Το ΚΚΕ, το κόμμα της εργατικής τάξης, έφτασε στα 88 χρόνια ζωής και πρωτοπόρας δράσης. Ογδόντα οκτώ ολόκληρα χρόνια αγώνων και ελπίδων του λαού για να ξημερώσουν οι πιο όμορφες μέρες που δεν έζησε ακόμη, στη δική του, τη σοσιαλιστική - κομμουνιστική κοινωνία. Εκεί όπου η δουλιά δε θα είναι εξαναγκασμός, αλλά ελευθερία, γιατί δε θα υπάρχει εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο και ο καθένας θα ζει για να δημιουργεί για όλους και όλοι για τον ένα.

Στην ιστορική του διαδρομή αντιμετώπισε και αντιμετωπίζει τη λυσσαλέα επίθεση της αστικής τάξης και των κομμάτων της ως ο υπ' αριθμόν ένα εχθρός τους. Δεν κάνουν λάθος, γιατί γνωρίζουν πως ο τροχός της Ιστορίας κινείται, παρά τα όποια πισωγυρίσματα, προς την κατάργηση του άδικου κόσμου τους. Οι αντιθέσεις και οι αντιφάσεις του συστήματός τους δεν μπορούν να βρουν λύση. Η κοινωνική παραγωγή απαιτεί κοινωνική ιδιοποίηση των αποτελεσμάτων της, αλλά αυτή σκοντάφτει στην ατομική - καπιταλιστική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής. Επομένως, πρέπει να κοινωνικοποιηθούν και τα μέσα παραγωγής. Αυτό είναι έργο των λαϊκών μαζών με ηγέτη την εργατική τάξη και καθοδηγητή το κόμμα της. Γι' αυτό και αποτελεί τον μόνιμο εχθρό του κεφαλαίου.

Αλλά και οι κάθε λογής οπορτουνιστικές δυνάμεις, έχουν στο στόχαστρό τους το κόμμα της εργατικής τάξης. Υποσχόμενες εφήμερες ουτοπίες περί αρμονικής συνύπαρξης κερδών και ανθρώπων, ευνουχίζουν την ταξική πάλη και τον πολιτικό αγώνα για την εργατική, τη λαϊκή εξουσία.

Το Κομμουνιστικό Κόμμα δημιουργήθηκε ως ιστορική αναγκαιότητα, να αποκτήσει η εργατική τάξη το δικό της κόμμα, που θα καθοδηγήσει τον αγώνα για την εκπλήρωση της ιστορικής της αποστολής, δηλαδή την κατάργηση των εκμεταλλευτικών σχέσεων παραγωγής. Είναι η μόνη τάξη που μπορεί να το επιτύχει, ακριβώς επειδή δεν έχει καμιά ιδιοκτησία σε μέσα παραγωγής. Και προαπαιτούμενο, για να εκπληρωθεί αυτή η αποστολή, ήταν η δημιουργία του δικού της κόμματος. Και βεβαίως για να μπορεί το Κόμμα να αντεπεξέλθει στην αποστολή του, βασικό ζήτημα αποτελεί η ολόπλευρη ενίσχυσή του.

Ο αγώνας για το σοσιαλισμό δεν είναι στόχος του απώτερου μέλλοντος, αλλά αγώνας που επηρεάζει και καθορίζει τη δράση του σήμερα. Ο καπιταλισμός είναι ιστορικά ξεπερασμένος και απαιτεί την αντικατάστασή του από το σοσιαλισμό, προκύπτει αντικειμενικά από τον ίδιο το χαρακτήρα της εποχής. Αυτό το καθήκον το επηρεάζει βεβαίως ο συσχετισμός δύναμης, αλλά δεν το καθορίζει ως στόχο και σκοπό. Το ΚΚΕ έλυσε από στρατηγική άποψη το ιστορικό αυτό καθήκον με την επεξεργασία του Προγράμματος του Κόμματος στο 15ο Συνέδριό του και την παραπέρα επεξεργασία του στο 16 Συνέδριό του.

Βασική προϋπόθεση, όμως, γι' αυτό είναι η ολόπλευρη ισχυροποίηση του Κόμματος. Που αποτελεί πρωταρχικό παράγοντα, προκειμένου να αναπτύσσεται αποτελεσματικά η ταξική πάλη, να δημιουργούνται οι όροι αλλαγής του συσχετισμού των πολιτικών δυνάμεων προς όφελος της εργατικής τάξης και των συμμάχων της, να δημιουργούνται οι προϋποθέσεις συγκρότησης του αντιιμπεριαλιστικού αντιμονοπωλιακού δημοκρατικού μετώπου πάλης ως κοινωνικοπολιτικής συμμαχίας για τη λαϊκή εξουσία. Είναι το βασικό ζήτημα που τέθηκε από το 17ο Συνέδριο του Κόμματος.

«Η πολιτική μας πρόταση ως πρόταση δράσης μπορεί να βοηθήσει να μεταπλαστεί το ρεύμα διαμαρτυρίας και η αμφισβήτηση που υπάρχει σε ώριμη πολιτική συνείδηση. Η πολιτικοποίηση είναι αναπόσπαστα δεμένη με το πρόβλημα "ανάπτυξη από ποιον και για ποιον". Αρα, συνδέεται άμεσα με τη διεκδίκηση αλλαγής στο επίπεδο της πολιτικής εξουσίας.

Να κατανοείται όλο και πιο πολύ από το λαό, στο έδαφος της πάλης για τα προβλήματα, ότι οι πολιτικές επιλογές όλων των κομμάτων δεν είναι τυχαίες, ούτε υποκειμενικές. Καθορίζονται από τα ταξικά συμφέροντα που υπηρετούν και εκπροσωπούν, από τη στάση τους απέναντι στα συμφέροντα των μονοπωλίων, των ιμπεριαλιστικών ενώσεων. Σε τελευταία ανάλυση, καθορίζονται από τη στάση τους στη ρίζα αυτής της αντίθεσης, που δεν είναι άλλη από την αντίθεση μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας...

Χρειάζεται σήμερα, μέλη και στελέχη, όλο το Κόμμα, ως συλλογική οντότητα, να κατακτήσει τη διαλεκτική σκέψη ερμηνείας των εξελίξεων και των προοπτικών, να αφομοιώσει τη διαλεκτική σχέση οικονομίας και πολιτικής στο επίπεδο του κινήματος, στο ζήτημα της πολιτικής εξουσίας...

