α) - Αυτές που αφορούν τις σχέσεις του με τη φύση.

β) - Αυτές που αφορούν την ομάδα - κοινωνία. Εχουμε δηλαδή μια αέναη αλληλεπίδραση (διαλεκτική σχέση) μεταξύ ατόμου από τη μια μεριά και φυσικο - κοινωνικού περιβάλλοντος από την άλλη.

γ) - Μια τρίτη ιδιόμορφη, αλλά όχι μικρότερης σημασίας, κατηγορία σχέσεων είναι αυτή που αφορά την αλληλεπίδραση - αλληλοπροσδιορισμό χεριού - μυαλού.

Κεντρικός άξονας αυτών των σχέσεων είναι η ικανοποίηση αναγκών που αφορούν το άτομο, την ομάδα - κοινωνία - ανθρωπότητα - ανθρώπινο είδος, σαν σύνολο, σαν ενιαία ζώσα κι εξελισσόμενη πραγματικότητα.

Πιο απλά, για ν' αναπτυχθεί, εξελιχθεί κι ολοκληρωθεί ο άνθρωπος, πρέπει να έρθει σ' επαφή με τη φύση και τους ανθρώπους, μέσω της πράξης (χέρι) και της σκέψης (μυαλό), θεωρητικά και πρακτικά. Το καταστάλαγμα αυτών των σχέσεων αποτελεί αυτό που ονομάζουμε μάθηση. Πρόκειται, μάλιστα, για άμεση μάθηση, που αποτελεί τη βάση της προσαρμοστικής ικανότητας κάθε οργανισμού, δηλαδή να αποφεύγει βαθμιαία κινήσεις που του προξενούν δυσαρέσκεια επιδιώκοντας ό,τι τον ευχαριστεί και συνεπώς ικανοποιεί τις ανάγκες του. Αν λ. χ. το παιδί απλώσει το χέρι του στη φλόγα του κεριού, ο πόνος από το κάψιμο θα το οδηγήσει στο να μην ξανακάνει κάτι παρόμοιο ποτέ πια και μάλιστα όχι μόνο για το κερί, αλλά για οτιδήποτε μοιάζει με φλόγα. Αν τρέξει αστόχαστα ή αν ανέβει κάπου ψηλά μπορεί να πέσει και να χτυπήσει. Η φύση τιμωρεί σκληρά, άμεσα και αποτελεσματικά, κάθε ενέργεια που δεν περιορίζεται σε κάποια αυστηρά καθορισμένα πλαίσια. (Δοκιμή και πλάνη ή "παθός μαθός" κατά τη λαϊκή ρήση).

Η ανακάλυψη της γραφής, που συντελέστηκε για την κάλυψη της ανάγκης επικοινωνίας, επιτάχυνε τις εξελίξεις στον τομέα της επαφής του ανθρώπου με τους όμοιούς του και πλούτισε τις γνώσεις του παρελθόντος, σε τέτοιο βαθμό, που για να μεταβιβαστούν στους νεότερους, έπρεπε να γίνει κάποια συστηματική οργάνωση από κατάλληλα καταρτισμένα άτομα, σε συγκεκριμένο χώρο και με αποτελεσματικές μεθόδους. Ετσι, δημιουργήθηκε το πρώτο σχολείο, φυσικά όχι με τη σημερινή του μορφή. Το σχολείο στις μέρες μας εξελίσσεται με σχετικά γρήγορους ρυθμούς στην κατεύθυνση της μετάδοσης γνώσεων, δεξιοτήτων και τρόπων συμπεριφοράς, όπως την περίοδο της πρώτης εμφάνισής του, με βάση το επίπεδο ανάπτυξης των μέσων παραγωγής (επιστημονικοτεχνική επανάσταση), αλλά και τις ανάγκες της κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας, που χαρακτηρίζεται από "έχοντες και κατέχοντες" και όλους τους άλλους, δηλαδή τη συντριπτική πλειοψηφία του λαού. Το γεγονός αυτό οδηγεί σε δύο εκ διαμέτρου αντίθετες πολιτικές, σε σχέση με το ρόλο και τους στόχους του σχολείου, με συνέπεια υπό τις σημερινές συνθήκες να καλύπτονται οι απαιτήσεις της αγοράς και όχι οι ατομικές και κοινωνικές ανάγκες του ανθρώπου γενικά, οι απαιτήσεις της μεγιστοποίησης των κερδών των ολίγων. Κατά συνέπεια, το σημερινό σχολείο είναι έξω από τις ανάγκες του λαού, αλλά και του κάθε ξεχωριστού ατόμου. Είναι απομονωμένο, ξεκομμένο, όπως σωστά λέγεται, από τη ζωή την κοινωνικοπολιτική, αλλά και τη φυσική πραγματικότητα και ακόμα ελάχιστα κινείται στην κατεύθυνση της διαδικασίας αλληλεπίδρασης μυαλού -χεριού, δηλαδή θεωρίας - πράξης.

