Ταυτόχρονα, όμως, επιβάλλει αυστηρή επιστημονική προσέγγιση στην κριτική αναζήτηση των όσων οδήγησαν στις αρνητικές εξελίξεις.

Αυτό προσπάθησε να κάνει η ΚΕ του ΚΚΕ και μετά από πολύμηνη συλλογική διαδικασία έδωσε τους προβληματισμούς της στη δοκιμασία του δημόσιου διαλόγου, με την πεποίθηση ότι πολλά θετικά θα προκύψουν απ' αυτόν.

Πρόκειται για το κύριο χαρακτηριστικό της ανατροπής, που η λογική επιβάλλει να το δούμε σε συνδυασμό με την απουσία κάθε αντίδρασης από την κομματική βάση και τις άλλες σοσιαλιστικές δυνάμεις ενάντια στην αντεπανάσταση.

Το γεγονός αυτό δεν εξηγείται μόνο ή κυρίως με τη δράση κάποιων προδοτών, που ασφαλώς υπήρξαν. Εκφράζει κάτι το θεμελιακό, στο οποίο οι κομμουνιστές πρώτα απ' όλα χρειάζεται να σκύψουμε, για ν' αντλήσουμε χρήσιμα για το παρόν και το μέλλον διδάγματα: Τον ιδεολογικοπολιτικό και οργανωτικό εκφυλισμό των ΚΚ εξουσίας.

Το παραπάνω φαινόμενο περιέχεται στο κείμενο της ΚΕ, όπου υπογραμμίζεται: "Χάθηκε εξελικτικά ο πρωτοποριακός καθοδηγητικός ρόλος του Κόμματος ως Κόμματος εξουσίας και πυρήνα του πολιτικού συστήματος". (σελ.24)

Το ερώτημα, πώς το Κόμμα του Λένιν κατέληξε να γίνει κόμμα της "περεστρόικα", δεν απαντιέται μονοσήμαντα. Το βέβαιο είναι, ότι η απώλεια του πρωτοποριακού ρόλου του ΚΚΣΕ - ας σταθούμε κυρίως σ' αυτό - δεν πραγματοποιήθηκε σε μια νύχτα, ούτε αποκλειστικά στο διάστημα 1985-1990. Οι ρίζες βρίσκονται στο παρελθόν.

Ο ρόλος του ΚΚ σαν συνειδητής καθοδηγητικής ιδεολογικοπολιτικής δύναμης καθορίζεται από το γεγονός ότι αποτελεί την οργανωμένη έκφραση της δημιουργικής συνένωσης του πρωτοποριακού εργατικού κινήματος με την επαναστατική θεωρία του μαρξισμού - λενινισμού.

Ο νομοτελειακός χαρακτήρας αυτής της εξέλιξης δε σημαίνει ωστόσο ότι ο συγκεκριμένος ρόλος του ΚΚ είναι δεδομένος. Χρειάζεται να κατακτιέται διαρκώς στην πράξη, να αναγνωρίζεται στη συνείδηση των μελών του, αλλά και πλατιών τμημάτων της εργατικής τάξης και του λαού. Ο πρωτοποριακός ρόλος του ΚΚ μπορεί να υπάρχει αρχικά και να αδυνατίσει ή και να χαθεί στη συνέχεια. Τέτοια φαινόμενα γνωρίσαμε και σε καπιταλιστικές χώρες, όπου μια σειρά ΚΚ μετατράπηκαν σε εφεδρεία της αστικής τάξης.

Ο πρωτοποριακός ρόλος του ΚΚ πραγματοποιείται μέσα στη δράση και εξασφαλίζεται μόνο στο βαθμό που καταφέρνει να κινητοποιεί τους εργαζόμενους, να συσφίγγει τους μεταξύ τους δεσμούς, να διδάσκεται από την πείρα τους για να μπορεί ν' ανταποκριθεί στο ρόλο της συνειδητοποίησής τους.

