«Είναι από αυτά τα έργα που δεν παλιώνουν, επισημαίνει ο Κώστας Καζάκος. Είναι το πρώτο ολοκληρωμένο έργο του. Το έγραψε όταν τελείωσε τις σπουδές του στο πανεπιστήμιο. Είχαν τμήματα θεατρικής συγγραφής. Ο Μίλερ είναι μαρξιστής και μ' αυτό το εργαλείο έκανε μια τομή στην αμερικάνικη κοινωνία, σ' αυτό το σύστημα που ακολουθούσε πάντα η Αμερική. Και ο Μίλερ ακολουθώντας τη γραμμή των μεγάλων Αμερικάνων συγγραφέων, του Ο' Νιλ, του Τένεσι Ουίλιαμς, είναι από τους δραματουργούς που επηρέασαν το παγκόσμιο θέατρο, ακριβώς γιατί καταρράκωσαν, γκρέμισαν αυτήν την ψευδαίσθηση του αμερικάνικου ονείρου. Το κλασικό αυτό δημιούργημα του αμερικανικού θεάτρου φέρνει το θεατή αντιμέτωπο με τις νοσηρές αντιλήψεις και τις τυχοδιωκτικές συμπεριφορές των ανθρώπων, που κινούν τα γρανάζια κάθε πολεμικής κρεατομηχανής γυρνώντας την πλάτη στο μερίδιο των ευθυνών τους απέναντι στο σύνολο. Η δηκτική πένα του Μίλερ μεταφέρει τον πόλεμο στο κατώφλι της οικογένειας και μετατρέπει το κυνήγι του "αμερικάνικου ονείρου" σε εφιάλτη».

«Η τέχνη σίγουρα δεν μπορεί να κάνει επανάσταση, αλλά μπορεί να αφυπνίσει συνειδήσεις. Βοηθάει τον κόσμο να συνειδητοποιήσει την πραγματικότητα μέσα στην οποία ζει. Είναι αργή διαδικασία. Η τέχνη δουλεύει με αργούς ρυθμούς. Δε βιάζεται».

-- Μήπως τότε ο κόσμος δεν παρακολουθεί, δε γίνεται κοινωνός της τέχνης, που παλεύει έστω με άλλους ρυθμούς;

«Γι' αυτό λέμε ότι το θέατρο είναι ένα μέσο λαϊκής παιδείας και θα έπρεπε να το βλέπει όλος ο κόσμος. Αλλά τα πράγματα λειτουργούν προς την αντίθετη κατεύθυνση. Ολο και απομακρύνεται ο κόσμος από το καλό θέατρο. Να δει ένα έργο προβληματισμού, που χρειάζεται ενεργό θεατή, που να βλέπει και να κρίνει και να συμμετέχει ενεργά με το μυαλό του, αυτό όλο και μειώνεται».

-- Για ποιο λόγο; Υπάρχει και προσωπική ευθύνη; Φταίνε μόνο τα καθημερινά προβλήματα που γιγαντώνονται και ο κόσμος απέχει από το θέατρο;

«Το είδος της ατομικής ευθύνης υπάρχει στον καθένα και είναι η μια αλήθεια. Είναι μερική η ευθύνη. Η πραγματική ευθύνη υπάρχει στην οργανωμένη πολιτεία και στην Παιδεία που υποχρεώνεται η πολιτεία να παρέχει στους πολίτες της και δεν την παρέχει. Το ξεχαρβάλωμα της Παιδείας μας και των θεσμών, η διαφθορά, η σήψη αυτή που επικρατεί είναι ακριβώς στην αντίθετη κατεύθυνση από κει που πάει η τέχνη και ο πολιτισμός».

