Το πρωί της 4ης Αυγούστου 1936 ο "Ριζοσπάστης" με πολύστηλους τίτλους προειδοποιούσε τον ελληνικό λαό και τον πολιτικό κόσμο της χώρας ότι εντός της ημέρας ο Ι. Μεταξάς θα έκανε δικτατορία. Παρ' όλα αυτά το πολιτικό κατεστημένο δεν ανησύχησε και όπως ήταν φυσικό δεν κινητοποιήθηκε προς αποφυγήν της κατάλυσης των κοινοβουλευτικών θεσμών, τους οποίους υποτίθεται ότι εξέφραζε και στήριζε. Για την αποκάλυψη των σχεδίων του δεν ανησύχησε ούτε ο ίδιος ο επίδοξος δικτάτορας. Ηταν φανερό πως επρόκειτο για ένα στημένο παιχνίδι. Ετσι όλα κύλησαν ομαλά και χωρίς την παραμικρή αλλαγή. Το βράδυ στις 8 ο Μεταξάς συγκάλεσε Υπουργικό Συμβούλιο, όπου και ζήτησε από τους υπουργούς του να υπογράψουν δύο διατάγματα, με τα οποία καταλύονταν οι αστικοδημοκρατικές ελευθερίες. Αντιδράσεις ουσιαστικά δεν υπήρχαν. Αρνήθηκαν να υπογράψουν - και παραιτήθηκαν - δύο υπουργοί κι ένας υφυπουργός.

Με το πρώτο διάταγμα αναστελλόταν η ισχύς βασικών άρθρων του Συντάγματος και με το δεύτερο διαλυόταν η Βουλή. Στις εισηγητικές εκθέσεις, που τα συνόδευαν, ως αιτιολογικό για την επιβολή της δικτατορίας προβαλλόταν ο λεγόμενος κομμουνιστικός κίνδυνος. Το γνωστό δηλαδή παραμύθι, πάνω στο οποίο η άρχουσα τάξη θεμελίωσε τα πιο αντιδραστικά - αντιλαϊκά καθεστώτα της στη σύγχρονη νεοελληνική ιστορία.

Η επιβολή της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία. Ούτε επρόκειτο για την ικανοποίηση των προσωπικών, δικτατορικών φιλοδοξιών του Μεταξά. Ηταν απαίτηση της άρχουσας τάξης της χώρας και των ξένων συμφερόντων - κυρίως του αγγλικού ιμπεριαλισμού - που προετοιμάζονταν χρόνια για μια τέτοια λύση.

Ο ίδιος ο Μεταξάς αναρριχήθηκε πολύ εύκολα στην κυβερνητική εξουσία, πολύ πριν γίνει δικτάτορας, με την ανοχή και στήριξη του αστικού πολιτικού κόσμου - ιδιαίτερα των δύο μεγάλων κομμάτων, του Κόμματος των Φιλελευθέρων και του δεξιού Λαϊκού Κόμματος - παρόλο που από το Γενάρη του '34 με συνέντευξή του στην "Καθημερινή" δήλωνε: "Το πρόβλημα δεν είναι πώς θα μείνωμεν εις τον κοινοβουλευτισμόν, αλλά διά ποίας θύρας θα εξέλθωμεν εξ αυτού. Διά της θύρας του κομμουνισμού ή διά της θύρας του εθνικού κράτους". Ο αστικός πολιτικός κόσμος αποδέχτηκε στις 5 Μάρτη του '36 το διορισμό του Μεταξά από τον βασιλιά Γεώργιο στη θέση του υπουργού των Στρατιωτικών και στήριξε την κυβέρνηση Δεμερτζή, στην οποία ο επίδοξος δικτάτορας ήταν αντιπρόεδρος. Στις 27 του Απρίλη του ίδιου έτους - μετά το θάνατο του Δεμερτζή - έδωσε σχεδόν σύσσωμος ψήφο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση Μεταξά και τρεις μέρες αργότερα ψήφισε στη Βουλή τη διακοπή των εργασιών της μέχρι το τέλος Σεπτέμβρη, δίνοντας στον μετέπειτα δικτάτορα και στην κυβέρνησή του το δικαίωμα να εκδίδουν διατάγματα. Ετσι εγκαθιδρύθηκε στη χώρα ένα ιδιότυπο καθεστώς, που αργότερα πολύ εύστοχα ονομάστηκε "Καθεστώς της 3 1/2 Αυγούστου".