Η υλοποίηση της πρωτοπορίας της εργατικής τάξης πραγματοποιείται από ανθρώπους και μάλιστα από διαφορετικές γενιές, που το επίπεδο των γνώσεων και των εμπειριών τους διαφέρει. Δε συντελείται με τον αδήριτο νόμο της εμφάνισης των φυσικών φαινομένων. Η λύση αυτού του προβλήματος είναι πολύ πιο περίπλοκη στην προσπάθεια να ανοίξει ένας πρωτόγνωρος για την ανθρωπότητα δρόμος, ο σοσιαλιστικός, απ' ό,τι είναι η κατάκτηση της πρωτοπορίας για την ανατροπή του καπιταλισμού.

Η διαμόρφωση και ανάπτυξη των σοσιαλιστικών σχέσεων προϋποθέτουν την κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας από την εργατική τάξη και την αφαίρεση των μέσων παραγωγής από τους καπιταλιστές. Αλλά τα παραπάνω δε σημαίνουν παρά μόνο ένα πράγμα: Την ύπαρξη των βασικών προϋποθέσεων για ν' αρχίσει η οικοδόμηση του σοσιαλισμού, που χρονικά καλύπτει μια μακρόχρονη περίοδο.

Η οικοδόμηση του σοσιαλισμού μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο με τη συνειδητή δράση, δηλαδή με γνώση των νόμων κίνησης του νέου τρόπου παραγωγής τουλάχιστον από την πρωτοπορία. Αυτό σημαίνει επιστημονική πρόβλεψη των τάσεων στην οικονομία, συσχέτισή τους με τα συμπεράσματα των φυσικών και πολιτικών επιστημών, ανάπτυξη της θεωρίας, ακριβή υπολογισμό του διεθνούς συσχετισμού δυνάμεων, αλλά και των κοινωνικών αντιθέσεων στο εσωτερικό της χώρας όπου οικοδομείται ο σοσιαλισμός.

Η ανάπτυξη της θεωρίας σε συνδυασμό με την επαναστατική πρακτική προωθεί τη συνείδηση του ίδιου του Κόμματος, αλλά και των άλλων οικοδόμων του σοσιαλισμού, γενικότερα των εργαζομένων. Ο νέος άνθρωπος διαμορφώνεται μετά την ανατροπή του καπιταλισμού.

Ωστόσο, τα μεγάλα βήματα προόδου συνυπήρχαν με αδυναμίες, που στην πορεία αποκτούσαν όλο και μεγαλύτερες διαστάσεις. Δίνουμε ορισμένες σκέψεις της ΚΕ:

1. Φαίνεται ότι δε συνειδητοποιήθηκε επαρκώς το μακρόχρονο της μετάβασης στον κομμουνισμό. Και όχι μόνο αυτό. Από ένα σημείο και μετά ο ερχομός του θεωρήθηκε πολύ σύντομος. Στο όνομά του "επινοήθηκαν" οι θεωρίες του παλλαϊκού κράτους και του παλλαϊκού κόμματος. Υποτιμήθηκαν ή και αγνοήθηκαν οι κοινωνικές αντιθέσεις στο σοσιαλισμό. "Εφευρέθηκε" η θεωρία του μη ανταγωνιστικού χαρακτήρα τους. Τη στιγμή μάλιστα που μια σειρά γεγονότα (Ουγγαρίας, Τσεχοσλοβακίας, Πολωνίας, προβλήματα Γιουγκοσλαβίας και Ρουμανίας) έπρεπε να οδηγήσουν στο αντίθετο συμπέρασμα.

Σε συνδυασμό με τα προηγούμενα χρειάζεται να επισημανθεί η μη αποφυγή της αρρώστιας της μέθης λόγω επιτυχιών, της αυτάρκειας, της αυτοϊκανοποίησης. Τα επιτεύγματα φάνταζαν (και ήσαν) ακόμα μεγαλύτερα εξαιτίας των ερειπίων που άφησαν ο εμφύλιος, η ιμπεριαλιστική επέμβαση, ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος, που, πέρα από άλλα αρνητικά, σήμαιναν και το χαμό χιλιάδων έμπειρων επαναστατών, του άνθους των μπολσεβίκων.