«Ετσι είναι. Υποτάσσεται στο νόμο του εμπορίου και του μέγιστου κέρδους. Και κάθονται και αναρωτιούνται δήθεν, με έναν άκρατο φαρισαϊσμό, πώς εμφανίζονται αυτά τα επεισόδια βίας στα σχολεία και εξαχρείωσης, ενώ αυτά είναι το φυσικότερο φαινόμενο που ακολουθεί αυτό το σύστημα που έχουμε. Είναι απότοκα του συστήματος και σε λίγο καιρό να περιμένουμε και χειρότερα. Τα πρότυπα τα έχουν. Από τη στιγμή που τα ακολουθούμε, θα έρθουν και τα άλλα. Η εξουσία χρησιμοποιεί όλα τα μέσα, όλο της το οπλοστάσιο με κύριο στόχο τη χειραγώγηση του πολίτη. Και το πρώτο που θα 'ρθει είναι αυτά τα φαινόμενα, της σήψης, της διαφθοράς, της καταστροφής των θεσμών, της Παιδείας.

-- Και παράλληλα με όλα όσα βιώνει ο κόσμος, αναρωτιέται κανείς έχει κι άλλο βάθος το πηγάδι;

«Το πηγάδι μπορεί να έχει μεγάλο βάθος. Το θέμα είναι τι αντέχει ο κόσμος. Πόσο θ' αντέξει, πόσο θα μείνει παγιδευμένος και χειραγωγημένος στο έλεος των εχθρών του. Οσο το 90% του εκλογικού σώματος στηρίζει αυτήν την πολιτική, αυτό το σύστημα το απάνθρωπο και χυδαίο του σύγχρονου καπιταλισμού, ή όπως αλλιώς θέλουν ας τον πουν, γιατί λένε ότι πρέπει να ανανεώσουμε τη γλώσσα μας για να μην φαινόμαστε παλαιοί. Να την πούμε νέα τάξη πραγμάτων, παγκοσμιοποίηση της οικονομίας, ή φιλελεύθερη πολιτική. Οπως και να το πεις, το θέμα είναι ένας καπιταλισμός που έχει φτάσει στα ακραία του όρια. Που έχει γίνει αδηφάγος, απάνθρωπος και χυδαίος όσο ποτέ άλλοτε».

-- Μ' όλα τα προβλήματα πώς εξηγείται αυτό το 90% στο σύστημα;

«Η αλήθεια είναι ότι αποκαρδιώνεται κανείς. Εκτός αν πούμε ότι διαμαρτύρεται μόνο το ΚΚΕ και οι οπαδοί του και όλη η κοινωνία είναι πανευτυχής. Αφού το 90% είναι πανευτυχείς ακολουθώντας τα δύο μεγάλα κόμματα, τότε έχουμε μια κοινωνία που βρίσκεται στο απόγειο της δόξας της. Δεν έχουμε ούτε ανεργία, ούτε φτώχεια, ούτε αγραμματοσύνη, καταπληκτική Υγεία και Παιδεία.

-- Δυστυχώς είναι οι ίδιοι που διαμαρτύρονται, πριν και μετά την κάλπη...

«Η χειραγώγηση αυτό ακριβώς είναι. Γίνονται άβουλοι και περιμένουν να λυθούν τα προβλήματα. Θαύματα όμως δε γίνονται. Δε λύνονται με θαύματα τα προβλήματα. Το θαύμα θα είναι να αφυπνιστούν οι συνειδήσεις, να καταλάβουν τι τους γίνεται και να αλλάξουν τακτική.

-- Πώς θα αφυπνιστούν;

«Θα φτάσει το μαχαίρι στο κόκαλο. Πόσο βαθιά είναι αυτό το κόκαλο δεν ξέρει κανείς και πόσο βαθιά πρέπει να πάει το μαχαίρι. Οι πρωτοπορίες πρέπει να είναι έτοιμες να καθοδηγήσουν το κίνημα όταν αυτό αφυπνιστεί. Είναι μονόδρομος. Δεν έχουμε άλλο δρόμο, παρά να αγωνιζόμαστε, να αφυπνίσουμε τις συνειδήσεις του κόσμου. Να τον ενημερώνουμε, να του λέμε την αλήθεια, να μπαίνουμε μπροστά, να δίνουμε το παράδειγμα, ό,τι κάνουν οι κομμουνιστές σ' όλη τους τη ζωή, σ' όλη τους την ιστορία».