Ηδη έχουμε κάνει λόγο για τη στήριξη που έδωσε το κεφάλαιο - ντόπιο και ξένο - στα σχέδια επιβολής της δικτατορίας. Αλλωστε η στάση του αστικού πολιτικού κόσμου, στην οποία αναφερθήκαμε, φανερώνει ότι πίσω του βρίσκονταν οι οικονομικά ισχυροί που υπαγόρευαν τις κινήσεις. Αξίζει όμως να προσθέσουμε ορισμένα στοιχεία που φανερώνουν τα αίτια αυτών των επιλογών του ντόπιου και ξένου κεφαλαίου.

Η διεθνής κατάσταση (παγκόσμια καπιταλιστική κρίση 1929-1933, άνοδος του φασισμού στην Ευρώπη, προετοιμασία ενός νέου παγκόσμιου πολέμου κλπ.) ευνοούσε, για την εξυπηρέτηση των πιο αντιδραστικών και πιο σοβινιστικών κύκλων του χρηματιστικού κεφαλαίου, την εγκαθίδρυση σε διάφορες χώρες δικτατορικών - φασιστικών κυβερνήσεων. Οι κύκλοι αυτοί είχαν συμφέρον από μια τέτοια εξέλιξη στην Ελλάδα και λόγω των κεφαλαίων που είχαν επενδύσει στο εσωτερικό της χώρας, από τα οποία απομυζούσαν τεράστια κέρδη. Η πολιτική δε αστάθεια της χώρας ενίσχυε αυτή την επιλογή τους.

Χαρακτηριστικά είναι τα εξής στοιχεία: Στο διάστημα 1922-1932 παρουσιάζεται στην Ελλάδα μια τεράστια εισβολή ξένων κεφαλαίων, σχεδόν διπλάσια απ' αυτή που είχαμε την εποχή του Τρικούπη. Το εξωτερικό χρέος της χώρας έφτανε τα 1.022 εκατομμύρια χρυσά φράγκα, ενώ το εσωτερικό ήταν 144 εκατομμύρια χρυσά φράγκα.

Συστηματικοί δανειστές της χώρας - αγοραστές δηλαδή ελληνικών χρεογράφων - ήταν οίκος "Hambro" του Λονδίνου (γνωστός από τα δάνεια της εποχής του Τρικούπη), το συγκρότημα "Speyer and Co" της Ν. Υόρκης και η Εθνική Τράπεζα Αθηνών. Το 67,42% του εξωτερικού χρέους ήταν αγγλικά κεφάλαια, το 9,88% ήταν κεφάλαια των ΗΠΑ, το 7,52% ήταν γαλλικά κεφάλαια, το 5,40% σουηδικά, το 3,44% βελγικά, το 1,7% γερμανικά και το 1,65% ιταλικά. Επίσης ένα ποσό 108 εκατομμυρίων δολαρίων (περίπου το 20% του συνολικού εξωτερικού χρέους) ήταν χρεόγραφα, οι κάτοχοι των οποίων ζούσαν στην Ελλάδα ("Ιστορία Ελληνικού Εθνους", Εκδοτική Αθηνών, τόμος ΙΕ, σελ. 335-338).

Η κατάσταση αυτή οδήγησε στο να κηρυχτεί η χώρα σε πτώχευση το 1932. Ομως και μετά την πτώχευση τα ξένα κεφάλαια δε σταματούν να εισρέουν.

