Ενας χώρος, αφιερωμένος στην ελληνική χρηστική κεραμική, λειτουργεί από το 1987, στο νεοκλασικό κτίριο της οδού Ηπίτου 8 στην Πλάκα.Πρόκειται για το Ιδρυμα Οικ. Γ. Ψαρόπουλου - Κέντρο Μελέτης Νεότερης Κεραμικής.Εδώ και σαράντα χρόνια, η Μπέττυ Ψαροπούλου ασχολείται με την καταγραφή κάθε στοιχείου που αφορά στην παραδοσιακή χρηστική κεραμική σε ολόκληρη την Ελλάδα. Το υλικό που συνέλεξε σε επιτόπιες έρευνες σε όλο τον ελλαδικό χώρο και η παράλληλη συλλογή 4.500 χρηστικών κεραμικών αποτέλεσαν τη βάση για τη δημιουργία αυτής της φιλόξενης, ξεχωριστής γωνιάς.Μιας γωνιάς, με αντικείμενο τον "ταπεινό" πηλό, που συντρόφευσε και συντροφεύει ακόμα, το λαό μας στις χαρές και τις λύπες του.

- Πώς ξεκίνησε το "ταξίδι" σας στο χώρο της κεραμικής δημιουργίας;

"Υπήρξα μαθήτρια ενός σπουδαίου ανθρώπου, του Π. Βαλσαμάκη.Ξεκίνησα από πολύ νέα να συγκεντρώνω, στην αρχή, πράγματα όλων των ειδών. Αγαπώ τον άνθρωπο και πιστεύω σε αυτόν. Από τις νεανικές μου λοιπόν αναζητήσεις, διαπίστωσα ότι η τέχνη, που τον βοήθησε σ' όλη του την πορεία, ήταν η κεραμική. Δεν αναφέρομαι στους ελάχιστους μεγαλοαστούς που είχαν πορσελάνες. Μιλώ για το 95% των ανθρώπων. Ολη η ύπαιθρος και όλος ο λαός μας είχε κεραμικά. Τα κεραμικά ήταν στο πρόσφατο παρελθόν, στο χτες, ο πρωταγωνιστής του ελληνικού νοικοκυριού και κάλυπταν όλες τις ανάγκες.Ετσι ξεκίνησα(...). Δε με ενδιέφεραν τα περίτεχνα. Τα περίτεχνα ήταν μια προέκταση της κεραμικής. Εμένα με ενδιέφερε η κεραμική, που πραγματικά βοήθησε και συντρόφευσε τον άνθρωπο. Η χρηστική κεραμική".

- Ποιες περιοχές της χώρας μας είχαν αναπτύξει ιδιαίτερα την κεραμική τέχνη;

"Στην Ελλάδα, από τα σύνορα με τη Βουλγαρία, στους Μεταξάδες, που έχω κάνει έρευνα, μέχρι το Κεντρί στο Λιβυκό πέλαγος, υπήρχαν αγγειοπλαστεία, τα οποία κάλυπταν κάθε ανάγκη, ακόμη και ακραίες.Υπήρχε, για παράδειγμα, ένα είδος θερμοκοιτίδας στη Θράκη, δηλαδή ένα μακρόστενο αγγείο που το ζέσταιναν και μέσα έβαζαν τα ασθενικά και πρόωρα παιδιά".

"Στην Κρήτη, που έχει χαρτογραφηθεί, έχω επισημάνει 500 καμίνια. Μερικά ακόμα λειτουργούν. Εκεί, υπήρχαν δύο μεγάλα κέντρα, στο Θραψανό και τις Μαργαρίτες.Τα Νοχιά και το Κεντρί ήταν μικρότερης σημασίας, με 15 περίπου, καμίνια. Επίσης, στο Θραψανό είχε αναπτυχθεί το σύστημα των οργανωμένων συνεργείων - των τακιμιών - που ξεκινούσαν προς όλες τις κατευθύνσεις και έστηναν σε διάφορα σημεία του νησιού εποχιακά εργαστήρια με καμίνια, καλύπτοντας με την παραγωγή τους τις ανάγκες της γύρω περιοχής. Η όλη διαδικασία της οργάνωσης και λειτουργίας του τακιμιού, λέγονταν "βεντέμα" και όσοι συμμετείχαν σ' αυτήν "βεντεμάροι". Κέντρα κεραμικής υπήρχαν ακόμη στο Βόλο, στον Τύρναβο, στο Φανάρι Καρδίτσας, στο Σουφλί, στους Μεταξάδες (...) ".