Η ισχυροποίηση του ΚΚΕ έχει πολλές πτυχές, δείκτες, ποσοτικά και ποιοτικά κριτήρια. Δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί γενικά και αφηρημένα, αλλά παίρνοντας υπόψη τις συγκεκριμένες συνθήκες και τις αντικειμενικές δυσκολίες που έχουν. Παίρνοντας υπόψη και τη συγκεκριμένη φάση που βρίσκεται το εργατικό κίνημα, το γενικότερο λαϊκό κίνημα, που βρίσκεται η πολιτική συμμαχιών. Η ισχυροποίηση του Κόμματος επηρεάζεται επίσης και από τις διεθνείς εξελίξεις και τους συσχετισμούς, από το επίπεδο και τη στάθμη του παγκόσμιου εργατικού και γενικότερα αντιιμπεριαλιστικού κινήματος. Οσο εξαρτάται από εμάς, πρέπει να βελτιώσουμε τις υποκειμενικές μας δυνατότητες, ικανότητες, να ανεβάσουμε την αποτελεσματικότητά μας. Εχουμε υποχρέωση να συμβάλουμε στην ανάπτυξη και όξυνση της ταξικής πάλης, στη διαμόρφωση ενός ισχυρού, λαϊκού πλειοψηφικού ρεύματος, που αντιπαλεύει τα μονοπώλια, τις ιμπεριαλιστικές ενώσεις. Είμαστε υποχρεωμένοι να φέρουμε τη δράση μας σε αντιστοιχία με την εκτίμηση για το χαρακτήρα της εποχής, ως εποχής περάσματος στο σοσιαλισμό» (17ο Συνέδριο του ΚΚΕ, ντοκουμέντα, σελ. 17 - 19).

Κρίκο, επομένως, στη δράση για την ισχυροποίηση του Κόμματος αποτελεί η ικανότητα να δρούμε μέσα στο μαζικό λαϊκό κίνημα έτσι που αφενός να συσπειρώνονται πλατιές λαϊκές δυνάμεις στον αγώνα για τη λύση των προβλημάτων τους, αφετέρου να συνειδητοποιούν με τη δική μας ιδεολογικοπολιτική δουλιά, γιατί η μια ή η άλλη λύση είναι αυτή που απαντά στις ώριμες ανάγκες του λαού, αλλά εμποδίζεται από την ύπαρξη των μονοπωλίων, γεγονός που απαιτεί την κατάργησή τους. Η οποία κατάργηση είναι υπόθεση της δικής τους πολιτικής πάλης για την ανατροπή της εξουσίας τους και την εγκαθίδρυση της λαϊκής εξουσίας.

Χρειάζεται όμως ταυτόχρονα και αποκάλυψη της πολιτικής των άλλων κομμάτων πάνω στα προβλήματα και του γεγονότος ότι αυτή υπηρετεί τα μονοπώλια. Για παράδειγμα, γιατί σήμερα η ΝΔ, όπως και το ΠΑΣΟΚ πριν ως κυβερνήσεις προωθούν τις ιδιωτικοποιήσεις, τις ευέλικτες εργασιακές σχέσεις, την κατεδάφιση της Κοινωνικής Ασφάλισης, την εμπορευματοποίηση της Υγείας, της Πρόνοιας, της Παιδείας, της σύνδεσης όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης, με την επιχειρηματική δράση; Τι είναι αυτές οι αντιδραστικές μεταρρυθμίσεις; Είναι αναγκαίες για την αύξηση του βαθμού εκμετάλλευσης, προκειμένου να αντεπεξέρχεται όσο μπορεί το κεφάλαιο, στο πλαίσιο της συμμετοχής του στους διακρατικούς καπιταλιστικούς οργανισμούς, στους όρους που διαμορφώνει ο ανταγωνισμός που ολοένα οξύνεται. Απ' αυτό καθορίζεται και το αδύνατο άλλης μορφής διαχείρισης, προκειμένου να βελτιώνεται η θέση της εργατικής τάξης και των άλλων λαϊκών στρωμάτων. Αυτό καθορίζει και την κοινή στρατηγική της ΝΔ και του ΠΑΣΟΚ. Επομένως, και η πολιτική διέξοδος σε όφελος του λαού δεν μπορεί να προέλθει από μια άλλη κυβερνητική «κεντροαριστερή» λύση. Γιατί θα διατηρεί ανέπαφη τη δράση των επιχειρηματικών μονοπωλιακών ομίλων. Να γιατί αυτή η διέξοδος που προτείνει π.χ. ο ΣΥΝ, όχι απλά σπέρνει αυταπάτες, αλλά ωθεί στο συμβιβασμό και την υποταγή στους όρους που διαμορφώνουν τα μονοπώλια, το κεφάλαιο.

Η ικανότητα να αποκαλύπτεται η στρατηγική του κεφαλαίου και των κομμάτων του σε συνδυασμό με την προβολή και πάλη στο κίνημα στόχων και αιτημάτων που αντιστρατεύονται την πολιτική τους, μέσα από την ανάπτυξη διεκδικητικού κινήματος, πρέπει να συνοδεύεται με την ολόπλευρη διαφωτιστική δουλιά, την ιδεολογικοπολιτική δράση, προκειμένου να πείθει ότι η προοπτική της πάλης ενάντιά τους απαιτεί σύγκρουση και ρήξη με το σημερινό καθεστώς, ανατροπή της πολιτικής του κεφαλαίου. Και αυτό, βεβαίως, πρέπει να γίνεται με όρους μαζικού λαϊκού κινήματος. Δουλιά, λοιπόν, μέσα στις μάζες, με πρωταρχική επιδίωξη τη δική τους συσπείρωση και πάλη, αλλά όχι οποιαδήποτε πάλη. Πάλη με διεκδικήσεις που να ικανοποιούν τις δικές τους ανάγκες και συμφέροντα. Μέσα στο κίνημα μπορεί να δημιουργούνται όροι και προϋποθέσεις απόκτησης εμπειρίας, για το ποια πολιτική δύναμη είναι με το λαό και ποια ενάντιά του. Μέσα στο κίνημα, με τη δική μας, βεβαίως, ιδεολογικοπολιτική δράση, μπορούν να δημιουργούνται ρήγματα, στις εργατικές, στις λαϊκές συνειδήσεις, χειραφέτησης από την αστική πολιτική. Να ωριμάζει η ιδέα για την αντιιμπεριαλιστική αντιμονοπωλιακή πάλη ως γραμμή συσπείρωσης και ρήξης. Να ξεχωρίζει η αναγκαιότητα ενίσχυσης του ΚΚΕ, ως της μόνης πολιτικής δύναμης σήμερα που μπορεί να υπηρετήσει τα λαϊκά συμφέροντα. Σ' αυτό το δρόμο της δράσης για την οργάνωση της λαϊκής πάλης, με στόχους - διεκδικήσεις που να έρχονται σε σύγκρουση με τη σημερινή πολιτική σε συνάρτηση με τη δική μας πολιτική διεξόδου για το λαό, μπορεί να επιτυγχάνεται η συσπείρωση δυνάμεων για το Μέτωπο, και το δυνάμωμα του ΚΚΕ.

Το σημερινό ιστορικό αφιέρωμα αναφέρεται στη μακρόχρονη ωρίμανση των προϋποθέσεων για την ίδρυση του Κόμματος της εργατικής τάξης στην Ελλάδα.