2. Αποδείχτηκε ολέθρια και για το σοσιαλιστικό κράτος και για το ΚΚ η μεταξύ τους ταύτιση.

Η δικτατορία του προλεταριάτου, που η διάρκειά της πρέπει να καλύπτει ολόκληρη τη μεταβατική περίοδο μέχρι τον κομμουνισμό, δημιουργεί για το ΚΚ εξουσίας τεράστια καθήκοντα και απαιτεί το ξεδίπλωμα μεγάλων ικανοτήτων από την πλευρά του, προκειμένου ν' ανταποκριθεί σ' αυτά.

Από τη μια το ΚΚ χρειάζεται να καθοδηγήσει την εργατική τάξη στην υπεράσπιση και ενίσχυση του κράτους της, για να μπορέσει να οικοδομήσει το σοσιαλισμό και να τον υπερασπιστεί από την εξωτερική και εσωτερική υπονόμευση. Από την άλλη - ταυτόχρονα με τα παραπάνω - το ΚΚ πρέπει να καθοδηγεί την εργατική τάξη στο να προφυλάγεται από τις αυθαιρεσίες του κράτους της, να αντιδρά σ' αυτές, να το "αποδυναμώνει", με την έννοια της συνεχούς ανάπτυξης της σοσιαλιστικής δημοκρατίας.

Με ευθύνη των ΚΚ οι λαοί συνήθισαν επί πολλά χρόνια να περιμένουν τα πάντα από "τα πάνω", οι "πάνω" να ρυθμίζουν ακόμα και τις λεπτομέρειες της παραγωγικής διαδικασίας, περιορίζοντας ή και στραγγαλίζοντας αντικειμενικά την ουσία της σοσιαλιστικής δημοκρατίας.

Η ταύτιση του Κόμματος με το κράτος οδήγησε βαθμιαία στην απόσπαση των ΚΚ εξουσίας από την εργατική τάξη και το λαό, κατά συνέπεια στην αλλοίωση της φυσιογνωμίας και του χαρακτήρα τους. Επέδρασε στο αδυνάτισμα και τελικά στην κατάργηση του ελέγχου τους από την εργατική τάξη, στη γραφειοκρατικοποίηση κομματικών οργανώσεων και στελεχών, στη χαλάρωση και παραπέρα στην εξαφάνιση της λαϊκής πρωτοβουλίας και συμμετοχής στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού.

3. Στο κείμενο της ΚΕ για τις αιτίες ανατροπής των σοσιαλιστικών καθεστώτων υπογραμμίζεται: "Με ευθύνη των καθοδηγητικών οργάνων των Κομμουνιστικών Κομμάτων υποσκάφθηκε η διαδικασία της κριτικής και αυτοκριτικής από τα κάτω και από τα πάνω, με αποτέλεσμα την τυπικότητα και σχηματικότητα στην εφαρμογή των αποφάσεων, την τάση απόκρυψης της πραγματικής κατάστασης, την ωραιοποίηση, την έλλειψη ανησυχίας για την ποιότητα της δουλιάς και των αποτελεσμάτων, το πνεύμα αλληλοκάλυψης. Καλλιεργήθηκε κλίμα ανοχής σε διαστρεβλώσεις της πολιτικής, στις παραβιάσεις της κρατικής πειθαρχίας, της ποιότητας της παραγωγής. Παραβιάστηκε η εσωκομματική δημοκρατία, καλλιεργήθηκε το έδαφος για τον καριερισμό στελεχών, την αξιοποίηση της κομματικής και κυβερνητικής θέσης, ο υποκειμενισμό στην επιλογή των στελεχών. Παραβιάστηκε η αρχή της ισότητας του κομμουνιστή, εμφανίστηκαν, και δυνάμωσαν τα τελευταία χρόνια, τα φαινόμενα περιφρόνησης της κομματικής συντροφικότητας. Τα φαινόμενα αυτά, ασυμβίβαστα με το χαρακτήρα του Κομμουνιστικού Κόμματος, άνοιξαν το δρόμο για την υπόσκαψη του κύρους του στο λαό" (σελ.25).

