Γρηγοριάδης Κώστας

Ο λόγος περί βραβείων και διακρίσεων. Συνήθως, τα βραβεία και οι διακρίσεις που δίδονται, στο πλαίσιο του υπάρχοντος συστήματος, αφορούν άτομα τα οποία μπορεί μεν οι επιδόσεις τους σε κάποιον τομέα π.χ. της Τέχνης, της Επιστήμης κ.λπ. να είναι σημαντικές (σ.σ. αυτό δεν είναι πάντα απαραίτητο), αλλά πρέπει να συνοδεύονται από τη νομιμοφροσύνη του βραβευθέντος και την υποταγή του στο σύστημα. Πάμπολλες είναι οι περιπτώσεις ανθρώπων των Γραμμάτων, των Τεχνών και των Επιστημών οι οποίοι μέχρι το τέλος του βίου τους ήταν αποκλεισμένοι και περιθωριοποιημένοι, επειδή η πολιτεία και οι λογής - λογής οργανισμοί που έχουν αναλάβει «εργολαβικά» τη χορήγηση των βραβείων και των τιμητικών διακρίσεων, εξαιτίας της ιδεολογίας τους και όχι του έργου τους. Τα παραδείγματα πάμπολλα. Οχι μόνο στη χώρα μας, αλλά και στο εξωτερικό.

Ιδιαίτερα, όταν πρόκειται για διεθνείς διακρίσεις, είναι φυσικό οι επιλογές να είναι ακόμα πιο «προσεκτικές» και επιλεκτικές. Διότι ο αντίκτυπος από μια «λανθασμένη» επιλογή, σύμφωνα με τα δικά τους πάντα κριτήρια, να τους δημιουργήσει ενδεχομένως προβλήματα. Είναι αλήθεια ότι σε ορισμένες περιπτώσεις έχουν διακριθεί επιστήμονες και δημιουργοί, οι οποίοι ήταν κριτικοί απέναντι στο σύστημα και η όλη στάση τους σε καμία περίπτωση δε λειτουργούσε σε βάρος της κοινωνίας. Ομως επρόκειτο για εξαιρέσεις, όταν το σύστημα ένιωθε πανίσχυρο και κυρίως στο χώρο των θετικών επιστημών που δεν υπήρχε άμεση αντανάκλαση σε κοινωνικό επίπεδο από το έργο του επιστήμονα λ.χ. στα μαθηματικά.

Πριν από λίγες μέρες ανακοινώθηκε ένας κατάλογος με τις δέκα σημαντικότερες προσωπικότητες για το χώρο της οικολογίας, ο οποίος συντάχθηκε από τη Βρετανική Κυβερνητική Υπηρεσία Περιβάλλοντος. Βέβαια, στην εν λόγω λίστα υπάρχουν τρεις εξέχουσες προσωπικότητες που δε βρίσκονται πλέον στη ζωή. Πιο συγκεκριμένα, η Αμερικανίδα Ραχήλ Κάρσον, η οποία με το μεγαλειώδες έργο της «Σιωπηλή Ανοιξη», το 1962 (σ.σ. το οποίο κυκλοφορεί και στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Κάκτος») έθεσε το ζήτημα της αλόγιστης χρήσης των εντομοκτόνων, τα οποία μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του εβδομήντα θεωρούνταν πανάκεια, και των επιπτώσεών τους στο περιβάλλον. Ισως είναι η πρώτη που με τα γραπτά της τείνει να διαμορφώσει αυτό που αποκαλούμε σήμερα οικολογική συνείδηση. Ακολουθεί ο Γερμανός οικονομολόγος Ε. Σουμάχερ, που με το βιβλίο του «Το μικρό είναι όμορφο», δέκα χρόνια μετά τη «Σιωπηλή Ανοιξη», (σ.σ. κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Γλάρος») καταγγέλλει ότι η γη κινδυνεύει από ανισορροπία εξαιτίας της μονομανίας επίτευξης υπερκερδών και των γιγαντιαίων επιχειρήσεων. Τρίτος, ο Αγγλος Γουίλιαμ Μόρις, που έζησε το 19ο αιώνα είχε διαβλέψει τις επιπτώσεις από το ακολουθούμενο πρότυπο της βιομηχανίας και θεωρείται ο πρόδρομος του οικοσοσιαλισμού.

Από κει και πέρα ακολουθούν οι ενστάσεις μας. Ο ογδονταοχτάχρονος βιολόγος Τζέιμς Λόβλακ με τη «θεωρία» της Γαίας μπορεί να πούλησε (και να πουλά) εκατοντάδες χιλιάδες αντίτυπα, αλλά ουσιαστικά με τη θεωρία του ότι η γη (σ.σ. η βιόσφαιρα) λειτουργεί ως ζωντανός οργανισμός που είναι ικανός να ελέγχει το κλίμα, τη χημική σύνθεση της ατμόσφαιρας και των ωκεανών, ουσιαστικά δίνει μια μεταφυσική διάσταση στην οικολογία. Απέκτησε φανατικούς οπαδούς, αλλά οι θεωρήσεις του έχουν απορριφθεί από το σύνολο της επιστημονικής κοινότητας, πέρα από τη σύγχυση που εξακολουθούν να προξενούν σε ανυποψίαστους αναγνώστες. Στη λίστα παρελαύνει και ο πρίγκιπας Κάρολος, επειδή ...μιλούσε στα φυτά και διακρίνεται - λένε - για το πάθος του στα περιβαλλοντικά ζητήματα, που δεν το είδαμε όταν καταστρεφόταν η Γιουγκοσλαβία και το Ιράκ. Εκτός κι αν το πάθος αυτό αφορά αποκλειστικά τη Μεγάλη Βρετανία. Οπότε...