Τη μετονομασία του σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας την αποφάσισε το τρίτο έκτακτο Συνέδριό του, που συνήλθε από τις 26 Νοέμβρη έως τις 3 Δεκέμβρη του 1924. Το Συνέδριο, ομόφωνα, δέχτηκε όλες τις αποφάσεις της Κομμουνιστικής Διεθνούς, της Βαλκανικής Κομμουνιστικής Ομοσπονδίας και τους 21 όρους εισδοχής των Κομμουνιστικών Κομμάτων στη Διεθνή. Σ' αυτό το Συνέδριο, το Κόμμα, από ΣΕΚΕ (Κ), μετονομάστηκε σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (Ελληνικό Τμήμα της Κομμουνιστικής Διεθνούς), ΚΚΕ (ΕΤΚΔ).

Η ίδρυση του ΚΚΕ ήταν αποτέλεσμα διεργασιών μιας μεγάλης περιόδου, που έχει σχέση, αφ' ενός με τη διάδοση του μαρξισμού, απο τη δράση πρωτοπόρων αστών διανοητών και ιδιαίτερα μέσα στην εργατική τάξη, αφ' ετέρου με την πολιτική συνείδηση της ίδιας της εργατικής τάξης και την κατάκτηση πείρας και οργάνωσής της σε δικούς της φορείς για τα δικά της συμφέροντα.Τέτοιες ήταν οι συνθήκες που επικρατούσαν στην Ελλάδα στις αρχές του περασμένου αιώνα, αλλά κυοφορούνταν από το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα.

Οι πρώτες σοσιαλιστικές ιδέες στην Ελλάδα άρχισαν να εμφανίζονται από Γάλλους πολιτικούς πρόσφυγες, οπαδούς του ουτοπικού σοσιαλιστή Σαιν Σιμόν, την εποχή του Οθωνα, με πιο σημαντικό τον Γουσταύο Εϊτχάλ. Ο Βασίλης Λάζαρης, στο έργο του «Οι ρίζες του Ελληνικού Κομμουνιστικού Κινήματος», αναφέρει σχετικά για τους «σαινσιμονιστές», όπως τους ονομάζει:

«Μέσα στο ιδιαίτερα δυσμενές για την Αντιβασιλεία (σ.σ. ο Οθωνας, που τον έφεραν στην Ελλάδα μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια στις 27 Σεπτέμβρη 1931, ως ανήλικος ήταν τυπικά βασιλιάς, την εξουσία ασκούσαν οι τρεις αντιβασιλείς, Αρμανσμπεργκ, Μάουρερ και Εϊντεκ, έως τις 20 Μάη του 1935 που ενηλικιώθηκε), κλίμα που είχε τότε δημιουργηθεί στην Ελλάδα, άρχισαν την πολιτική δράση τους στο Ναύπλιο και σε άλλες περιοχές της χώρας ορισμένοι Γάλλοι πρόσφυγες, προσκαλεσμένοι από τον Ιωάν. Κωλέττη και κυνηγημένοι από τη γαλλική κυβέρνηση, εξαιτίας της ιδεολογίας τους. Επρόκειτο συγκεκριμένα για οπαδούς του σαινσιμονισμού (σ.σ. Σαιν Σιμόν, Γάλλος ουτοπικός σοσιαλιστής), ο οποίος προωθούσε τότε τις βασικές αρχές της γαλλικής αστικής Επανάστασης από αριστερότερες θέσεις, προπαγανδίζοντας την πλήρη εξαφάνιση κάθε ιδιοκτησίας που δεν αποτελούσε προϊόν εργασίας και επιζητώντας τη μετατροπή του κράτους, από μέσο κυριαρχίας και διοίκησης προσώπων, σε οργανωτή της παραγωγής και ρυθμιστή των πολιτικών και κοινωνικών πραγμάτων.

Ο πιο σημαντικός από τους Γάλλους σαινσιμονιστές, που έδρασαν εκείνη την εποχή στην Ελλάδα, υπήρξε ο Γουσταύος Εϊχτάλ, ο οποίος είχε φτάσει στη χώρα τον Οκτώβρη του 1833, εννιά μήνες μετά την άφιξη του Οθωνα, με σκοπό να προσπαθήσει να οικοδομήσει μια βιομηχανική κοινωνία "με επάρκεια αγαθών, φωτισμένη από την επιστήμη, όπου η αγάπη θα εμπόδιζε τον κοινωνικό αγώνα και τον πόλεμο και όπου κυρίαρχο θα ήταν το πνεύμα" (Γκ. Εϊτχάλ, "Οικονομική και κοινωνική κατάσταση στην Ελλάδα μετά την Επανάσταση", επιμέλεια Θ. Χ. Παπαδόπουλου, Αθήνα 1974, σελ.9).

Μαζί με τον Φρ. Γκραλιάρ, οργανωτή της χωροφυλακής, και μερικούς άλλους σαινσιμονιστές, επιχείρησε να οργανώσει την Ελλάδα πάνω σε βάσεις που θεωρούσε ότι θα την καταστούσαν πραγματικά ανεξάρτητη χώρα, ενώ παράλληλα ανέπτυσσε μαζί με τους ομοϊδεάτες του μυστική πολιτική δράση μέσα από τη Σαινσιμονιστική Εταιρία, της οποίας υπήρξε ηγέτης».

Τη μυστική, ωστόσο, δραστηριότητα του Εϊχτάλ και των συντρόφων του την πληροφορήθηκε ο Αρμανσμπεργκ, που ζήτησε στις 19 του Σεπτέμβρη 1834 από τον Κωλέττη, με το παρακάτω έγγραφο, τη λήψη μέτρων, αναφορικά με το θέμα που είχε προκύψει:

«Πληροφορούμεθα ότι πολλά μέλη της Σαινσιμονικής Εταιρίας συνέρχονται άνευ αδείας εις μυστικάς συνεδριάσεις. Η Γραμματεία οφείλει διά παντός τρόπου να εξιχνιάση το ατόπημα τούτο και να καταδιώξη τους ενόχους και τους συνενόχους αυτών κατά τα άρθρα 212, 216, 218, 220 (221 και 222) του Ποινικού Νόμου. Το αποτέλεσμα των ερευνών και χρείας τυχούσης των καταδιώξεων πρέπει να κοινοποιηθή εις ημάς εντός εξ ημερών από σήμερον.

Επειδή αι τάσεις της σαινσιμονικής αιρέσεως ταύτης ουδόλως συμφωνούν προς τας αρχάς του δικαίου και της νομιμότητος, κατά τας οποίας η ημετέρα πατρική στοργή θέλει να διέπωνται οι πιστοί ημών υπήκοοι, ουδέποτε ωφέλη να δοθή εις τους αιρετιστάς τούτους η άδεια τού να εξασκούν τα μηχανήματά των, ανάγκη δε να επιβλέπωνται αυστηρώς. Οι (δε) παραβάντες το άρθρον 12 του Ποινικού Νόμου, καθ' ην περίπτωσιν είναι ξένοι υπήκοοι, πρέπει να εξωσθούν αμέσως του ημετέρου κράτους» (στο ίδιο, σελ. 104). Η διάδοση λοιπόν των ιδεών του ουτοπικού σοσιαλισμού και η ανάλογη βεβαίως δράση ανησύχησαν την άρχουσα τάξη της Ελλάδας.