4. Η θεωρητική καθυστέρηση και οι αντίστοιχες παρεκκλίσεις υπέσκαψαν την ιδεολογική ενότητα, άνοιξαν το δρόμο στην εισβολή του οπορτουνισμού και της σοσιαλδημοκρατικής ιδεολογίας, αφόπλισαν ιδεολογικά τους κομμουνιστές και άλλους δραστήριους οικοδόμους του σοσιαλισμού, επέδρασαν εξ αντικειμένου στο αδυνάτισμα του στρατηγικού μετώπου ενάντια στον ιμπεριαλισμό, που χρησιμοποιούσε όλα τα μέσα για την υπονόμευση και ανατροπή του σοσιαλιστικού συστήματος. Ιδιαίτερα επέδρασαν στις νεότερες γενιές, που δε γνώρισαν την καπιταλιστική εκμετάλλευση και ήταν περισσότερο ευάλωτες στην ιμπεριαλιστική προπαγάνδα.

Η τυπική εν πολλοίς λειτουργία της σοσιαλιστικής δημοκρατίας σε συνδυασμό με τη μεταχείριση της μαρξιστικής - λενινιστικής θεωρίας σαν νεκρό γράμμα, άφηνε ανοιχτά τα παράθυρα στην είσοδο των αντιλήψεων της αστικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας.

Δεν είναι τυχαίο ότι ο Γκούσταβ Χούζακ, αμέσως μετά τον Αύγουστο του 1968, επισήμαινε σαν μια βασική αδυναμία της καθοδήγησης του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας την αδύνατη ιδεολογική δουλιά του Κόμματος. Ανεξάρτητα από τη μη λήψη μέτρων και μετά το 1968, που ο οπορτουνισμός και η αντεπανάσταση νικήθηκαν μεν πολιτικά και στρατιωτικά, αλλά νίκησαν στο ιδεολογικό επίπεδο...

Ταυτόχρονα, όμως, επιβάλλει αυστηρή επιστημονική προσέγγιση στην κριτική αναζήτηση των όσων οδήγησαν στις αρνητικές εξελίξεις.

Αυτό προσπάθησε να κάνει η ΚΕ του ΚΚΕ και μετά από πολύμηνη συλλογική διαδικασία έδωσε τους προβληματισμούς της στη δοκιμασία του δημόσιου διαλόγου, με την πεποίθηση ότι πολλά θετικά θα προκύψουν απ' αυτόν.

Πρόκειται για το κύριο χαρακτηριστικό της ανατροπής, που η λογική επιβάλλει να το δούμε σε συνδυασμό με την απουσία κάθε αντίδρασης από την κομματική βάση και τις άλλες σοσιαλιστικές δυνάμεις ενάντια στην αντεπανάσταση.

Το γεγονός αυτό δεν εξηγείται μόνο ή κυρίως με τη δράση κάποιων προδοτών, που ασφαλώς υπήρξαν. Εκφράζει κάτι το θεμελιακό, στο οποίο οι κομμουνιστές πρώτα απ' όλα χρειάζεται να σκύψουμε, για ν' αντλήσουμε χρήσιμα για το παρόν και το μέλλον διδάγματα: Τον ιδεολογικοπολιτικό και οργανωτικό εκφυλισμό των ΚΚ εξουσίας.

Το παραπάνω φαινόμενο περιέχεται στο κείμενο της ΚΕ, όπου υπογραμμίζεται: "Χάθηκε εξελικτικά ο πρωτοποριακός καθοδηγητικός ρόλος του Κόμματος ως Κόμματος εξουσίας και πυρήνα του πολιτικού συστήματος". (σελ.24)

Το ερώτημα, πώς το Κόμμα του Λένιν κατέληξε να γίνει κόμμα της "περεστρόικα", δεν απαντιέται μονοσήμαντα. Το βέβαιο είναι, ότι η απώλεια του πρωτοποριακού ρόλου του ΚΚΣΕ - ας σταθούμε κυρίως σ' αυτό - δεν πραγματοποιήθηκε σε μια νύχτα, ούτε αποκλειστικά στο διάστημα 1985-1990. Οι ρίζες βρίσκονται στο παρελθόν.

