Η δράση του ΚΚΚ Το ΚΚΚ από τα πρώτα του βήματα βρέθηκε αντιμέτωπο με τη λυσσαλέα αντίδραση του ντόπιου κατεστημένου και της αγγλικής αποικιοκρατίας. Η αστική τάξη της εποχής και γενικά όλες οι συντηρητικές δυνάμεις της κυπριακής κοινωνίας ζήτησαν να πνίξουν στη γένεσή του το κομμουνιστικό κίνημα, γιατί στο πρόσωπό του δικαιολογημένα έβλεπαν εκείνη τη δύναμη που θα αμφισβητούσε και θα πολεμούσε τα ταξικά τους προνόμια και την ασυδοσία τους, θα αφύπνιζε τους καταπιεσμένους και καταφρονεμένους, θα αμφισβητούσε το ιδεολογικό και πολιτικό τους μονοπώλιο και θα χειραφετούσε το λαό. Η αγγλική αποικιοκρατία είδε στο ΚΚΚ την πιο συνεπή αντιιμπεριαλιστική δύναμη, εκείνη τη δύναμη που θα συνιστούσε την πιο σοβαρή απειλή για την κυριαρχία της πάνω στην Κύπρο. Ντόπια αντίδραση και αποικιοκράτες συνασπίστηκαν σε μια "ιερή" αντικομμουνιστική συμμαχία, η οποία μετήλθε όλα τα μέσα με στόχο να εξαλείψει το κομμουνιστικό εργατικό κίνημα: Πνευματική και φυσική τρομοκρατία, διώξεις, απαγορεύσεις, φυλακίσεις, εξορίες και εκτοπισμοί, στέρηση εργασίας, χλευασμός, κατασυκοφάντηση, διασυρμός, καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων και εξευτελισμός ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Ολα χρησιμοποιήθηκαν κατά κόρον, χωρίς όμως να φέρουν το ποθητό αποτέλεσμα για την αντίδραση. Οι πρωτοπόροι Κύπριοι κομμουνιστές, εργάτες, αγρότες, διανοούμενοι, ήταν άνθρωποι που διέθεταν ψυχικό σθένος και αποφασιστικότητα και τους διέκρινε η βαθιά και ακλόνητη πίστη στην εργατική τάξη και τα δίκαιά της και στη σοσιαλιστική ιδεολογία. Μετά τη βίαιη καταστολή της εξέγερσης ενάντια στους Βρετανούς αποικιοκράτες, τον Οχτώβρη του 1931, το ΚΚΚ τέθηκε εκτός νόμου. Τα έντυπά του απαγορεύτηκαν, οι ηγέτες του Κόμματος Χαράλαμπος Βατυλιώτης (Βάτης) και Κώστας Χριστοδουλίδης (Σκελέας) εξορίστηκαν. Εκατοντάδες στελέχη και μέλη του ΚΚΚ βασανίστηκαν άγρια, ρίχτηκαν στις φυλακές ή εκτοπίστηκαν σε μακρινά χωριά. Το χτύπημα ήταν μεγάλο, όμως οι Βρετανοί αποικιοκράτες δεν κατόρθωσαν να διαλύσουν το ΚΚΚ.

Η έκρηξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου βρίσκει το ΚΚΚ να δρα στην παρανομία. Ο μεγαλειώδης αντιφασιστικός πόλεμος των λαών δημιουργεί νέα δεδομένα. Στην Κύπρο χαλαρώνουν τα δικτατορικά μέτρα. Το ΚΚΚ σωστά διαβλέπει ότι μέσα στις νέες συνθήκες δημιουργούνται προϋποθέσεις νόμιμης δράσης και αποφασίζει να τις αξιοποιήσει. Μαζί με προοδευτικά στοιχεία της αστικής τάξης αναλαμβάνει την πρωτοβουλία ίδρυσης νέου κόμματος. Στις 14 του Απρίλη 1941, πραγματοποιείται συνέλευση κατά την οποία αποφασίζεται η ίδρυση του Ανορθωτικού Κόμματος του Εργαζόμενου Λαού (ΑΚΕΛ).Από την πρώτη μέρα, το ΑΚΕΛ δίνει ξεκάθαρα το πολιτικό - ιδεολογικό του στίγμα, συντασσόμενο με τις δυνάμεις που πολεμούν το χιτλεροφασισμό. Για τρία χρόνια, το ΚΚΚ στην παρανομία και το ΑΚΕΛ στη νομιμότητα δρουν παράλληλα. Το 1944 αποφασίζεται ότι δεν υπάρχει λόγος ύπαρξης δύο κομμάτων της εργατικής τάξης και τα δύο κόμματα συγχωνεύονται στο ΑΚΕΛ. Ολοκληρώνεται έτσι ο κύκλος ζωής και δράσης του ΚΚΚ που άφησε ανεξίτηλη τη σφραγίδα του όχι μόνο στην ιστορία του εργατικού κινήματος, αλλά και της Κύπρου ολόκληρης. Η δεκαετία 1945 - 1955 είναι δεκαετία έντονου και επίμονου αντιαποικιακού αγώνα με αίτημα το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης και της κατάκτησης των πολιτικών ελευθεριών του κυπριακού λαού. Το ΑΚΕΛ και οι οργανώσεις της Αριστεράς βρίσκονται στις πρώτες γραμμές αυτού του αγώνα. Η αντιφασιστική νίκη των λαών, η κρίση του αποικιοκρατικού συστήματος του ιμπεριαλισμού και η ανάπτυξη του αντιαποικιακού αγώνα των λαών δημιουργούν ευνοϊκές διεθνείς συγκυρίες για το φούντωμα της απελευθερωτικής πάλης και του κυπριακού λαού.

