Μας διηγήθηκαν την περίπτωση ενός άντρα που για χρόνια ολόκληρα περιποιόταν την κατάκοιτη γυναίκα του: Μόνος - και στις παραμικρότερες φροντίδες - δεν ήθελε να αναλάβει αυτό το έργο κανένας άλλος. Αυτός περνούσε όλες τις σωματικές και ψυχικές οδύνες που συνεπάγεται μια τέτοια βαριά φροντίδα και κανείς δεν μπορεί να φανταστεί, αν δεν τις ζήσει ο ίδιος. Κάποτε η γυναίκα πέθανε. Υστερα από λίγο πέθανε και ο άντρας...

Η ιστορία αυτή φαίνεται πιο εντυπωσιακή, γιατί είναι κάτι ασυνήθιστο να φροντίζουν οι άντρες τις γυναίκες τους όταν αρρωστήσουν. Το αντίθετο είναι ο κανόνας - και συχνά γίνεται εφιάλτης, όταν συνειδητοποιεί μια γυναίκα πόσο απελπιστικά μόνη είναι. Γιατί το κράτος σήμερα, περισσότερο από ποτέ, θεωρεί ότι αυτό που εκείνη κάνει είναι καθαρά προσωπική της υπόθεση. Μάλιστα όχι μόνο οι παντρεμένες, αλλά οι ανύπαντρες και οι χωρισμένες γυναίκες, χωρίς παιδιά, επιζητούν τώρα την παροχή άτυπης φροντίδας σε ηλικιωμένους στο σπίτι, κάτι που γίνεται με χαμηλή αμοιβή και χωρίς ασφαλιστική κάλυψη.

Το παραπάνω είναι ένα από τα συμπεράσματα πρόσφατης μελέτης που έκανε η επίκουρος καθηγήτρια Νοσηλευτικής και Δημόσιας Υγείας στα ΤΕΙ Βάσω Μαργαριτίδου.Μια μελέτη που στηρίχτηκε σε πλούσια βιβλιογραφία, αλλά και στην πείρα που απέκτησε η ερευνήτρια από την πολύχρονη θητεία της στον τομέα της Υγείας.

"Η οικογένεια, επισημαίνει, αναλαμβάνει την πλειονότητα των χρόνιων πασχόντων, των αναπήρων και των ηλικιωμένων. Η φροντίδα αυτή, που συχνά γίνεται προσφορά σε εικοσιτετράωρη βάση, περιλαμβάνει αποφυγή ή περιποίηση κατακλίσεων, υποστήριξη αναπήρου για βάδιση ή "γύρισμα" χρόνιου ασθενή, τήρηση κανόνων υγιεινής και ασφάλειας προς αποφυγή διασποράς λοιμογόνου παράγοντα κ. ά.".

- Πολλοί θεωρούν φυσικό να αλληλοϋποστηρίζονται τα μέλη μιας οικογένειας...

- Σ' αυτή την περίπτωση η θέση αλληλεγγύης προς την οικογένεια των γυναικών καθίσταται... υποχρεωτικός αλτρουισμός και δεν μπορεί να παγιωθεί ως μια πρακτική καλώς έχουσα. Σε ορισμένες χώρες έχει ήδη επισημανθεί ο κίνδυνος ότι με το πρόσχημα της νέας πολιτικής υγείας που προωθεί η "Λευκή Βίβλος" (υγεία, ατομική και οικογενειακή ευθύνη), ορισμένες κυβερνήσεις θα περιορίσουν το κόστος για την υγεία του δημόσιου τομέα, μετατοπίζοντας την ευθύνη για την υγεία από το κράτος στην οικογένεια. Ενδέχεται μια τέτοια προοπτική μείωσης του κόστους υγείας να χρησιμοποιηθεί ως πρόσχημα από το επίσημο κράτος και παράλληλα να υποβάλει στις γυναίκες να αποσυρθούν από το εργατικό δυναμικό για να αναλάβουν στη συνέχεια τη φροντίδα και παροχή άτυπης περίθαλψης των μελών της οικογένειας.