Ο ρόλος του ΚΚ σαν συνειδητής καθοδηγητικής ιδεολογικοπολιτικής δύναμης καθορίζεται από το γεγονός ότι αποτελεί την οργανωμένη έκφραση της δημιουργικής συνένωσης του πρωτοποριακού εργατικού κινήματος με την επαναστατική θεωρία του μαρξισμού - λενινισμού.

Ο νομοτελειακός χαρακτήρας αυτής της εξέλιξης δε σημαίνει ωστόσο ότι ο συγκεκριμένος ρόλος του ΚΚ είναι δεδομένος. Χρειάζεται να κατακτιέται διαρκώς στην πράξη, να αναγνωρίζεται στη συνείδηση των μελών του, αλλά και πλατιών τμημάτων της εργατικής τάξης και του λαού. Ο πρωτοποριακός ρόλος του ΚΚ μπορεί να υπάρχει αρχικά και να αδυνατίσει ή και να χαθεί στη συνέχεια. Τέτοια φαινόμενα γνωρίσαμε και σε καπιταλιστικές χώρες, όπου μια σειρά ΚΚ μετατράπηκαν σε εφεδρεία της αστικής τάξης.

Ο πρωτοποριακός ρόλος του ΚΚ πραγματοποιείται μέσα στη δράση και εξασφαλίζεται μόνο στο βαθμό που καταφέρνει να κινητοποιεί τους εργαζόμενους, να συσφίγγει τους μεταξύ τους δεσμούς, να διδάσκεται από την πείρα τους για να μπορεί ν' ανταποκριθεί στο ρόλο της συνειδητοποίησής τους.

Η υλοποίηση της πρωτοπορίας της εργατικής τάξης πραγματοποιείται από ανθρώπους και μάλιστα από διαφορετικές γενιές, που το επίπεδο των γνώσεων και των εμπειριών τους διαφέρει. Δε συντελείται με τον αδήριτο νόμο της εμφάνισης των φυσικών φαινομένων. Η λύση αυτού του προβλήματος είναι πολύ πιο περίπλοκη στην προσπάθεια να ανοίξει ένας πρωτόγνωρος για την ανθρωπότητα δρόμος, ο σοσιαλιστικός, απ' ό,τι είναι η κατάκτηση της πρωτοπορίας για την ανατροπή του καπιταλισμού.

Η διαμόρφωση και ανάπτυξη των σοσιαλιστικών σχέσεων προϋποθέτουν την κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας από την εργατική τάξη και την αφαίρεση των μέσων παραγωγής από τους καπιταλιστές. Αλλά τα παραπάνω δε σημαίνουν παρά μόνο ένα πράγμα: Την ύπαρξη των βασικών προϋποθέσεων για ν' αρχίσει η οικοδόμηση του σοσιαλισμού, που χρονικά καλύπτει μια μακρόχρονη περίοδο.

Η οικοδόμηση του σοσιαλισμού μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο με τη συνειδητή δράση, δηλαδή με γνώση των νόμων κίνησης του νέου τρόπου παραγωγής τουλάχιστον από την πρωτοπορία. Αυτό σημαίνει επιστημονική πρόβλεψη των τάσεων στην οικονομία, συσχέτισή τους με τα συμπεράσματα των φυσικών και πολιτικών επιστημών, ανάπτυξη της θεωρίας, ακριβή υπολογισμό του διεθνούς συσχετισμού δυνάμεων, αλλά και των κοινωνικών αντιθέσεων στο εσωτερικό της χώρας όπου οικοδομείται ο σοσιαλισμός.

Η ανάπτυξη της θεωρίας σε συνδυασμό με την επαναστατική πρακτική προωθεί τη συνείδηση του ίδιου του Κόμματος, αλλά και των άλλων οικοδόμων του σοσιαλισμού, γενικότερα των εργαζομένων. Ο νέος άνθρωπος διαμορφώνεται μετά την ανατροπή του καπιταλισμού.