Στην Κύπρο είχαν αναπτυχθεί δύο κέντρα απελευθερωτικής πάλης. Η ηγεσία της Δεξιάς και της αστικής τάξης συνασπίστηκε γύρω από την Εθναρχία, με επικεφαλής τον εκάστοτε αρχιεπίσκοπο. Οι εργαζόμενοι και προοδευτικά στοιχεία της αστικής τάξης συνασπίστηκαν γύρω από το ΑΚΕΛ. Η Εθναρχία αμφιταλαντευόταν ανάμεσα στα πλαίσια της λεγόμενης ελληνοβρετανικής φιλίας και την ανάγκη συνεπούς αγώνα κατά των Βρετανών. Ιδεολογικά η Εθναρχία χαρακτηριζόταν από τον ακραίο εθνικισμό και τον αντικομμουνισμό της, ο οποίος ενισχυόταν από το εμφυλιοπολεμικό και μετεμφυλιοπολεμικό κλίμα στην Ελλάδα. Η Εθναρχία απέρριπτε την ιδέα της ενιαιομετωπικής πάλης του κυπριακού λαού, διεκδικούσε τη μονοπώληση του αγώνα και καλλιεργούσε τη διάσπαση. Το ΑΚΕΛ και η Αριστερά δε θέλησαν ποτέ να μονοπωλήσουν τον αντιαποικιακό αγώνα, ούτε και αμφισβήτησαν τον πατριωτισμό καμιάς πολιτικής δύναμης. Η διάσπαση των δυνάμεων του κυπριακού λαού οφειλόταν στην πολιτική που ακολουθούσε η ηγεσία της Δεξιάς. Αυτή η διάσπαση αντικειμενικά βοηθούσε τους Βρετανούς αποικιοκράτες και αποδυνάμωνε την πάλη του κυπριακού λαού για λευτεριά. Το ΑΚΕΛ εκτίμησε σωστά ότι για τις συνθήκες και τα δεδομένα της Κύπρου η ενδεδειγμένη μορφή αγώνα είναι εκείνη της μαζικοπολιτικής πάλης. Σίγουρα ο αγώνας του κυπριακού λαού θα οδηγούνταν σε ασφαλέστερους δρόμους με πιο θετικά αποτελέσματα, αν συνεχιζόταν μέχρι τέλους η μαζικοπολιτική μορφή πάλης, που πρότεινε και προωθούσε το ΑΚΕΛ.Το 1955, η ηγεσία της Δεξιάς επιδιώκοντας με μια δραστική κίνηση να περάσει εξ ολοκλήρου η πρωτοβουλία των κινήσεων του αγώνα στα χέρια της, στρέφεται προς τη λανθασμένη για τις συνθήκες της Κύπρου μορφή της ένοπλης πάλης. Γίνεται επιπρόσθετα το λάθος να ανατεθεί η στρατιωτική ηγεσία του ένοπλου αγώνα στον Γεώργιο Γρίβα, δεδηλωμένο και τυφλό αντικομμουνιστή και σοβινιστή, άνθρωπο που στερούνταν πολιτικών αρετών και ικανοτήτων. Παρά τον ηρωισμό και την αυτοθυσία που έδειξαν μέλη και στελέχη της ΕΟΚΑ, ο ένοπλος αγώνας δεν πέτυχε και στάθηκε η αιτία να οδηγηθεί το Κυπριακό σε επικίνδυνα αδιέξοδα. Αδιέξοδα, που αξιοποίησε ο βρετανικός ιμπεριαλισμός στην πάγια προσπάθειά του να επιβάλει λύση που εξυπηρετούσε τα δικά του συμφέροντα. Υπό την απειλή της διχοτόμησης ή ακόμα και της κατάληψης της Κύπρου από την Τουρκία, οι Βρετανοί επέβαλαν τις συμφωνίες Ζυρίχης - Λονδίνου. Το ΑΚΕΛ διαφώνησε με την τακτική του ένοπλου αγώνα και πρόβλεψε ότι "μονάχα ζημιά θα προκαλούσε στον κυπριακό αγώνα". Το ΑΚΕΛ στάθηκε με επιμονή και συνέπεια στη θέση του για μαζικό - πολιτικό αγώνα, στον οποίο να συμμετέχει το σύνολο του λαού με ενωμένες τις δυνάμεις του. Για τη θέση του αυτή, το ΑΚΕΛ και οι ΑΚΕΛιστές λοιδορήθηκαν, κατασυκοφαντήθηκαν, κατηγορήθηκαν για προδοσία. Δεν ξεστράτισαν όμως από το σωστό δρόμο. Ούτε και λύγισαν. Συνέχισαν να αγωνίζονται κάτω από τις πιο αντίξοες συνθήκες για την αυτοδιάθεση, για τη λευτεριά, κρατώντας πάντα ψηλά το λάβαρο της ενότητας. Τον Δεκέμβρη του 1955 οι Βρετανοί αποικιοκράτες κήρυξαν το ΑΚΕΛ εκτός νόμου με όλες τις φοβερές συνέπειες. Το Κόμμα κρατήθηκε στην παρανομία μέχρι την 1η του Δεκέμβρη του 1959, δέκα δηλαδή μήνες μετά την υπογραφή των Συμφωνιών Ζυρίχης - Λονδίνου με την υπογραφή των οποίων είχε διαφωνήσει.