Ετσι, το πρόγραμμα του Εϊχτάλ δεν εφαρμόστηκε, ενώ, μετά την ενηλικίωση του Οθωνα και το διορισμό του Αρμανσμπεργκ ως πρωθυπουργού, ο Εϊτχάλ παραιτήθηκε από τη θέση του και επέστρεψε στη Γαλλία. Η επίδραση, όμως, του σαινσιμονισμού διατηρήθηκε σε έναν αρκετά πλατύ κύκλο διανοουμένων στην Ελλάδα, αλλά χωρίς να επηρεάσει τα λαϊκά στρώματα.

Μετά το 1860, μεγάλα ιστορικά και επαναστατικά γεγονότα, που αναδεικνύουν την εργατική τάξη στην αυτοτελή πολιτική ταξική δράση της, η οποία βάζει τη σφραγίδα της στις κοινωνικές εξελίξεις, όπως η δράση της «Διεθνούς Ενωσης Εργατών» που ιδρύθηκε από τους Μαρξ - Ενγκελς το 1864, η Παρισινή Κομμούνα το 1871, αλλά και οι μεγάλοι εργατικοί αγώνες στη Δυτική Ευρώπη και στην Αμερική (απεργία εργατών Σικάγου για το 8ωρο), επηρεάζουν τμήματα της εργατικής τάξης στην Ελλάδα, αλλά και ένα τμήμα αστών δημοκρατών διανοουμένων. Αποτέλεσμα αυτής της επίδρασης ήταν η έκδοση πολλών εφημερίδων και ταυτόχρονα η εμφάνιση των πρώτων σοσιαλιστικών ομίλων σε διάφορα μέρη της Ελλάδας. Ετσι ιδρύονται σοσιαλιστικοί όμιλοι στη Μυτιλήνη, στο Λαύριο, στη Σύρο, στην Κεφαλονιά, στην Πάτρα, στο Αίγιο, στην Αθήνα και τον Πειραιά. Πιο οργανωμένη και ανεπτυγμένη δραστηριότητα γύρω από τις σοσιαλιστικές ιδέες, αναπτύσσεται το 1890, όταν ο Σταύρος Καλλέργης ιδρύει τον «Κεντρικό Σοσιαλιστικό Σύλλογο» στην Αθήνα, με παραρτήματα και σε άλλες πόλεις.

Ας δούμε όλες αυτές τις εξελίξεις, όπως περιγράφονται από τον Μ. Μ. Παπαϊωάννου στο έργο του «Η Παρισινή Κομμούνα και η Ελλάδα», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή»:

Από την εποχή των επιγόνων του Σαιν Σιμόν κάνει την εμφάνισή της στην Αθήνα η εφημερίδα με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Η Πρόοδος», που σημαίνει κατά κύριο λόγο βιομηχανία, για να προπαγανδίσει τις ιδέες του ουτοπικού σοσιαλισμού. Εισηγητής του ο Παναγιώτης Σοφιανόπουλος (1786 - 1856), γιατρός σπουδαγμένος στην Ιταλία και μετεκπαιδευμένος στο Παρίσι, αγωνιστής του 1821 και στέλεχος του λεγόμενου «γαλλικού» κόμματος του Ιωάν. Κωλέττη, γνωστός για τις στενές σχέσεις του με τον Λουδοβίκο Φίλιππο και τον Γκιζώ. Αργότερα στα 1848, ο Σοφιανόπουλος θα εκδώσει την άλλη εφημερίδα του «Νέοι Καιροί», τίτλος που εκφράζει την αποδοχή από τον εκδότη της των αρχών της «κοινωνικής δημοκρατίας» των αστικοδημοκρατικών ευρωπαϊκών επαναστάσεων του 1848.

Ο όρος σοσιαλισμός χρησιμοποιείται για πρώτη φορά στην Ελλάδα από την «Εφημερίδα της Σμύρνης» και τους «Νέους Καιρούς» του Σοφιανόπουλου, στα 1849. Οι «Νέοι Καιροί» αναδημοσιεύουν από την «Εφημερίδα της Σμύρνης» του Σκυλίτση ένα άρθρο για τους σοσιαλιστές Φουριέ, Οουεν κλπ.

Οι όροι κομμουνιστής και κομμουνισμός χρησιμοποιούνται στα Εφτάνησα το 1858, για να χαρακτηρίσουν και κατηγορήσουν τον Ιωσήφ Μομφεράτο (1816 - 1888), από τους αρχηγούς του «Ριζοσπαστικού κόμματος», δικηγόρο σπουδαγμένο στα πανεπιστήμια της Ιταλίας και της Γαλλίας - είναι στο Παρίσι το 1843 - μέλος του κερκυραϊκού Κοινοβουλίου επί αγγλικής κατοχής και της Ελληνικής Εθνοσυνέλευσης του 1864, μετά την παραχώρηση των Ιονίων Νήσων στην Ελλάδα από την Αγγλία.

Κιόλας από τη δεκαετία 1840 - 1850 κυκλοφορούν στην Ελλάδα και στα Εφτάνησα οι ιδέες των Προυντόν, Μπλανκί, Μπακούνιν. Μάλιστα, καλλιεργείται παράλληλα και ο τρόμος για την κοινοκτημοσύνη. Το φθινόπωρο του 1848 έχει μεταφυτευτεί στην Ελλάδα ο τρόμος από τον κομμουνιστικό κίνδυνο της Ευρώπης.

Στα 1861 δημοσιεύεται στην αθηναϊκή εφημερίδα «Φως» του Σοφοκλή Καρύδη (εξαιρετική φυσιογνωμία της ελληνικής δημοσιογραφίας) κύριο άρθρο με τον τίτλο «Αναρχία». Το φύλλο κατασχέθηκε και ο αρθρογράφος Δήμος Παπαθανασίου φυλακίστηκε...

Στα 1870, που ξεσπάει ο γαλλο-γερμανικός πόλεμος, η Ελλάδα περνάει βαθιά πολιτική κρίση, οφειλόμενη στην αποτυχία της κρητικής επανάστασης (σ.σ. το 1866) και στην άσχημη πορεία των οικονομικών του κράτους...

Η Ελλάδα στα 1870 έχει πληθυσμό διπλάσιο από τον αρχικό (του 1830): 1.500.000. Διαθέτει η χώρα μια αστική τάξη του χωριού και της πόλης αρκετά δυναμική, που διεκδικεί να αναλάβει μόνη της την εξουσία. Πλάι της, η εργατική και υπαλληλική τάξη αυξαίνει τον αριθμό. Τα ναυπηγεία και το λιμάνι της Σύρας στο Αιγαίο απασχολούν εκατοντάδες εργάτες. Το ίδιο συμβαίνει με την εμπορική ναυτιλία. Ο αριθμός των ναυτεργατών ξεπερνά τις 20.000. Από ερειπιώνας που ήταν η Ελλάδα μετά την επανάσταση, στα 1870, εκτός από την Αθήνα, έχει άλλα δέκα τουλάχιστον επαρχιακά κέντρα, σωστές πόλεις.