-- Η διανόηση παίζει το ρόλο που της αντιστοιχεί;

«Είναι ένα ερώτημα που τίθεται συχνά. Οι διανοούμενοι δεν είναι του όπλου. Εχει ο καθένας τα μέσα του»...

-- Εχει, όμως, το σημαντικότερο όπλο.

«Εχουμε σημαντική πνευματική κίνηση και καλλιτεχνικού έργου και λογοτεχνικού. Δε μας λείπουν τα κεφάλαια. Το θέμα είναι ότι οι αποδέκτες καταστρέφονται. Το κράτος, το σύστημα, βλέπετε πώς λειτουργεί. Λέει, γράψτε ελεύθερα, πείτε ό,τι θέλετε, ούτε λογοκρισία σας κάνουμε, αλλά μας αφαιρεί τους αποδέκτες, μας αφαιρεί τη συχνότητα και εκπέμπουμε στο Διάστημα. Πώς θα διακρίνουμε, αν ο πνευματικός άνθρωπος πράγματι παίζει το ρόλο του; Δεν μπορούμε καν να το διακρίνουμε αυτό στις μέρες μας. Εχουν βουβαθεί οι άνθρωποι».

-- Μοιάζει, όμως, και λίγο απομονωμένη η διανόηση.

«Χάνει το κουράγιο. Δεν είναι εύκολο να συντηρηθεί το κουράγιο μέσα σ' αυτή τη συνθήκη, όταν είναι τόσο εύκολο το ξεπούλημα. Οταν είναι τόσο εύκολος ο συμβιβασμός, τόσο εύκολο να παραδοθείς και να έχεις τις απολαβές. Οσο πιο εύκολα μπορεί να γίνει αυτό, τόσο πιο δύσκολα μπορεί να μείνει κανείς αμετακίνητος σε κάποιες θέσεις, αντιλήψεις, κοσμοθεωρία».

-- Πάντως, στο άντρο του καπιταλισμού βλέπουμε συχνότερα φωνές αντίστασης, όπως υπήρξε και ο Μίλερ.

«Τα πράγματα λειτουργούν, πολλές φορές, αντιστρόφως ανάλογα. Οσο βαθαίνει το κακό, τόσο ξεπετάγονται φωνές που αντιστέκονται. Η Αμερική έχει διανόηση που αντιστέκεται στο σύστημα που δεν μπορούμε να το διανοηθούμε. Ούτε το ένα δέκατο από όσα καταμαρτυρούν οι διανοούμενοι της Αμερικής δε λέμε εμείς. Μόνο που είναι σε καραντίνα. Εχουν την πιο σκληρή, στυγνή δικτατορία απ' όλους τους λαούς».

-- Και εξαπλώνεται... και το κακό είναι ότι τη δικτατορία την εκλέγουμε.

«Και όχι μόνο, την επιζητούμε. Ελάτε να μας σώσετε. Αισθάνομαι μεγάλη αισιοδοξία, όταν ακούσω έναν άνθρωπο να λέει είμαι υπερήφανος για την αντίσταση του ιρακινού λαού. Είναι η μόνη πηγή κουράγιου και υπερηφάνειας. Και διαστρεβλώνουν τα πράγματα και παρουσιάζουν σαν τρομοκρατία και δε λέει κανείς ότι τρομοκρατία είναι αυτό που παράγεται από το σύστημα του καπιταλισμού και όχι οι απελπισμένες κινήσεις των Παλαιστινίων και των Ιρακινών».

-- Ας επιστρέψουμε στον Μίλερ...