- Μπορούμε να μιλήσουμε για συγκεκριμένες σχολές;

"Δε θα ήθελα να χρησιμοποιήσω τη λέξη σχολές, όμως ιδιαιτερότητες είχε ο κάθε τόπος. Ετσι, τα χειροποίητα πιθάρια του Μεσσηνιακού Κόλπου, είναι τελείως διαφορετικά, ως προς την τεχνική τους, από εκείνα της Κρήτης. Η στάμνα της Λέσβου έχει πολύ ψηλό λαιμό, ενώ η στάμνα η κρητική είναι στρογγυλή (...). Ο κάθε τόπος έχει τα δικά του χαρακτηριστικά".

- Στις περιοχές αυτές, υπήρχαν συγκεκριμένα εργαστήρια και οι τεχνίτες τους ασχολούνταν αποκλειστικά με την αγγειοπλαστική;

"Στην κατασκευή των κεραμικών, λίγο - πολύ, βοήθαγε όλη η οικογένεια. Δηλαδή, υπήρχε ο μάστορας που έπλαθε το αγγείο, αλλά και τα παιδιά του πολλές φορές θα κοπανούσαν το χώμα, ενώ οι γυναίκες συνήθως τα ζωγράφιζαν. Ξέρουμε οικογένειες που ήταν και πέντε γενιές κεραμίστες και που ο πατέρας παραδίδει τη δουλιά στο γιο. Αλλά ο αγγειοπλάστης έκανε και άλλες δουλιές. Κεραμικά δούλευε μόνο το καλοκαίρι. Ηταν μία εποχιακή δουλιά. Δεν μπορούσε να τα ψήσει το χειμώνα, το καμίνι άναβε το καλοκαίρι. Παράλληλα όμως, έκανε και τις αγροτικές δουλιές του".

- Η έρευνά σας και η καταγραφή των κεραμικών σε ποια περίοδο αναφέρεται;

"Είναι κεραμικά σχεδόν δύο αιώνων. Γραπτά στοιχεία, δυστυχώς, δεν έχουμε. Ετσι, είμαστε υποχρεωμένοι να στηριζόμαστε - και αυτό είναι μία πάρα πολύ δύσκολη δουλιά, γιατί μπορεί να γίνουν λάθη σοβαρά - στις προφορικές μαρτυρίες. Σπάνια θα βρούμε κάποια μαρτυρία πάνω στο αγγείο".- - Ποια η σημερινή κατάσταση της αγγειοπλαστικής στη χώρα μας;

"Κατορθώσαμε, μετά από 30 χρόνια, να αναβιώσουμε την κεραμική στο Μεσσηνιακό Κόλπο.Σήμερα δουλεύουν δύο πιθαράδες και ευελπιστώ ότι φέτος θα δουλέψει και τρίτος. Στο Θραψανό έχει γίνει ένας συνεταιρισμός. Βεβαίως, οι σημερινοί αγγειοπλάστες δε δουλεύουν με τον παλιό τρόπο, πολλές φορές παίρνουν έτοιμο πηλό, χρησιμοποιούν μηχανήματα για να τον ζυμώνουν (...)".

- Σήμερα, πού διδάσκεται η αγγειοπλαστική; Πού μπορούν να μάθουν τα "μυστικά" του πηλού, εδώ στην Ελλάδα;

"Λειτουργεί μια σχολή στα ΤΕΙ. Ακόμη, υπάρχει μια ιδιωτική σχολή στο Περιστέρι και διάφορα εργαστήρια. Συνήθως όμως, αυτή τη δουλιά τη μάθαιναν ο ένας από τον άλλο. Και τα πιο πολλά καμίνια, τα δουλεύουν άνθρωποι που έχουν μάθει από την οικογένειά τους την τέχνη του πηλού".

- Ας επιστρέψουμε στη δραστηριότητα του Κέντρου σας. Ποιος ο στόχος του και πώς είναι διαμορφωμένοι οι χώροι του;

"Στόχος είναι να αποκτήσει ο επισκέπτης άμεσα ολοκληρωμένη γνώση για την παραδοσιακή χρηστική κεραμική στην Ελλάδα.Στις τρεις αίθουσες του πρώτου ορόφου, παρουσιάζονται με αναπαραστάσεις και μακέτες οι τρεις διαφορετικοί τύποι εργαστηρίων κατασκευής χρηστικών κεραμικών στον ελλαδικό χώρο: το εργαστήριο κατασκευής μικρών αντικειμένων στον ποδοκίνητο τροχό, το υπαίθριο εργαστήριο κατασκευής μεγάλων αντικειμένων στο χειροκίνητο τροχό και το εργαστήριο των χειροποίητων πιθαριών που λειτουργούσε μόνο στο Μεσσηνιακό Κόλπο. Σε άλλη αίθουσα, υπάρχουν πίνακες με αποτυπώσεις διαφορετικών τύπων καμινιών, χάρτης με τα κέντρα παραγωγής κεραμικών, μία προθήκη με τύπους εργαλείων διακόσμησης. Στους χώρους του μουσείου, εκτίθενται φωτογραφίες παλιών εργαστηρίων και τεχνιτών. Στη συλλογή υπάρχουν σπάνια κομμάτια από τα εργαστήρια του Τσανάκ - Καλέ της Μ. Ασίας,ενώ στο ισόγειο έχουν συγκεντρωθεί περίπου 4.500 χρηστικά αντικείμενα απ' όλο τον ελληνικό χώρο".