Οι ίδιες οι γυναίκες εκλαμβάνουν τη φροντίδα αυτή ως οικογενειακή υποχρέωση, επικαλούμενες τη λογική "μια για όλους", όχι όμως και αντίστροφα, "όλοι για μια". Συνήθως, η γυναίκα που αναλαμβάνει αυτή την υποχρέωση εξαρτάται άλλοτε συναισθηματικά και άλλοτε οικονομικά από το φροντιζόμενο μέλος της οικογένειας. Η σκέψη ότι αυτή η απασχόληση στο σπίτι είναι η μοίρα τους θεωρείται δεδομένο όχι μόνο από τις ίδιες, αλλά και από το άλλο μισό του πληθυσμού, διότι αυτοί έχουν μεγαλώσει και γαλουχηθεί μ' αυτή την ιδέα. Το σύνολο όμως αυτών των παροχών δεν είναι απλά μια οικογενειακή δουλιά, αλλά ενασχόληση με την ΥΓΕΙΑ.

- Και αυτό γίνεται συνήθως χωρίς καμιά βοήθεια...

- Ναι, χωρίς βοήθεια ούτε από συγγενείς ούτε από το κράτος. Η φροντίδα από μέρους της γυναίκας σήμερα διευρύνεται σε περισσότερες γενεές από ό,τι στο παρελθόν, δεδομένου ότι μπορεί να συνυπάρχουν σε οικογενειακό πλαίσιο τρεις και τέσσερις γενεές λόγω της αύξησης του προσδόκιμου της ηλικίας. Οταν αυτό συμβαίνει, οι γυναίκες αντιμετωπίζουν δύσκολες συνθήκες, χωρίς υποστήριξη και συχνά φτάνουν στην εξάντληση. Χρειάζονται βοήθεια και, όχι σπάνια, γνώσεις. Αλλες φορές, όταν η γυναίκα εργάζεται, αναγκάζεται η οικογένεια να καταβάλει μεγάλα ποσά για την πληρωμή άλλης γυναίκας, συνήθως αλλοδαπής, προκειμένου να καλυφθούν οι ανάγκες φροντίδας των μελών της οικογένειας.

Στη μελέτη της Βάσως Μαργαριτίδου αναφέρονται αποκαλυπτικά στοιχεία όχι μόνο για την Ελλάδα, αλλά και για άλλες χώρες της Ευρώπης:

Εχει γίνει παραδεκτό ότι ο επίσημος τομέας υγείας βασίζεται κατά μεγάλο μέρος στην ανεπίσημη, άτυπη φροντίδα υγείας, που κατά κύριο λόγο παρέχεται από γυναίκες. Σε πολλές χώρες ο ανεπίσημος αυτός τομέας υγείας παρέχει αποτελεσματικά 90% υπηρεσίες πρωτογενούς φροντίδας. Στην Αγγλία οι γυναίκες που παρέχουν άτυπη φροντίδα ανέρχονται συνολικά σε 1,2 εκατομμύρια. Επίσης 130.000 γυναίκες υποστηρίζουν παιδιά με ειδικές ανάγκες και ηλικιωμένα άτομα που ζουν μόνα.

Η ύπαρξη ενός μειονεκτούντος παιδιού μπορεί να προκαλεί συναισθήματα φόβου, ανησυχίας, θλίψης για τα μέλη της οικογένειας. Οι μητέρες παρουσιάζουν αυξημένο νευρωτισμό, κατάθλιψη και πόνους "σωματοποιητικού χαρακτήρα". Στην ίδια περίπτωση οι πατέρες εμφανίζουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, απομάκρυνση από την οικογένεια και αντιδράσεις οργής.

Οι μεσήλικες γυναίκες έχει αναφερθεί συχνά ότι πιέζονται προκειμένου να φροντίσουν ηλικιωμένους γονείς. Η υποχρέωση αυτή έχει αντίκτυπο στην απασχόληση και επίσης στα τρέχοντα και μελλοντικά εισοδήματά τους. Συχνά σε ποσοστό 70% φέρουν το κόστος συναισθηματικών, σωματικών και οικονομικών αναγκών. Αυτός ο τύπος εργασίας της ανεπίσημης φροντίδας δεν καλύπτεται από την κοινωνική ασφάλιση και δεν μπορεί η ομάδα αυτή να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις εισφορών (ΕΟΚ 1994).