Στις εύλογες αυτές απορίες του μαθητή, που πηγάζουν από ζωτικής σημασίας ανάγκες του, οι γονείς και το σχολείο δεν απαντούν πειστικά ή τουλάχιστον ικανοποιητικά, συνολικά, αλλά και σε επιμέρους ζητήματα. Οι απαντήσεις είναι όμοιες με κείνες του συστήματος, μεταφυσικές: "Βασανίσου τώρα για ν' απολαύσεις αργότερα" ή "επειδή δεν καταλαβαίνεις, κάνε ό,τι σου λένε οι μεγάλοι". Λ. χ. "μάθε μαθηματικά για να πειθαρχήσεις τη σκέψη σου, λατινικά για να μπορείς αργότερα να μάθεις πιο εύκολα ξένες γλώσσες" κτλ.

Από παρόμοιες νοοτροπίες και πρακτικές πηγάζουν οι αντιδράσεις των μαθητών που εκδηλώνονται με διάφορους τρόπους όπως: Γενική αδιαφορία για το σχολείο και τα μαθήματα, κακοποίηση και ρύπανση των σχολικών χώρων, γενική απειθαρχία κ.ά. με συνέπεια γονείς και σχολικοί παράγοντες να κινούνται σε δυο παράλληλες, αλλά το ίδιο αναποτελεσματικές, κινήσεις: Σε νουθεσίες ή σε κατασταλτικές μορφές, δηλαδή αυταρχικές πρακτικές, που χειροτερεύουν παραπέρα την όλη κατάσταση, δημιουργώντας ένα φαύλο κύκλο και φυσικά σύγχυση, σχετικά με το πώς πρέπει να συμπεριφερθεί κανείς στα "σημερινά δύσκολα" παιδιά. Οσον αφορά τις τεράστιες δυσκολίες, που παρατηρούνται στα θέματα πειθαρχίας, μπορεί να παρατηρήσει κανείς ότι: Ενώ η οργάνωση και λειτουργία, τόσο του σχολείου, όσο και της ευρύτερης κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας στηρίζονται σε ατομική - ανταγωνιστική και όχι συλλογική προσπάθεια, απαιτείται πειθάρχηση, με την έννοια μάλιστα της υποταγής στα "κελεύσματα άνωθεν".

Γι' αυτό οι μαθητές στο τέλος της σχολικής χρονιάς σχίζουν και πετούν ή ακόμα και καίνε τα σχολικά εγχειρίδια κι όχι γιατί δεν τα έχουν πληρώσει. Κάτι που αγαπάει κανείς, είτε του το έχουν δωρίσει, είτε έχει πληρώσει για να το αποκτήσει δεν το μεταχειρίζεται με τόσο "βάρβαρο" τρόπο. Παρόμοια συμπεριφορά είναι μήνυμα για το πόσα πράγματα πρέπει τελικά ν' αλλάξουν, τόσο στο σχολείο, όσο και γενικότερα.