Ωστόσο, τα μεγάλα βήματα προόδου συνυπήρχαν με αδυναμίες, που στην πορεία αποκτούσαν όλο και μεγαλύτερες διαστάσεις. Δίνουμε ορισμένες σκέψεις της ΚΕ:

1. Φαίνεται ότι δε συνειδητοποιήθηκε επαρκώς το μακρόχρονο της μετάβασης στον κομμουνισμό. Και όχι μόνο αυτό. Από ένα σημείο και μετά ο ερχομός του θεωρήθηκε πολύ σύντομος. Στο όνομά του "επινοήθηκαν" οι θεωρίες του παλλαϊκού κράτους και του παλλαϊκού κόμματος. Υποτιμήθηκαν ή και αγνοήθηκαν οι κοινωνικές αντιθέσεις στο σοσιαλισμό. "Εφευρέθηκε" η θεωρία του μη ανταγωνιστικού χαρακτήρα τους. Τη στιγμή μάλιστα που μια σειρά γεγονότα (Ουγγαρίας, Τσεχοσλοβακίας, Πολωνίας, προβλήματα Γιουγκοσλαβίας και Ρουμανίας) έπρεπε να οδηγήσουν στο αντίθετο συμπέρασμα.

Σε συνδυασμό με τα προηγούμενα χρειάζεται να επισημανθεί η μη αποφυγή της αρρώστιας της μέθης λόγω επιτυχιών, της αυτάρκειας, της αυτοϊκανοποίησης. Τα επιτεύγματα φάνταζαν (και ήσαν) ακόμα μεγαλύτερα εξαιτίας των ερειπίων που άφησαν ο εμφύλιος, η ιμπεριαλιστική επέμβαση, ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος, που, πέρα από άλλα αρνητικά, σήμαιναν και το χαμό χιλιάδων έμπειρων επαναστατών, του άνθους των μπολσεβίκων.

2. Αποδείχτηκε ολέθρια και για το σοσιαλιστικό κράτος και για το ΚΚ η μεταξύ τους ταύτιση.

Η δικτατορία του προλεταριάτου, που η διάρκειά της πρέπει να καλύπτει ολόκληρη τη μεταβατική περίοδο μέχρι τον κομμουνισμό, δημιουργεί για το ΚΚ εξουσίας τεράστια καθήκοντα και απαιτεί το ξεδίπλωμα μεγάλων ικανοτήτων από την πλευρά του, προκειμένου ν' ανταποκριθεί σ' αυτά.

Από τη μια το ΚΚ χρειάζεται να καθοδηγήσει την εργατική τάξη στην υπεράσπιση και ενίσχυση του κράτους της, για να μπορέσει να οικοδομήσει το σοσιαλισμό και να τον υπερασπιστεί από την εξωτερική και εσωτερική υπονόμευση. Από την άλλη - ταυτόχρονα με τα παραπάνω - το ΚΚ πρέπει να καθοδηγεί την εργατική τάξη στο να προφυλάγεται από τις αυθαιρεσίες του κράτους της, να αντιδρά σ' αυτές, να το "αποδυναμώνει", με την έννοια της συνεχούς ανάπτυξης της σοσιαλιστικής δημοκρατίας.

Με ευθύνη των ΚΚ οι λαοί συνήθισαν επί πολλά χρόνια να περιμένουν τα πάντα από "τα πάνω", οι "πάνω" να ρυθμίζουν ακόμα και τις λεπτομέρειες της παραγωγικής διαδικασίας, περιορίζοντας ή και στραγγαλίζοντας αντικειμενικά την ουσία της σοσιαλιστικής δημοκρατίας.