Στην Αγγλία το 29% των ανύπαντρων γυναικών, ηλικίας 44-64 ετών, είναι φροντιστές ατόμων τρίτης ηλικίας, ενώ στη Δανία οι ανεπίσημοι φροντιστές διαδραματίζουν σοβαρό ρόλο, παρόλο που στη χώρα αυτή η φροντίδα της τρίτης ηλικίας αποτελεί φροντίδα του δημόσιου τομέα. Δεν είναι λοιπόν περίεργο γιατί οι γυναίκες της Ιταλίας ιεραρχούν ως πρώτο λόγο του άγχους τους την ενδεχόμενη κακή υγεία, ενώ τα οικονομικά έχουν δεύτερη θέση.

Στη Γερμανία μια μελέτη για τις γυναίκες φροντιστές στο σπίτι έδειξε ότι το 45% δεν κάνουν ποτέ διακοπές, 50% παρεμποδίζεται ο ελεύθερος χρόνος τους, 37% έχουν προβλήματα υγείας λόγω τρόπου ζωής και 16% εγκαταλείπουν την αμειβόμενη εργασία τους.

- Και στην Ελλάδα;

- Μελέτη στη χώρα μας ανεβάζει σε 200 εκατομμύρια το κόστος ημεραργιών των συγγενών των ασθενών με κάταγμα άνω άκρου μηριαίου οστού. Αυτή η παρακολούθηση και φροντίδα των συγγενών αφορούσε χρόνο νοσηλείας δύο μηνών. Η θνησιμότητα στην Ελλάδα, στην περίπτωση κατάγματος άνω άκρου μηριαίου οστού είναι 15%, ενώ σε άλλες δυτικές χώρες 26%. Οι μελετητές αναφέρουν ως πιθανό παράγοντα τις καλές νοσηλευτικές φροντίδες μέσα στην ελληνική οικογένεια. Σε άλλη μελέτη αναφέρεται ότι το 50% των καρκινοπαθών δήλωσαν ότι θα επιθυμούσαν ως τόπο θεραπείας το σπίτι, ενώ το νοσοκομείο ημέρας 30%. Επίσης στην περίπτωση ασθενών με πρόσφατο έμφραγμα μυοκαρδίου, η οικογένεια παίρνει θέση υπερπροστασίας σε σημαντικό βαθμό και αισθήματα άγχους από τη σύζυγο αναφέρονται σε μεγάλο βαθμό. Ο ρόλος της υγιούς συζύγου διευρύνεται και η παρουσία της ασκεί ευμενή επίδραση στον ασθενή σύζυγο.

Η Βάσω Μαργαριτίδου κάνει συγκεκριμένες προτάσεις για να ξεφύγουν οι γυναίκες από αυτό το φαύλο κύκλο, στον οποίο τις καταδικάζει η υποβάθμιση του κοινωνικού κράτους:

"Χρειάζεται, τονίζει, να καθιερωθούν μηχανισμοί και υπηρεσίες υποστήριξης της οικογένειας, με την παράλληλη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας του τομέα υγείας. Ενώ ο σύγχρονος τρόπος ζωής επιβάλλει ίδρυση νέων δομών υποστήριξης της οικογένειας, το κράτος σιωπά, αναλογιζόμενο το κόστος και όχι τη μεσοπρόθεσμη κοινωνική ωφέλεια, παρότι είναι κυρίαρχη η άποψη ότι η φορολογία και οι κρατήσεις μισθών για το κράτος πρόνοιας έχουν την καθολική κοινωνική αποδοχή. Οι λειτουργούσες περιορισμένες και συνεχώς φθίνουσες υπηρεσίες φροντίδας υγείας για βρέφη, παιδιά και ηλικιωμένους δεν αποτέλεσαν θέμα πολιτικού διαλόγου ακόμη και για την περίπτωση του ΠΙΚΠΑ, αγνοώντας προκλητικά το κενό που θα αφήσει και τις συνέπειές του σε μεγάλη ομάδα γυναικών που βρίσκονται σε κοινωνικό αποκλεισμό.