Στους παραπάνω δείκτες θα πρέπει να προστεθούν οι φοιτητές, οι δημοσιογράφοι, οι εκπαιδευτικοί και άλλοι κλάδοι. Τούτη την κοινωνία τη χαρακτηρίζει ορμή για πρόοδο, για ταχύτερο εξευρωπαϊσμό της ζωής σε όλους τους τομείς, τη βιομηχανία, τη γεωργία, το εμπόριο, την εκπαίδευση, τα γράμματα. Η εξόρμηση της αστικής κοινωνίας περνάει σε μια νέα περίοδο από τούτη τη δεκαετία του περασμένου αιώνα...

Αποκτά ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότι στην επανάσταση της Κρήτης (σ.σ. το 1866), παίρνει μέρος ο μπλανκιστής Γκούσταβ Φλουράνς, (οπαδός του Μπλανκί, Γάλλου εργάτη από τους αρχηγούς στα οδοφράγματα της επανάστασης του 1848 και μετά της Κομμούνας στα 1871)... Η ελληνική κυβέρνηση ενοχλήθηκε από το φιλελληνισμό του Φλουράνς και δε δίστασε να απαγορεύσει μια διάλεξή του σε δημόσια αίθουσα και ακόμα να τον απελάσει από την Ελλάδα...

Ο αθηναϊκός Τύπος αντιμετωπίζει τα γεγονότα του εμφυλίου πολέμου (σ.σ. στη Γαλλία το 1871, που οδήγησε στην ανακήρυξη της Κομμούνας), χωρίς πολιτικές προκαταλήψεις, αναγράφει τις ειδήσεις με αντικειμενικότητα. Αλλωστε, δεν είναι καθόλου προϊδεασμένος για φαινόμενα τέτοια όπως η Κομμούνα. Ετσι, η Παρισινή Κομμούνα, η Διεθνής εταιρία των εργατών, όταν αρχίζει η επανάσταση της 18ης Μάρτη, παρουσιάζεται με το αληθινό της πρόσωπο ή με τα στίγματα που οφείλονται στο γαλλικό και τον άλλο ξένο Τύπο. Η αλήθεια είναι πως αυτό δεν κρατάει πολύ. Οσο προχωρούν οι μέρες και το χάσμα ανάμεσα στους δύο κόσμους, του παρισινού προλεταριάτου από τη μια και από την άλλη της μεγαλοαστικής τάξης, που παραδίδεται στην κυβέρνηση των Βερσαλιών και προδίδει τη Γαλλία στους Γερμανούς καταχτητές, μεγαλώνει και βαθαίνει, τόσο και οι ελληνικές εφημερίδες τάσσονται καθαρότερα με την επανάσταση ή με την αντεπανάσταση. Τελικά, το σύνολο των εφημερίδων τάχθηκε εχθρικά στην Κομμούνα και μόνο μια ξεσπάθωσε και υπερασπίστηκε τις αρχές και τα πρόσωπα του πρώτου προλεταριακού κράτους στον κόσμο. Αυτή η εφημερίδα είναι το «Μέλλον» του Δήμου Παπαθανασίου...

Ο Παπαθανασίου είναι γαλλόφιλος, αλλά και εχθρός του Ναπολέοντα του Γ` και γενικά της μοναρχίας και της απολυταρχίας. Χαιρετίζει την ανακήρυξη της δημοκρατίας στη Γαλλία, όμως δεν ανήκει στους οπαδούς της πρώτης κυβέρνησής της. Η έκρηξη της επανάστασης στο Παρίσι στις 18 Μάρτη 1871 τον αιφνιδιάζει, είναι βέβαια περισσότερο από πολλούς άλλους έτοιμος να την επιδοκιμάσει...

Ενα μήνα ύστερα από την εγκαθίδρυση της Κομμούνας στο Παρίσι, το «Μέλλον» παίρνει θέση με το μέρος της επανάστασης και αρχίζει να την υπερασπίζεται από τις επιθέσεις και τις συκοφαντίες των αντιπάλων της με νευρώδη αρθρογραφία...

Η επανάσταση της Παρισινής Κομμούνας έδωσε την αφορμή να γνωριστούν μεταξύ τους οι οπαδοί του σοσιαλισμού και να σχηματίσουν κύκλους μαζί με άλλους, που η Κομμούνα τους έφερε κοντά στο σοσιαλιστικό κίνημα. Κάτι τέτοιο αποδείχνεται από την κυκλοφορία του «Μέλλοντος». Δεν επηρεάστηκε καθόλου από τις αστυνομικές επιθέσεις εναντίον του διευθυντή της και τις συκοφαντίες των άλλων εφημερίδων...

Με την πείρα από την ήττα της Κομμούνας και από τη χρόνια πολιτική κρίση της Ελλάδας, οι πρώτοι Ελληνες σοσιαλιστές κατέληξαν στην απόφαση να αναλάβουν πρωτοβουλία, για να σχηματιστεί μια νέα πολιτική κίνηση, με συνεπείς δημοκρατικές αστικές αρχές, η οποία να προχωρήσει στην ίδρυση ενός δημοκρατικού κόμματος αρχών.

Αλλά δε θα φτάσει, ως το κλείσιμο του περασμένου αιώνα (σ.σ. του 20ού), στην ένωση σ' ένα πολιτικό κόμμα όλων των αριστερών δημοκρατικών και σοσιαλιστικών κινήσεων. Η σημαντικότερη κίνηση σ' αυτό το χώρο αντιπροσωπεύτηκε από τον πολυταξιδεμένο Κεφαλονίτη Παναγιώτη Πανά (1832-1894), οπαδό του Ιταλού αριστερού δημοκράτη Ματσίνι, που είχε πάρει μέρος και στις πρώτες συνεδριάσεις της Πρώτης Διεθνούς...

Οταν ξεσπά η Παρισινή Κομμούνα δεν αργεί να στείλει από τη Ρουμανία, όπου βρίσκεται, το μήνυμά του μέσα από την εφημερίδα «Μέλλον» του Δήμου Παπαθανασίου για τη σοσιαλιστική επανάσταση της Γαλλίας. Και στη Ρουμανία δεν έμενε αδρανής.