Στην ίδια λίστα και ο παρ' ολίγον πρόεδρος και αντιπρόεδρος επί Κλίντον Αλ Γκορ, ο οποίος ξαφνικά (;) ανακάλυψε το φαινόμενο του θερμοκηπίου και αναλαμβάνει πρωτοβουλίες. Κουβέντα, βέβαια, για το πυρηνικό οπλοστάσιο της χώρας του και την εξαγωγή της περιβαλλοντικής της βαρβαρότητας, από τους cowboys ομοεθνείς του, όταν βρισκόταν στα ύπατα αξιώματα. Δε θα μπορούσε να απουσιάζει και η νονός της έννοιας -λάστιχο «αειφορία», πρώην πρωθυπουργός της Νορβηγίας κ. Μπρούντλαντ, η οποία προσπάθησε ουσιαστικά να απενοχοποιήσει το καπιταλιστικό σύστημα από την επιτελούμενη περιβαλλοντική καταστροφή. Ετσι, σήμερα από τη χλωροπανίδα της πολιτικής βιοποικιλότητας, πυλώνες του καπιταλιστικού συστήματος νεοφιλελεύθεροι, σοσιαλφιλελεύθεροι, κληρικοί, γραφικοί κ.ο.κ. ομιλούν για την «αειφορία», η οποία θα δώσει λύσεις.

Ενδεικτικά αναφέραμε τα τέσσερα αυτά ονόματα για τα οποία θα μπορούσαμε να γράψουμε πάρα πολλά. Θεωρούμε περιττό, αλλά να αναφέρουμε ότι στην περίφημη λίστα δεν υπάρχουν τα ονόματα του Μάρεϊ Μπούκτιν, θεμελιωτή της κοινωνικής οικολογίας, του Πιέρ Σάμουελ, που πρώτος συνέδεσε την οικολογία και τις κοινωνικές επιστήμες, όπως και του Ελληνα διανοητή της διασποράς που έχει τεράστιο έργο. Του Τάκη Φωτόπουλου. Εκαστος εφ' ω ετάχθη...

Αν και θεωρείται ως δεδομένη και πλήρως διασαφηνισμένη η έννοια του περιβάλλοντος, όσες φορές σε έρευνες έχει τεθεί ως ερώτημα, η συχνότητα των διαφορετικών απαντήσεων είναι πολύ υψηλή. Αποτέλεσμα, σε προγράμματα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, τα οποία (υποτίθεται) προσεγγίζουν το ίδιο θέμα, να υπάρχουν εντελώς διαφορετικές οπτικές, επειδή το περιβάλλον εννοιολογικά αντιμετωπίζεται ανάλογα με τη θεώρηση που επιλέγεται, όχι με επιστημονικά κριτήρια, αλλά με τις γνώσεις και αναπαραστάσεις των συντονιστών - εκπαιδευτικών. Ας δούμε συνοπτικά έξι από τις διαστάσεις του (σ.σ. υπάρχουν κι άλλες ταξινομήσεις). Η συνηθέστερη εκδοχή είναι το περιβάλλον ως πρόβλημα προς επίλυση. Πρόκειται για το βιοφυσικό περιβάλλον που αποτελεί τη βάση της ζωής και το οποίο απειλείται από διάφορες πηγές ρύπανσης (βιομηχανίες, αγροχημικά, μεταφορικά μέσα κ.ά.). Η προστασία του και κυρίως η βελτίωσή του σχετίζεται άμεσα με την ποιότητα της ζωής μας. Μια δεύτερη προσέγγιση είναι αυτή του περιβάλλοντος ως φυσικού και προς διαχείριση πόρου. Αναφερόμαστε στη βιοφυσική κληρονομιά, η οποία εξαντλείται, υποβαθμίζεται και δεν είναι απεριόριστη, όπως ισχυρίζονταν μέχρι πρόσφατα οι νεοφιλελεύθεροι οικονομολόγοι. Τρίτη περίπτωση το περιβάλλον - φύση. Η εκκίνηση της ανθρώπινης (και όχι μόνο) ζωής που οι βιοκεντριστές οικολόγοι αποκαλούν ως φύση - ναό. Ακολουθεί το περιβάλλον - βιόσφαιρα, όπου συναντώνται όντα και αντικείμενα. Είναι πεπερασμένο και έχει αποκληθεί Γαία, η οποία από μερικούς συγγραφείς ενδύθηκε με μεταφυσικό περιεχόμενο και απέκτησε φανατικούς οπαδούς με χαρακτηριστικά (παρα)θρησκευτικών οργανώσεων. Η πέμπτη προσέγγιση είναι το περιβάλλον ως χώρος διαβίωσης. Ο καθημερινός μας χώρος. Πιο απλά: Tο σπίτι, το σχολείο, η εργασία, οι χώροι αναψυχής και διασκέδασης κ.λπ. Εκεί συναντάμε στοιχεία εκτός από ανθρωπογενή, κοινωνικά, πολιτιστικά, τεχνολογικά, ιστορικά κ.ά. Τέλος, το περιβάλλον ως κοινότητα, το οποίο χαρακτηρίζει το χώρο που μοιράζεται μια ομάδα ανθρώπων μαζί με το σύνολο των φυσικών τους στοιχείων. Θεωρητικά χώρος αλληλεγγύης, αλλά ουσιαστικά αντιθέσεων και διαχωρισμών. Αν και αρκετά σχηματική η παραπάνω ταξινομία, των οπτικών του περιβάλλοντος, θεωρείται απαραίτητη, έτσι ώστε τα όποια συμπεράσματα από εργασίες που γίνονται, ιδιαίτερα στο χώρο της εκπαίδευσης, να έχουν σημασία σε ερευνητικό επίπεδο.