Ομως από το πρόσφατο παρελθόν διδαχθήκαμε πως όταν οι γυναίκες βρίσκονται περιθωριοποιημένες θέτουν αυτές οι ίδιες τις δικλείδες ασφαλείας της κοινωνικής τους ζωής. Αυτό καταδείχτηκε στην επιλογή τους για τον επιθυμητό αριθμό παιδιών, αντισταθμίζοντας την καταπόνηση και έλλειψη κατανόησης του κράτους, όταν προσφεύγουν στην έκτρωση που σχεδόν πάντα αποτελεί επιλογή τους.

- Μπορεί ο θεσμός του οικογενειακού γιατρού να συμβάλει σε κάποιες λύσεις;

- Ισως ο θεσμός του οικογενειακού γιατρού να αποτελεί ωφελιμιστική προοπτική για το σύστημα υγείας και τα οικονομικά του. Δεν αποτελεί όμως δίκτυο υπηρεσιών, που αποτελεσματικά μπορεί να παρέχεται μόνο από ομάδα υγείας. Επίσης ο οικογενειακός γιατρός δεν μπορεί να εμπλακεί σε θέματα φροντίδας, αφού δεν αποτελεί στόχο του η οικογένεια, αλλά η περιορισμένη παροχή υπηρεσιών σε ένα ή ορισμένα μέλη της οικογένειας. Σε μια τέτοια περίπτωση υπάρχει ο κίνδυνος ιατρικοποίησης της οικογενειακής ζωής και να κληθεί η γυναίκα να την υπηρετήσει.

- Ποιες είναι οι άλλες λύσεις που προτείνετε;

- Μια λύση θα ήταν ο εκσυγχρονισμός των ΚΑΠΗ και Κέντρων Υγείας, έτσι ώστε οι υπηρεσίες τους να είναι προσιτές και να καλύπτουν όλα τα μέλη της κοινότητας που χρειάζονται φροντίδα. Η δημιουργία κέντρων φιλοξενίας για αποκλεισμένα κοινωνικά άτομα και η καθιέρωση κατ' οίκον νοσηλείας μπορούν να συντρέξουν στην υποστήριξη των γυναικών φροντιστών και να υποκαταστήσουν επίσημα σε ένα βαθμό την άτυπη φροντίδα των γυναικών.

"Μια δυναμική, ευέλικτη και εκσυγχρονιστική πρόταση αποτελεί η υγεία στο επίπεδο Αυτοδιοίκησης. Απαιτείται όμως γι' αυτό στρατηγικής σημασίας αλλαγή και όχι απλή μετάθεση θεσμών.

"Προγράμματα αγωγής υγείας, ιδιαίτερα σε θέματα που οι δείκτες υγείας και νοσηρότητας συναρτώνται μ' αυτή π. χ. ατυχήματα, διατροφικές συνήθειες, καρκίνος, καρδιαγγειακά, περιβάλλον, ψυχαγωγία και κοινωνική ζωή, κάπνισμα κ. ά. μπορούν μακροπρόθεσμα να μειώσουν αριθμητικά τα περιστατικά που χρειάζονται χρόνια αντιμετώπιση στο σπίτι και συνήθως αφορούν τον ανδρικό πληθυσμό. Ακόμα η εμπλοκή γυναικών στα κέντρα αποφάσεων και τα συλλογικά όργανα για τις πολιτικές υγείας μπορούν να μεταφέρουν την ευαισθησία για ποιότητα ζωής και υγείας. Η συμμετοχή τους στα συλλογικά όργανα υγείας, ειδικότερα, μπορεί να μειώσει αποτελεσματικά τον ιατροκεντρικό προσανατολισμό των υπηρεσιών και να προτείνει εναλλακτικά μοντέλα αυτοδιοικούμενων υπηρεσιών υγείας, με επικέντρωση στις άδηλες και φανερές ανάγκες του πληθυσμού σε υπηρεσίες οικογενειακής υποστήριξης".

Προτάσεις, λοιπόν, για ένα θέμα που σε ορισμένους θα φανεί πολύ "ειδικό". Κι όμως, ένας άρρωστος στο σπίτι είναι κάτι που πιστεύουμε ότι "συμβαίνει πάντα στους άλλους", αλλά μπορεί ξαφνικά να συμβεί σ' εμάς. Και τότε; Πού είναι το κράτος;

Επιμέλεια: Αλίκη ΞΕΝΟΥ - ΒΕΝΑΡΔΟΥ