Για πρώτη φορά το 1865 στο Βελιγράδι καταστρώνονται σχέδια για τη συνεργασία των βαλκανικών λαών, για την εθνική και κοινωνική απελευθέρωσή τους. Ιδρύεται μυστική οργάνωση με το όνομα «Δημοκρατική Ανατολική Ομοσπονδία» (ΔΑΟ). Δημοσιογραφικό όργανό της η φιλελεύθερη σερβική εφημερίδα. Τα τμήματα της ΔΑΟ στις διάφορες χώρες ονομάζονταν «Κύκλοι». Στην Ελλάδα ιδρύθηκε μυστικός «Κύκλος» το 1868 από τον Παναγιώτη Πανά, που τότε είχε έρθει στην Ελλάδα. Είναι ο πρώτος στην Ελλάδα ρομαντικός σοσιαλιστής, εκδότης της πρώτης σοσιαλιστικής ελληνικής εφημερίδας «Εργάτης» της Κεφαλονιάς, το 1874. Ο παράνομος «Κύκλος» ιδρύει το 1876 το δημοκρατικό σύλλογο, που κάτω από τον τίτλο «Ρήγας» συγκεντρώνει την πλειοψηφία των αριστερών δημοκρατών. Η εφημερίδα «Εργάτης» έχει κιόλας πετύχει να φέρει στη Βουλή τον πρώτο σοσιαλιστή βουλευτή, τον Ρόκο Χοϊδά, που γρήγορα γίνεται ο πόλος για την πρώτη αριστερή κοινοβουλευτική ομάδα με τους Φιλάρετο, Τιμ. Φιλήμονα κ.ά.

Ο σπουδαιότερος πολιτικός σύλλογος, ύστερα από το «Ρήγα» της Αθήνας, ήταν ο σύλλογος της Πάτρας, που την 1η Μάη 1877 εκδίδει την εφημερίδα «Ελληνική Δημοκρατία», που κατατρόμαξε την υψηλή κοινωνία της τότε συμπρωτεύουσας και ανάγκασε τις καταδιωκτικές αρχές να την κατασχέσουν και να συλλάβουν τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου του ομώνυμου συλλόγου. Ηταν ένα από τα πιο ηχηρά συμβάντα στην Ελλάδα της δεκαετίας της Κομμούνας. Εφερε το ζήτημα στη Βουλή ο Ρόκος Χοϊδάς, ανοίχτηκε ζωηρή συζήτηση κατά την οποία εκφράστηκαν ενδιαφέρουσες απόψεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα στην Ελλάδα από τους αριστερούς δημοκράτες. Την κίνηση των αναρχικών της Πάτρας την υπερασπίστηκαν ο Χοϊδάς, ο Πανάς, ο Θόδωρος Κολοκοτρώνης, εγγονός του Γέρου του Μοριά, ο οποίος πλήρωσε και την εγγύηση για την αποφυλάκιση των κρατουμένων.

Η δεκαετία του 1870 υπήρξε αφετηρία γόνιμων εξελίξεων στην Ελλάδα. Αργότερα η κυριαρχία της αστικής ολιγαρχίας έριξε στη λησμονιά όλους αυτούς τους πρωτοπόρους της περιόδου, που φάνηκαν πριν από την αστική πνευματική αναγέννηση του 1880, αφού πρώτα τους διέλυσε και τους εξόντωσε με αστυνομικούς και δικαστικούς διωγμούς.

Το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, στην Ελλάδα, η εργατική τάξη αρχίζει να συγκεντρώνεται στα πρώτα εργοστάσια που κάνουν την εμφάνισή τους μετά το 1870. Ετσι εμφανίζεται το βιομηχανικό προλεταριάτο. Μέχρι τότε, οι εργάτες ήταν διάσπαρτοι σε μαγαζιά, μικρές βιοτεχνίες, στα λιμάνια και τα εμπορικά πλοία και σε ελάχιστες εξορυκτικές μονάδες. Αυτή την εποχή οργανώνονται και τα πρώτα σωματεία και οι πρώτοι αξιόλογοι οργανωμένοι συνδικαλιστικοί εργατικοί αγώνες. Η πρώτη, βεβαίως, εργατική απεργία έγινε το 1826 από τους τυπογράφους του Ναυπλίου, αλλά σταθμός στην ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος ήταν η μεγάλη απεργία των μεταλλωρύχων του Λαυρίου το 1896 που πήρε τη μορφή της εξέγερσης.

Την ίδια περίοδο, προς το τέλος του 19ου αιώνα, αναπτύσσεται και η σοσιαλιστική φιλολογία, κυρίως μέσω εφημερίδων με έργα όπως του Μπέμπελ «Γυνή και Κοινωνισμός» (Γυναίκα και Σοσιαλισμός), του Βέλγου Λεβαλιέ «Ιστορία και θεωρία του Σοσιαλισμού» και το έργο του Μαρξ «Μισθωτή Εργασία και Κεφάλαιο». Στις αρχές του 20ού αιώνα, το 1907, κυκλοφορεί το πρώτο θεωρητικό έργο της ελληνικής σοσιαλιστικής φιλολογίας, το βιβλίο του Γ. Σκληρού (Γ. Κωνσταντινίδης) με τίτλο «Το Κοινωνικό μας ζήτημα», που έκανε την πρώτη προσπάθεια διερεύνησης των προβλημάτων της ελληνικής κοινωνίας με βάση τον ιστορικό υλισμό, προπαγανδίζοντας το αναπόφευκτο της πάλης των τάξεων σαν το μοναδικό παράγοντα της κοινωνικής προόδου. Στη συνέχεια, ο Κώστας Χατζόπουλος, που ενστερνίστηκε τις σοσιαλιστικές ιδέες στη Γερμανία, μεταφράζει το κλασικό ιστορικό έργο «Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» των Μαρξ - Ενγκελς, με τίτλο «Το Κοινωνιστικό Μανιφέστο» και αργότερα το έργο του Ενγκελς «Η εξέλιξη του σοσιαλισμού από ουτοπία σε επιστήμη», με τίτλο «Ο επιστημονικός και ουτοπικός σοσιαλισμός», ενώ αργότερα άρχισε να δημοσιεύει η εφημερίδα «Κοινωνισμός» αποσπάσματα από το «Κεφάλαιο» του Μαρξ. Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα μπαίνει πλέον στην περίοδο ωριμότητας, ανοίγοντας το δρόμο στο εργατικό κίνημα να γνωριστεί με την επιστημονική κοσμοθεωρία, πορεία την οποία διακόπτει βίαια ο Α` Παγκόσμιος Πόλεμος το 1914, στον οποίο παίρνει μέρος η Ελλάδα με την κυβέρνηση Ελ. Βενιζέλου, στο πλευρό των δυνάμεων της ΑΝΤΑΝΤ (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία κλπ.).

Την ίδια περίοδο, το εργατικό κίνημα αναπτύσσεται, αφού γίνονται οι πρώτες προσπάθειες συνένωσης των σωματείων σε εργατικά κέντρα, ενώ το 1911 ιδρύεται η πρώτη Πανελλήνια Εργατική Ομοσπονδία. Είναι η πρώτη προσπάθεια συνένωσης της εργατικής τάξης σε ενιαία οργάνωση. Την ίδια περίοδο, το αγροτικό κίνημα, κυρίως στη Θεσσαλία, αναπτύσσει τη δική του πάλη με τη συμβολή του Μαρίνου Αντύπα και με αίτημα την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών.