Αλλη μια πηγή δυσκολιών στη λειτουργία του σημερινού σχολείου προκύπτει από την πλημμελή εφαρμογή βασικών μαθησιακών διαδικασιών, που είναι μεν γνωστές, αποδεκτές και γίνεται προσπάθεια συντονισμού με αυτές, που όμως για διάφορους λόγους δεν παρατηρούνται τα αναμενόμενα αποτελέσματα όπως:

α) - Μαθαίνω πώς να μαθαίνω κι όχι να αποθηκεύω γνώσεις παπαγαλίζοντας.β) - Μαθαίνω παίζοντας, για τις μικρές ηλικίες.

γ) - Μαθαίνω πράττοντας, για τις μεγαλύτερες.

δ) - Μαθαίνω συμμετέχοντας στη συλλογική μαθησιακή προσπάθεια.

ε) - Μαθαίνω λύνοντας προβλήματα, που βάζει γενικά η ζωή και η φύση.

Η ανάπτυξη, εξέλιξη και διεύρυνση της εκπαίδευσης στις γνωστές τρεις βαθμίδες (πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια, τριτοβάθμια) και στον 20ό αιώνα σε μια τέταρτη (μεταπτυχιακή - ερευνητική) καθώς και η υποχρεωτική εννιάχρονη εκπαίδευση στη χώρα μας, δεν προέκυψε από έμπνευση, μεγαλοψυχία κι ενδιαφέρον για περισσότερη μόρφωση του λαού, αλλά από κοινωνικοπολιτικές πιέσεις, λαϊκούς αγώνες και αναγκαιότητες της επιστημονικοτεχνικής ανάπτυξης.

Εξ άλλου έχει διαπιστωθεί πως η οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας εξαρτάται άμεσα από το επίπεδο, αλλά και την ποιότητα της παρεχόμενης παιδείας και αντίστροφα. Η οικονομική όμως ανάπτυξη εξαρτάται κι από έναν άλλο σημαντικότατο πολιτικό παράγοντα, το επίπεδο δημοκρατισμού, τόσο του σχολείου, όσο και γενικότερα της κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας.

Κατά συνέπεια, το αστικό καθεστώς είναι υποχρεωμένο να κινηθεί προς αυτές τις κατευθύνσεις, όμως προσκρούει στην αντίφαση που προκύπτει από τους οικονομικοπολιτικούς του προσανατολισμούς, που ξεκινούν από τη διατήρηση του εκμεταλλευτικού του χαρακτήρα. Ετσι, όταν το σύστημα κινείται στην κατεύθυνση εκδημοκρατισμού του, αλλά και της ανόδου του μορφωτικού και πολιτιστικού επίπεδου του λαού, είναι σαν να αυτοϋπονομεύεται, που σημαίνει ότι ούτε μπορεί, αλλά ούτε και θέλει. Γι' αυτό τα τελευταία χρόνια η κατάσταση πάει από το κακό στο χειρότερο και γι' αυτό η ανάπτυξη των αγώνων, στα πλαίσια της ανάπτυξης ενός πανίσχυρου μετώπου παιδείας, είναι απαραίτητη όσο ποτέ ίσως άλλοτε.

Γ. Δ. ΧΑΤΖΑΤΟΓΛΟΥ

Καθηγητής Παιδαγωγικής Ψυχολογίας

Οι μαθητές στο τέλος της σχολικής χρονιάς σχίζουν και πετούν ή ακόμα και καίνε τα σχολικά εγχειρίδια όχι γιατί δεν τα έχουν πληρώσει. Κάτι που αγαπάει κανείς, είτε του το έχουν δωρίσει, είτε έχει πληρώσει για να το αποκτήσει δεν το μεταχειρίζεται με τόσο "βάρβαρο" τρόπο. Παρόμοια συμπεριφορά είναι μήνυμα για το πόσα πράγματα πρέπει τελικά ν' αλλάξουν, τόσο στο σχολείο, όσο και γενικότερα