο έχουμε λαδώσει. Ψήνουμε το σουφλέ στους 200 βαθμούς μέχρι να ροδοκοκκινίσει.