Αντιλαμβάνεται κανείς τι τεράστια συμφέροντα είχε το ντόπιο και ξένο κεφάλαιο στην Ελλάδα και πόσο ενδιαφερόταν για τις εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις. Και φυσικά δε χρειάζεται πολύ μυαλό για να γίνει αντιληπτό, γιατί ο μόνιμος υφυπουργός της Αγγλίας Ρ. Βάνσιταρτ έγραφε σε υπόμνημά του το Μάη του 1937 τα εξής: "Βρήκαμε ότι το καθεστώς Μεταξά είναι πολύ πιο συνεννοήσιμο από πολλά από τα προϋπάρχοντα καθεστώτα" (Γ. Ανδρικόπουλου: "Οι ρίζες του ελληνικού φασισμού", σελ. 25).

Το ΚΚΕ ήταν το μοναδικό πολιτικό κόμμα που με συνέπεια πάλεψε κατά του φασισμού και της επερχόμενης δικτατορίας. Εγκαιρα είχε προειδοποιήσει για τους κινδύνους και είχε απευθύνει προσκλητήριο αντιφασιστικής συσπείρωσης και πάλης. Από την ποικιλόμορφη αντιφασιστική - αντιδικτατορική, αλλά και αντιπολεμική δράση του ΚΚΕ θα αναφερθούμε σε ορισμένα σημεία - σταθμούς. Ο αναγνώστης για περισσότερες πληροφορίες μπορεί να ανατρέξει στο Δοκίμιο Ιστορίας του Κόμματος και στον 4ο τόμο των Επίσημων Κειμένων.

Το Μάρτη του '34, στο 5ο Συνέδριό του το ΚΚΕ υπογραμμίζει μεταξύ άλλων ότι "ο φασισμός και ο πόλεμος γίνονται κάθε μέρα και πιο έντονη απειλή και πραγματικότητα", γι' αυτό "η οργάνωση του Ενιαίου Αντιφασιστικού Μετώπου πάλης αποτελούσε αποφασιστικό καθήκον της στιγμής". Τον Ιούνη του ίδιου έτους με πρωτοβουλία του Κόμματος οργανώνεται πανελλαδική Αντιφασιστική Συνδιάσκεψη, με τη συμμετοχή κομμουνιστών, σοσιαλιστών, δημοκρατών και άλλων αντιφασιστών. Επίσης πάλι με πρωτοβουλία του, στις 5 Οκτώβρη υπογράφεται από το ίδιο, το Αγροτικό Κόμμα, τη ΓΣΕΕ και την Ενωτική ΓΣΕΕ σύμφωνο κοινής δράσης για την αποσόβηση του κινδύνου επιβολής στρατιωτικοφασιστικής δικτατορίας.

Στις 26/1/1935 στο "Ρ" δημοσιεύεται επιστολή αντιφασίστα αξιωματικού, με την οποία αποκαλυπτόταν το βενιζελο - πλαστηρικό πραξικόπημα της 1/3/1935. Ποιοτική στροφή στη δουλιά του Κόμματος θα αποτελέσουν οι αποφάσεις του 7ου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς (Ιούλης - Αύγουστος 1935). Ετσι η 4η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ που έγινε το Σεπτέμβρη του ίδιου έτους θα καλέσει σε ενιαίο μέτωπο πολιτικών και συνδικαλιστικών οργανώσεων ενάντια στα μέτρα πείνας και το φασισμό, σε αποκατάσταση της ταξικής συνδικαλιστικής ενότητας και στη δημιουργία συνασπισμού των αντιφασιστικών δυνάμεων λαού και στρατού. Ακόμη η Ολομέλεια προειδοποιούσε για τον κίνδυνο φασιστικής ιταλικής (ή και γερμανικής) επιδρομής και καλούσε το λαό να υπερασπιστεί την εθνική ελευθερία και να ηγεμονεύσει σ' αυτή την πάλη. Τη γραμμή αυτή εμπλούτισε ακόμη περισσότερο το 6ο Συνέδριο του Κόμματος, που έγινε το Δεκέμβρη του '35.