Το 1911 συγκροτείται στην Αθήνα το Σοσιαλιστικό Κέντρο από τον Ν. Γιαννιό. Το Σοσιαλιστικό Κέντρο έχει δικό του πρόγραμμα και αρχές, με βάση τα διεθνή σοσιαλιστικά συνέδρια της Β` Διεθνούς. Σύμφωνα μ' αυτά, οι σκοποί και οι επιδιώξεις του είναι:

Η προώθηση των σοσιαλιστικών ιδεών στην Ελλάδα συνδυάζεται με την οργάνωση των εργατών σε συνδικάτα, τη διεκδίκηση σειράς μεταρρυθμίσεων που αφορούσαν την κατοχύρωση του δικαιώματος ψήφου και εκλογής σε άντρες και γυναίκες, την καθιέρωση του εκλογικού συστήματος της αναλογικής αντιπροσώπευσης, την αποχή από κάθε επιθετικό πόλεμο και την ένωση όλων των κρατών του Αίμου σε μια δημοκρατική Βαλκανική Ομοσπονδία. Την ίδια χρονιά (1911), με πρωτοβουλία πάλι του Γιαννιού, ιδρύθηκε το Σοσιαλιστικό Κέντρο Πειραιά.

Το 1912, στην Αθήνα ιδρύεται ο Σοσιαλιστικός Ομιλος της Ελληνικής Νεολαίας, από νέους εργάτες, και εκδίδει το δεκαπενθήμερο περιοδικό «Ανάστασις». Στόχος του ομίλου είναι η δημιουργία πανελλαδικού σοσιαλιστικού ομίλου νέων, και η προετοιμασία προπαγανδιστών για το σοσιαλιστικό αγώνα. Ο όμιλος αυτός εντάχθηκε στο Σοσιαλιστικό Κέντρο της Αθήνας του Ν. Γιαννιού, ενώ συνδέθηκε και με τη Διεθνή Σοσιαλιστική Νεολαία. Το 1912 ιδρύεται και ο Σοσιαλιστικός Ομιλος της Κέρκυρας, ενώ μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους συγκροτείται η Σοσιαλιστική Νεολαία Καβάλας που αναπτύσσει έντονη σοσιαλιστική προπαγάνδα και δράση στους καπνεργάτες.

Το 1914, ο Π. Δημητράτος ίδρυσε στην Αθήνα τη Σοσιαλιστική Εργατική Ενωση και το 1916 ιδρύθηκε η Σοσιαλιστική Νεολαία της Αθήνας, με πρωτοβουλία του Δημοσθένη Λιγδόπουλου και των συμφοιτητών του Σπ. Κομιώτη, Φρ. Τζουλάτη και αδελφών Δούμα. Αυτή η οργάνωση έδινε έμφαση στις αρχές του επιστημονικού σοσιαλισμού και στην ανάγκη της διαφώτισης και οργάνωσης της εργαζόμενης νεολαίας. Εξέδιδε δε και την εφημερίδα «Εργατικός Αγών» που διηύθυνε ο Λιγδόπουλος.

Η Φεντερασιόν, σοσιαλιστική οργάνωση που δρούσε στη Θεσσαλονίκη και συσπείρωνε στις γραμμές της εκπροσώπους από εργάτες όλων των εθνικοτήτων της πόλης (Ελληνες, Τούρκους, Εβραίους, Βούλγαρους) και είχε οργανώσει και καθοδηγήσει σημαντικούς εργατικούς αγώνες στη Μακεδονία, είχε συνειδητοποιήσει περισσότερο την ανάγκη οργάνωσης κόμματος της εργατικής τάξης της Ελλάδας. Ετσι, πήρε την πρωτοβουλία της σύγκλησης, τον Απρίλη του 1915 στην Αθήνα, της πρώτης Πανελλαδικής Σοσιαλιστικής Συνδιάσκεψης, στην οποία συμμετείχαν αντιπρόσωποί της και αντιπρόσωποι της Σοσιαλιστικής Ενωσης, των Σοσιαλιστικών Κέντρων του Πειραιά, του Βόλου, της Κέρκυρας και της Μυτιλήνης, καθώς και των εφημερίδων «Αβάντι» (Θεσσαλονίκης) και «Οργάνωσις».

Η Συνδιάσκεψη κατέληξε σε μια σειρά διακηρύξεις για τα δικαιώματα της εργατικής τάξης και την ανάγκη ίδρυσης δικού της κόμματος, αλλά δεν πήρε καμιά άλλη αξιόλογη απόφαση. Ανέθεσε, όμως, στη Σοσιαλιστική Ενωση να συγκαλέσει το ιδρυτικό συνέδριο του Σοσιαλιστικού Κόμματος, στο οποίο έπρεπε να πάρουν μέρος όλες οι σοσιαλιστικές οργανώσεις της Ελλάδας.

Υπήρχαν, όμως, έντονες αντιπαραθέσεις μεταξύ σοσιαλιστικών οργανώσεων, οι οποίες και συνεχίστηκαν. Ο Γιαννιός, μάλιστα, δημοσίευσε πύρινα άρθρα κατά της Φεντερασιόν. Αλλά η εμπλοκή της Ελλάδας στον πόλεμο και η ανάγκη για την αποκατάσταση της ειρήνης, ιδιαίτερα μετά την αστικοδημοκρατική επανάσταση του Φλεβάρη του 1917 στη Ρωσία, επέδρασαν στο σχετικό ξεκαθάρισμα των απόψεων ανάμεσα στις σοσιαλιστικές οργανώσεις και στην παραπέρα πολιτική ωρίμανση πολλών απ' αυτές.

Τον Ιούνη του 1917, πραγματοποιήθηκε νέα Σοσιαλιστική Συνδιάσκεψη στην Αθήνα, η οποία αποφάσισε τη συγχώνευση του Σοσιαλιστικού Κέντρου και της Σοσιαλιστικής Ενωσης σε ενιαία οργάνωση με την ονομασία Σοσιαλιστικό Τμήμα των Αθηνών. Αποφάσισε, επίσης, τη σύγκληση, το Δεκέμβρη της ίδιας χρονιάς, συνεδρίου του πολιτικού κόμματος του ελληνικού προλεταριάτου. Οι διαφωνίες, όμως, εξακολουθούσαν να υπάρχουν, ιδιαίτερα ανάμεσα στο Σοσιαλιστικό Κέντρο και τη Φεντερασιόν. Εδώ πρέπει να τονίσουμε τις προσπάθειες της εφημερίδας «Εργατικός Αγών», με επικεφαλής τον Δημοσθένη Λιγδόπουλο, στην πάλη για την υπερνίκηση των διαφωνιών.

Η Οχτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία επιδρά αποφασιστικά στην επιτάχυνση των διαδικασιών και την ωρίμανση της ανάγκης ίδρυσης κόμματος του προλεταριάτου. Στα τέλη του 1918, επαναλήφθηκαν στην Αθήνα οι εργασίες της Δεύτερης Σοσιαλιστικής Συνδιάσκεψης, στην οποία πήραν μέρος, εκτός από τους αντιπροσώπους της Φεντερασιόν, της Σοσιαλιστικής Εργατικής Ενωσης της Αθήνας και της Σοσιαλιστικής Οργάνωσης του Πειραιά, οι Σοσιαλιστικές Ενώσεις του Βόλου και της Κέρκυρας. Το Σοσιαλιστικό Κέντρο του Γιαννιού δεν προσκλήθηκε να πάρει μέρος, γιατί, με τη συνεργασία του με την κυβέρνηση του Βενιζέλου, ακολούθησε ανοιχτά διασπαστική πολιτική.