- Σημαντικό κομμάτι των δραστηριοτήτων σας είναι τα εκπαιδευτικά προγράμματα. Πού απευθύνονται;

"Από τον Οκτώβριο του 1993 πραγματοποιούνται, με μεγάλη επιτυχία, εκπαιδευτικά προγράμματα για μαθητές και οργανωμένες ομάδες.Φέτος, τα παρακολούθησαν 10.000 παιδιά. Τα μόνιμα εκπαιδευτικά προγράμματα είναι τρία:"Η τέχνη του πηλού",το οποίο προσαρμόζεται κατά περίπτωση στις δυνατότητες κάθε ηλικίας, "Με αφορμή μια στάμνα",που απευθύνεται σε παιδιά ηλικίας δέκα ετών και άνω και "Ο κυρ - Κωστής ο Τσουκαλάς και ο μπάρμπα - Γιάννης ο Κανατάς" για παιδιά της πρώτης τάξης δημοτικού. Επίσης, πραγματοποιούνται ειδικά προγράμματα για άτομα με ειδικές ανάγκες". - Σε ποιες περιοχές της Ελλάδας, έχουν πραγματοποιηθεί τα ερευνητικά προγράμματα του Κέντρου;

"Σε ολόκληρη την Ελλάδα. Σκοπό έχουν τον εντοπισμό, την καταγραφή και τη διάσωση όλων των πληροφοριών που αφορούν την κεραμική τέχνη και τεχνολογία, αλλά και την ανάδειξη των παραδοσιακών κοινωνικών δομών που την πλαισιώνουν".

- Στις εκπαιδευτικές δραστηριότητές σας εντάσσονται και τα σεμινάρια κεραμικής. Πού απευθύνονται;

"Πραγματοποιούνται από το 1987 και απευθύνονται σε φοιτητές και πτυχιούχους του Τμήματος Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης.Πιστεύω ότι ένας αρχαιολόγος πρέπει να γνωρίζει τη φύση του υλικού που διαρκώς βρίσκει μπροστά του. Δυστυχώς όμως, τέτοιο μάθημα δε διδάσκεται στο Πανεπιστήμιο. Από τον Ιανουάριο του 1996, πραγματοποιείται επίσης σεμινάριο για ειδικούς ερευνητές της κεραμικής. Το σεμινάριο αυτό ασχολείται με την τεχνολογία της κεραμικής, με αναφορά στα πορίσματα της χημείας, της γεωλογίας και της ορυκτολογίας και με πειραματικές εφαρμογές".

"Παλιότερα είχαμε και σεμινάρια φωτογραφίας. Δυστυχώς, τα οικονομικά μας μάς υποχρέωσαν να τα σταματήσουμε. Πάντοτε σκοντάφτουμε στο οικονομικό".

- Το Κέντρο δεν επιχορηγείται από το ΥΠΠΟ;

"Το ΥΥΠΟ δύο χρονιές μόνο μας επιχορηγεί.Μάλιστα, μια φορά έδωσε 500 χιλιάδες, που, πραγματικά, αισθάνθηκα ντροπή να τις πάρω. Αν και έχουμε πολύ εθελοντική δουλιά, οι ανελαστικές μας δαπάνες είναι μεγάλες. Το ΥΠΠΟ μάς παραχώρησε δύο παλιά κτίρια, στον Κεραμικό, τα οποία τώρα αναπαλαιώνει. Θα είναι σίγουρα μια ανάσα στο κτιριακό πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε, αλλά τα έξοδα εκεί θα αυξηθούν κατακόρυφα. Με τις επιχορηγήσεις που έχουμε, αναρωτιέμαι από τώρα πώς θα τα βγάλουμε πέρα. Μπορεί όμως κανείς, μετά από τόση προσπάθεια να τα εγκαταλείψει τώρα;".

Ηλιάνα ΜΟΡΤΟΓΛΟΥ