«Πρόκειται για έναν πολύ μεγάλο δραματουργό, ο οποίος είχε πολύ μεγάλο έρωτα με την αρχαία τραγωδία. Και όσο μελετάει κανείς το έργο του, ανακαλύπτει κανείς την αντιστοιχία της αρχαίας τραγωδίας. Η δομή είναι αποτυπωμένη με έναν τρόπο συγκλονιστικό. Μια οικογένεια που είναι η μικρογραφία της αμερικάνικης κοινωνίας και ο περίγυρος είναι ο Χορός. Εχει μια παρατήρηση ο Μίλερ, όταν δίνει τα χαρακτηριστικά των ηρώων και περιγράφει αυτόν τον εργοστασιάρχη και λέει κάποια χαρακτηριστικά, αυτοδημιούργητος, αγράμματος και, στο τέλος, ένας άνθρωπος σαν όλους τους άλλους. Εχει καλές πτυχές, καλός οικογενειάρχης, αλλά μέσα στις συνθήκες διαμορφώνεται και μετατρέπεται σε ένα τέρας. Ιδιοτελής, ατομικιστής, που επιβάλλεται με τη δύναμη της εξουσίας και του πλούτου».

-- Στο τέλος, γίνεται φιλάνθρωπος και ευεργέτης, όπως συνηθίζεται;

«Ο Μίλερ φέρνει την κάθαρση. Αντιλαμβάνεται τι έχει συμβεί, αλλά έρχονται τα γεγονότα που τον αναγκάζουν να αυτοκτονήσει».

-- Στην εποχή μας, όσο περισσότερο εξαθλιώνεται ο κόσμος, τόσο ξεπετάγονται οι φιλάνθρωποι και οι ευεργέτες.

«Τα άλλοθι τα δίνει η ελεημοσύνη. Είναι σαν τους φαρισαίους χριστιανούς που βγαίνουν από την εκκλησία την Κυριακή, που ακούσανε τη λειτουργία και το κήρυγμα, με τις γούνες τους και τα ακριβά τους κοσμήματα, βγάζουν το τσαντάκι και δίνουν μια δραχμούλα στον άνθρωπο στα σκαλοπάτια και έχουν ήσυχη τη συνείδησή τους».

-- Και οι ισχυρότεροι γίνονται ευεργέτες, αφού έχουν εκμεταλλευτεί την εργατική μας δύναμη, έχουν πατήσει επί πτωμάτων.

«Από τα παιδάκια της Αφρικής, από την Οδησσό, οι έμποροι όπλων, να μην τους χαρακτηρίσω τώρα, είναι και μεγάλοι ευεργέτες».

-- Το δυσάρεστο είναι ότι δεν αντιλαμβάνεται ο κόσμος και χειροκροτεί τον «ευεργέτη»!

«Χειροκροτεί τον δυνάστη του. Χειροκροτεί αυτόν που καταφέρνει και λέει ότι η κερδοφορία της τράπεζάς μας αυτό το τρίμηνο ξεπέρασε το 600% και το άλλο τρίμηνο θα ξεπεράσουμε αυτόν το στόχο. Και δεν καταλαβαίνει ο κόσμος ότι αυτό εξαθλιώνει την κοινωνία. Οσο γιγαντώνονται τα κέρδη των τραπεζών, τόσο εξαχρειώνεται η κοινωνία, τόσο καταστρέφεται ο κοινωνικός ιστός. Δεν είναι λογικό. Πρέπει να έχει αποκοιμηθεί πολύ ο κόσμος για να μην το καταλαβαίνει. Ανομολόγητα κέρδη, τα οποία συγκεντρώνονται στα χέρια 5-6 οικογενειών του τόπου. Αυτά από πού αφαιρούνται; Οσο συγκεντρώνονται στα χέρια λίγων, θα έχουμε ανεργία, φτώχεια, θα έχουμε αυτή την κατάσταση που επικρατεί στην Υγεία, και την Παιδεία, και την Ασφάλιση. Δεν είδες οδηγία της Κοινότητας να αυξηθούν τα όρια ηλικίας και να μειωθούν οι συντάξεις!»

-- Ας τα βλέπουν αυτοί που υπερασπίζονται την Ευρωπαϊκή Ενωση και αυτοαποκαλούνται αριστεροί...

«Ασε αυτό το καρκίνωμα. Αυτό είναι χειρότερο απ' όλα. Το σίγουρο είναι ότι είναι μακρύς ο δρόμος και αγκαθωτός. Χρειάζεται να είμαστε δυνατοί».