Η ταύτιση του Κόμματος με το κράτος οδήγησε βαθμιαία στην απόσπαση των ΚΚ εξουσίας από την εργατική τάξη και το λαό, κατά συνέπεια στην αλλοίωση της φυσιογνωμίας και του χαρακτήρα τους. Επέδρασε στο αδυνάτισμα και τελικά στην κατάργηση του ελέγχου τους από την εργατική τάξη, στη γραφειοκρατικοποίηση κομματικών οργανώσεων και στελεχών, στη χαλάρωση και παραπέρα στην εξαφάνιση της λαϊκής πρωτοβουλίας και συμμετοχής στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού.

3. Στο κείμενο της ΚΕ για τις αιτίες ανατροπής των σοσιαλιστικών καθεστώτων υπογραμμίζεται: "Με ευθύνη των καθοδηγητικών οργάνων των Κομμουνιστικών Κομμάτων υποσκάφθηκε η διαδικασία της κριτικής και αυτοκριτικής από τα κάτω και από τα πάνω, με αποτέλεσμα την τυπικότητα και σχηματικότητα στην εφαρμογή των αποφάσεων, την τάση απόκρυψης της πραγματικής κατάστασης, την ωραιοποίηση, την έλλειψη ανησυχίας για την ποιότητα της δουλιάς και των αποτελεσμάτων, το πνεύμα αλληλοκάλυψης. Καλλιεργήθηκε κλίμα ανοχής σε διαστρεβλώσεις της πολιτικής, στις παραβιάσεις της κρατικής πειθαρχίας, της ποιότητας της παραγωγής. Παραβιάστηκε η εσωκομματική δημοκρατία, καλλιεργήθηκε το έδαφος για τον καριερισμό στελεχών, την αξιοποίηση της κομματικής και κυβερνητικής θέσης, ο υποκειμενισμό στην επιλογή των στελεχών. Παραβιάστηκε η αρχή της ισότητας του κομμουνιστή, εμφανίστηκαν, και δυνάμωσαν τα τελευταία χρόνια, τα φαινόμενα περιφρόνησης της κομματικής συντροφικότητας. Τα φαινόμενα αυτά, ασυμβίβαστα με το χαρακτήρα του Κομμουνιστικού Κόμματος, άνοιξαν το δρόμο για την υπόσκαψη του κύρους του στο λαό" (σελ.25).

4. Η θεωρητική καθυστέρηση και οι αντίστοιχες παρεκκλίσεις υπέσκαψαν την ιδεολογική ενότητα, άνοιξαν το δρόμο στην εισβολή του οπορτουνισμού και της σοσιαλδημοκρατικής ιδεολογίας, αφόπλισαν ιδεολογικά τους κομμουνιστές και άλλους δραστήριους οικοδόμους του σοσιαλισμού, επέδρασαν εξ αντικειμένου στο αδυνάτισμα του στρατηγικού μετώπου ενάντια στον ιμπεριαλισμό, που χρησιμοποιούσε όλα τα μέσα για την υπονόμευση και ανατροπή του σοσιαλιστικού συστήματος. Ιδιαίτερα επέδρασαν στις νεότερες γενιές, που δε γνώρισαν την καπιταλιστική εκμετάλλευση και ήταν περισσότερο ευάλωτες στην ιμπεριαλιστική προπαγάνδα.

Η τυπική εν πολλοίς λειτουργία της σοσιαλιστικής δημοκρατίας σε συνδυασμό με τη μεταχείριση της μαρξιστικής - λενινιστικής θεωρίας σαν νεκρό γράμμα, άφηνε ανοιχτά τα παράθυρα στην είσοδο των αντιλήψεων της αστικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας.

Δεν είναι τυχαίο ότι ο Γκούσταβ Χούζακ, αμέσως μετά τον Αύγουστο του 1968, επισήμαινε σαν μια βασική αδυναμία της καθοδήγησης του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας την αδύνατη ιδεολογική δουλιά του Κόμματος. Ανεξάρτητα από τη μη λήψη μέτρων και μετά το 1968, που ο οπορτουνισμός και η αντεπανάσταση νικήθηκαν μεν πολιτικά και στρατιωτικά, αλλά νίκησαν στο ιδεολογικό επίπεδο...