Το Γενάρη του '36 το ΚΚΕ συγκρότησε με το Αγροτικό Κόμμα (παράταξη Βογιατζή) το συνασπισμό του Παλλαϊκού Μετώπου, που σημείωσε επιτυχία στις εκλογές της 26ης του ίδιου μήνα. Οι εκλογές δεν έδωσαν αυτοδύναμη κυβέρνηση, αλλά το Παλλαϊκό Μέτωπο δεν έμεινε με σταυρωμένα τα χέρια. Στις 19/2 ήρθε σε συμφωνία με το Κόμμα των Φιλελευθέρων του Θ. Σοφούλη και ανέλαβε την υποχρέωση να ψηφίσει τους Φιλελεύθερους για προεδρείο της Βουλής, καθώς και να δώσει ψήφο ανοχής σε κυβέρνηση που θα συγκροτούσε αυτό το κόμμα, στη βάση ενός μίνιμουμ δημοκρατικού, φιλολαϊκού, αντιφασιστικού προγράμματος. Το σύμφωνο αυτό, γνωστό ως σύμφωνο Σοφούλη - Σκλάβαινα, πλην της εκλογής προεδρείου της Βουλής, δεν εφαρμόστηκε ποτέ με ευθύνη του Κόμματος των Φιλελευθέρων.

Το ΚΚΕ και οι σύμμαχοί του ήταν οι μόνοι που αντιτάχθηκαν στην υπουργοποίηση του Μεταξά και στην ανάδειξή του στη θέση του αντιπροέδρου της κυβέρνησης Δεμερτζή. Εγραφε ο "Ρ" στις 15 Μαρτίου του '36: "Η δεύτερη μοναρχική κυβέρνηση με κεντρικό εκπρόσωπό της τον Ι. Μεταξά και με τη συνθηκολόγηση και συνεννόηση του Βενιζελισμού με τη φασιστική τρομοκρατία θα παραμερίσει τα τελευταία δικαιώματα του κοινοβουλευτισμού και του κυρίαρχου λαού, θα εφαρμόσει μια πιο άγρια αντιλαϊκή πολιτική και θα αποτελέσει τον αντιθάλαμο της μοναρχοστρατιωτικής δικτατορίας". Κι όταν, λίγο μετά, ο Μεταξάς σχημάτισε κυβέρνηση, μόνο το Παλλαϊκό Μέτωπο και τρεις ακόμη βουλευτές δεν έδωσαν ψήφο εμπιστοσύνης.

Στο χώρο της νεολαίας έγινε κατορθωτό, στις αρχές του 1936, να συγκροτηθεί η Φιλειρηνική Ενωση Οργανώσεων Νέων, με τη συμμετοχή των νεολαιίστικων οργανώσεων του ΚΚΕ, του Σοσιαλιστικού Κόμματος, αστικών δημοκρατικών κομμάτων κ. ά.

Το ΚΚΕ δε σταμάτησε στιγμή την προσπάθειά του για μια πλατιά αντιφασιστική, αντιιμπεριαλιστική, δημοκρατική συσπείρωση. Ετσι στις 22 Ιουλίου του 1936 υπέγραψε συμφωνία με το Αγροτικό Κόμμα (παράταξη Γαβριηλίδη - Σοφιανόπουλου) και συγκρότησε μαζί του το Λαϊκό Μέτωπο.

Τέλος πρέπει να σημειωθεί ότι το ΚΚΕ ήταν η ψυχή των λαϊκών αγώνων όλο το πρώτο μισό της δεκαετίας του '30, με κορυφαία τη συγκέντρωση της Θεσσαλονίκης, στις 9 Μάη του '36, που η κυβέρνηση Μεταξά την έπνιξε στο αίμα, αποκαλύπτοντας πλήρως την πορεία που θα ακολουθούσαν τα πράγματα στη χώρα.

Χειρόγραφη προκήρυξη της ΚΟ Πάτρας του ΚΚΕ ενάντια στη μεταξική δικτατορία

Τα κείμενα έγραψε

ο Γιώργος ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