Η Συνδιάσκεψη αποφάσισε να συνέλθει τον Οκτώβρη της ίδιας χρονιάς συνέδριο, με σκοπό την ίδρυση πολιτικού κόμματος της εργατικής τάξης.

Τον Αύγουστο του 1918 πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα εργατική Συνδιάσκεψη, με σκοπό την προετοιμασία της σύγκλησης Πανελλαδικού Εργατικού Συνεδρίου. Το Πανελλαδικό Εργατικό Συνέδριο άρχισε τις εργασίες του στην Αθήνα στις 21 του Οκτώβρη (3 του Νοέμβρη) του 1918 και τις συνέχισε στον Πειραιά με τη συμμετοχή 182 αντιπροσώπων που εκπροσωπούσαν τα 214 από τα 320 εργατικά σωματεία, με 65.000 μέλη από το συνολικό αριθμό των 80.000 οργανωμένων εργατών. Τον κύριο ρόλο στη διοργάνωση του Συνεδρίου έπαιξε το Εργατικό Κέντρο Θεσσαλονίκης. Τα Εργατικά Κέντρα της Αθήνας και του Πειραιά βρίσκονταν κάτω από την επιρροή του κόμματος των Φιλελευθέρων. Επιδίωξή τους ήταν να παρασύρουν το εργατικό κίνημα στο δρόμο του ρεφορμισμού και της ταξικής συνεργασίας.

Υστερα από έντονη και σκληρή ιδεολογική αντιπαράθεση, το Συνέδριο, με ψήφους 158 (σε σύνολο 180), 21 κατά και 1 λευκό, υιοθέτησε την αρχή της πάλης των τάξεων και του μαχητικού αγώνα των εργατών και υπαλλήλων - μακριά από κάθε αστική κηδεμονία - και τις δίκαιες διεκδικήσεις του.

Ηταν το αποφασιστικό βήμα για την ενότητα δράσης της εργατικής τάξης, προάγγελος της ίδρυσης πολιτικού κόμματος της εργατικής τάξης. Ετσι, λίγες μέρες μετά το εργατικό συνέδριο και την ίδρυση της ΓΣΕΕ, συνήλθε το 1ο Πανελλαδικό Σοσιαλιστικό Συνέδριο, το ιδρυτικό Συνέδριο του ΣΕΚΕ.

Το κόμμα της εργατικής τάξης από την πρώτη στιγμή της ίδρυσής του επέμεινε στην οργάνωσή του σύμφωνα με τις αρχές της επιστημονικής κοσμοθεωρίας, αλλά και στην εξασφάλιση στις συγκεκριμένες συνθήκες της πρωτοπορίας από την άποψη της ιδεολογίας, της πολιτικής και της δράσης για την υπεράσπιση των συμφερόντων της εργατικής τάξης και όλου του λαού. Ηταν κόμμα επαναστατικό - διεθνιστικό. Τάχτηκε στο πλευρό της Οχτωβριανής Επανάστασης.

Το ιδρυτικό Συνέδριο του ΣΕΚΕ (ΚΚΕ) ήταν το πιο σημαντικό ιστορικό γεγονός της εποχής, γιατί μπήκε το θεμέλιο της ανάπτυξης της συνειδητής ταξικής πάλης για την εκπλήρωση του ιστορικού ρόλου της εργατικής τάξης. Στο Συνέδριο έγινε έντονη ιδεολογική αντιπαράθεση στα πιο κρίσιμα ζητήματα, όπως ο χαρακτήρας του Κόμματος και το πρόγραμμά του.

Εκδηλώθηκαν τρεις τάσεις. Η μία ήταν αυτή των αριστερών σοσιαλιστών που συσπειρώθηκαν γύρω από τον Δημοσθένη Λιγδόπουλο, τον Σπύρο Κομιώτη και τον Μιχ. Οικονόμου.

Η δεύτερη ήταν δεξιά ρεφορμιστική με τους Α. Σιδέρη, Ν. Γιαννιό και Π. Δημητράτο.

Εκφράστηκε επίσης και μια τρίτη τάση κεντριστική, με εκπρόσωπο τον Α. Μπεναρόγια.

Οξύτατη συζήτηση έγινε για το θέμα των μεταρρυθμίσεων, αν θα λέγεται ή όχι το πρόγραμμα μεταρρυθμιστικό. Για το πολίτευμα, αν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στη βασιλεία και τη δημοκρατία. Για την Κοινωνία των Εθνών, αν πρέπει να υποστηριχτεί ή όχι. Για τον πόλεμο, αν επιβάλλεται αποχή από κάθε πόλεμο ή μόνο από τον αστικό. Για την εθνικοποίηση ή απαλλοτρίωση της γης, για τα Βαλκάνια.

Μέσα από την ιδεολογική διαπάλη στο ιδρυτικό Συνέδριο, επικράτησαν στα περισσότερα και πιο κρίσιμα ζητήματα οι θέσεις των αριστερών σοσιαλιστών.

Η δεξιά τάση, με επικεφαλής τον Ν. Γιαννιό, που βρέθηκε στη θέση της μειοψηφίας στο Συνέδριο, αποχώρησε αφού δεν κατάφερε να αναγνωριστεί από τους συνέδρους σαν τάση με δικό της καθοδηγητικό κέντρο.

Την τελευταία μέρα το Συνέδριο κατέληξε για το δημοσιογραφικό όργανο του Κόμματος και ψήφισε τελικά ντοκουμέντα.

Στο ιδρυτικό ψήφισμα κατοχυρώθηκε ο προλεταριακός - διεθνιστικός χαρακτήρας του Κόμματος, ως εξής:

«Το Σοσιαλιστικόν Εργατικόν Κόμμα της Ελλάδος βασίζεται επί των εξής θεμελιωδών αρχών:

1. Πολιτική και οικονομική οργάνωσις του προλεταριάτου σε ξεχωριστό κόμμα τάξεως για την κατάκτησιν της πολιτικής εξουσίας και τη δημοσιοποίησιν των μέσων της παραγωγής και ανταλλαγής, δηλαδή τη μεταβολήν της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας εις κοινωνίαν κολεχτιβικήν ή κομμουνιστικήν.

2. Διεθνής συνεννόησις και δράσις των εργατών».

Πηγές:

1. «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, 1918-1949, τ. 1ος», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή»

2. «Σαράντα χρόνια του ΚΚΕ, 1918-1958, επιλογή ντοκουμέντων», «Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις»

3. Βασίλη Λάζαρη: «Οι ρίζες του Ελληνικού Κομμουνιστικού Κινήματος», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή»

4. Μ. Μ. Παπαϊωάννου: «Η Παρισινή Κομμούνα και η Ελλάδα», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή».