Στη συνέντευξη που ακολουθεί -που είναι και η τελευταία της - μιλά για τις μεγάλες κινητοποιήσεις της κατοχής, όπου πήρε ενεργά μέρος, για τη δραστηριότητα που είχε στα νεανικά της χρόνια, για την πρωτοφανή γυναικεία συμμετοχή στην Εθνική Αντίσταση. Μιλά ακόμα για τη νεολαία - τότε και τώρα...

Η συνομιλία έγινε στο σπίτι της στα Πατήσια. Και η φωνή της από το μαγνητόφωνο ακούγεται ακόμα ζωηρή, σχεδόν νεανική...

"Από τη Ζάκυνθο είχα έρθει πολύ μικρή" θυμάται. "Είχα τελειώσει το δημοτικό όταν ήρθα στην Αθήνα... Αρχισα να εργάζομαι από 17 χρόνων, ενώ δεν είχα τελειώσει ακόμα το σχολείο... Τότε, ήταν τέτοιες οι συνθήκες που υπήρχε η δυνατότητα να κάνεις μαθήματα στο σπίτι με δασκάλα και να δίνεις εξετάσεις κατά διαστήματα... Για να μπορέσω να εργαστώ, έβαλα μακριές κάλτσες, ώστε να φαίνομαι μεγαλύτερη, φόρεσα και λίγο τακουνάκι... Προσπαθούσα να γίνω δεσποινίς, ενώ ακόμα ήμουνα παιδούλα".

Αυτή η παιδούλα ωστόσο, οργανώνει με δική της πρωτοβουλία, τους συναδέλφους της στο Ταμείο Εργατών Τύπου (Ταμείο Τυπογράφων) όπου ήταν διορισμένη.

"Σε κάποια φάση", λέει, "ήμουν αποσπασμένη στο υπουργείο Εργασίας. Μετά την πρώτη απεργία που έγινε και συμμετείχα με έδιωξε ο υπουργόςκαι μ' έστειλε πίσω στο Ταμείο... Αρχισα να συνεργάζομαι για να στήσουμε την οργάνωση με τους πιο νέους στο Ταμείο, που ταιριάζανε μ' εμένα - γιατί μέσα μου έλεγα: Είμαι πολύ μικρή, τι κύρος θα έχω. Με είδαν όμως, ήμουνα ζωντανή, δυναμική"... Καθώς είχε πρωτοστατήσει, τη βγάλανε και γραμματέα. Οδηγός της για αντιστασιακή δράση στάθηκε στα πρώτα βήματα το κείμενο του Δημ. Γληνού "Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ".

... "Την ημέρα της πρώτης διαδήλωσης ενάντια στην επιστράτευση, το Μάρτη του '43, είχαμε συνεννοηθεί με τους συναδέλφους να βρεθούμε έξω από το υπουργείο Εργασίας. Ηταν τότε στην οδό Μπουμπουλίνας, εκεί που στεγαζόταν παλιά η Ασφάλεια. Είχαμε ειδοποιηθεί από την προηγούμενη ότι θα κάναμε διαδήλωση ενάντια στην επιστράτευση, δεν ξέραμε όμως ότι επρόκειτο να κάψουμε τις λίστες με τα ονόματα εκείνων που επρόκειτο να επιστρατευτούν. Το αγνοούσαμε, μέχρι που φθάσαμε στο υπουργείο".

(θυμάται ότι στο ίδιο γραφείο όπου δούλευε τότε, την πήγαν συμπτωματικά όταν την έπιασαν στη διάρκεια της δικτατορίας).

... "Εξω από το υπουργείο δόθηκε μάχη, κανονική μάχη με την αστυνομία - ένα μέρος της προσχώρησε στους δικούς μας - της πήραμε και όπλα. Είχαμε στην αστυνομία ισχυρή οργάνωση τότε, οι αστυνομικοί είχαν συμμετάσχει σε απεργίες και πολλοί είχαν προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ".

-Ποια ήταν η πιο έντονη ανάμνηση από τις κατοχικές διαδηλώσεις;

Δύο εικόνες είναι χαραγμένες ζωηρά στη μνήμη της:

- "Η πιο ισχυρή, λέει, είναι αυτή που συνδέεται με την πρώτη διαδήλωση ενάντια στην επιστράτευση - γιατί ακολούθησαν κι άλλες τους επόμενους μήνες. Την ώρα που έκανε το μεγάλο "ντου" η αστυνομία, λίγο πριν την Μπουμπουλίνας, δεν προφθάσαμε να στρίψουμε τη γωνία και ρίχνουν αυτοί με σφαίρες. Καθώς έριχναν, με τραβάει ένας νεαρός και γλιτώνω εγώ τη σφαίρα, αλλά τραυματίζεται εκείνος στον ώμο. Δεν τον γνώριζα - έτσι συνέβαινε συνήθως...".

Το δεύτερο πολύ σημαντικό επεισόδιο που θυμάται, ήταν η μεγάλη διαδήλωση τον Ιούλη του 1943 ενάντια στην κάθοδο των Βουλγάρων, την επέκταση της βουλγαρικής φασιστικής κατοχής στη Μακεδονία. Ηταν η ημέρα που σκοτώθηκε από τα τανκς η Κούλα Λίλη και η Παναγιώτα Σταθοπούλου.

"Εγώ", αφηγείται η Λούλα Λογαρά, "ήμουνα μπροστά στην Τράπεζα της Ελλάδας, ακριβώς απέναντι από το Οφθαλμιατρείο, εκεί όπου έγινε το φονικό. Κρατούσα ένα μεγάλο πλακάτ από τη μια άκρη - την άλλη την κρατούσαν από την απέναντι πλευρά του δρόμου. Καθώς κατέβαιναν τα τανκς έγινε πολύ μεγάλος συνωστισμός και όπως σπρώχναν μ' έριξαν κάτω. Ηταν εκατοντάδες χιλιάδες κόσμος - ίσως κόντευε το εκατομμύριο. Επεσα, το ξύλο του πλακάτ μπήχτηκε στο στομάχι μου και μισολιποθύμησα.

Δύο άνθρωποι, δύο εργάτες παραμέρισαν τον κόσμο, με τράβηξαν και όπως ήμουν μισολιπόθυμη, με σκισμένο το φουστάνι, χαμένο το ένα παπούτσι μου, με πήγαν στην Τράπεζα Ελλάδας, όπου είχαμε οργάνωση. Με κατέβασαν στο υπόγειο, όπου υπήρχε υγειονομική υπηρεσία κι εκεί με συνέφεραν.

Στο μεταξύ μπήκανε μέσα στην Τράπεζα οι καραμπινιέροι, γιατί είχε μεγάλο προαύλιο. Οταν έφυγαν, με ειδοποίησαν... Ωστόσο, είχαμε με τους συντρόφους καθορισμένο ραντεβού και έπρεπε να είμαι στην ώρα μου. Ηταν να πάμε σ' ένα υπουργείο να βάλουμε φωτιά, είχαμε πάρει και βενζίνη".

"Πού θα πας παιδάκι μου" μου λένε οι διπλανοί μου. Εκτός από το στομάχι μου, ήμουνα χτυπημένη στο κεφάλι από μια κλοτσιά με αρβύλα και το πόδι μου ήταν επίσης χτυπημένο. Ηταν μεσημέρι. Εμένα όμως μου 'ρχόταν άσχημα να έχουμε ραντεβού και να μην πάω. Ξεκίνησα κατά κει, αλλά δυστυχώς είχαν κλείσει τελείως το δρόμο με άρματα μάχης. Προσπάθησα να πάω σπίτι και στην Ομόνοια συνάντησα την αδελφή μου. Πολλοί διαδηλωτές καθόντουσαν χάμω στην πλατεία, ήταν κουρασμένοι, χτυπημένοι. Μόλις με είδε, τρόμαξε από την εμφάνισή μου. "Πήγαινε σπίτι" μου λέει. Φρόντισα να φύγω από κοντά της για να μην την επηρεάζω, να μην έχει την έννοια μου και να μην έχω την έννοια της.

(Να κάνουμε εδώ μια παρένθεση. Η μεγαλύτερη αδελφή της, η Ε. Λογαρά, μητέρα ενός κοριτσιού οχτώ χρόνων τότε, συμμετείχε επίσης στην κινητοποίηση. Στην προηγούμενη διαδήλωση για την επιστράτευση πήρε μέρος μέσα από το υπουργείο όπου εργαζόταν. Εδινε πληροφορίες στην οργάνωση και την ημέρα της κινητοποίησης για την επιστράτευση εμπόδισε, μαζί με άλλες γυναίκες υπαλλήλους, τους χωροφύλακες μέσα στο κτίριο να πάρουν τα όπλα και να χτυπήσουν τους διαδηλωτές, όπως είχαν εντολή. Αργότερα την έδιωξαν από τη δουλιά της, αφού χάρη στην αλληλεγγύη των συναδέλφων της είχαν αποτύχει να τη συλλάβουν. Πήδηξε από τον πρώτο όροφο του υπουργείου και διέφυγε. Από τότε βάλανε σίδερα στο παράθυρο!).

Να ξαναγυρίσουμε στην Ομόνοια και στην εικοσάχρονη τότε Λούλα Λογαρά:

"Πήγα σπίτι", συνεχίζει την αφήγησή της, "έκανα ένα μπάνιο, αλλά ήμουνα πολύ χάλια - πονούσαν τα πόδια μου γιατί είχε ραϊσει το κόκαλο.

Ημουνα καταμελανιασμένη, είχα 38 πυρετό... Αλλά έμενε στο τέλος της ημέρας ένα άλλο ραντεβού, που είχαμε ορίσει για να δούμε τι απώλειες είχαμε, νεκρούς, τραυματίες... Το δικό μου ραντεβού ήταν στην πλατεία Αγάμων. Και δεν είχε τότε ούτε συγκοινωνία, ούτε ταξί. Είχαν σταματήσει τα πάντα... Πήγα με τα πόδια μέχρι εκεί αλλά δεν ήρθε κανένας...

- Η συμμετοχή των γυναικών στις διαδηλώσεις ήταν ανάλογη με αυτή των νέων ανδρών;

- "Δεν υπήρχε μεγάλη διαφορά. Η συμμετοχή των νέων ανθρώπων ήταν περίπου η ίδια στις εκδηλώσεις, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, που ήταν πολύ μαζικότερο το κίνημα. Ηταν οργή λαού. Καθολική η συμμετοχή του κόσμου στις διαδηλώσεις, λαοθάλασσα. Διαδηλώσεις μαχητικές, οργανωμένες - και δεν ήταν βουβές συγκεντρώσεις: γινόταν χαλασμός, χέρια κουνιούνται φωνές! Μιλούσαν και κοπέλες με τα χωνιά στις διαδηλώσεις. Κι εγώ είχα βγει με χωνί, όμως όχι τότε, το Δεκέμβρη. Ημαστε μαζί με την αξέχαστη Μιράντα Μυράτ, που είχε σπουδαία φωνή, καλή άρθρωση, βροντερή φωνή. Τότε είχανε βάλει ελεύθερους σκοπευτές στα μπαλκόνια, στις ταράτσες και σκοτώνανε τους "εκφωνητές της νύχτας". Γιατί νύχτες βγαίναμε συνήθως, αφού την ημέρα σε "σταμπάρανε". Τα χωνιά ήταν χάρτινα, τα διπλώναμε και τα ξεδιπλώναμε κι έτσι δε δίναμε στόχο. Ακούγονταν δυνατά, προπαντός τη νύχτα, όταν είχε ησυχία. Παντού, στα Τουρκοβούνια, στα Πατήσια, σ' όλες τις γειτονιές είχαμε χωνιά... Μέχρι να μας πάρουν είδηση οι Γερμανοί, εξαφανιζόμαστε, γινόμαστε "κομήτες".

- Είχατε όμως την αίσθηση του κινδύνου;

- "Βέβαια είχαμε. Γιατί ο κίνδυνος ήταν άμεσος. Αν δεν είχες μια συνεχή ετοιμότητα, μια επαγρύπνηση για να περιφρουρείς αυτό που έκανες, σ' έπαιρνε μπάλα η υπόθεση. Εβλεπες ξαφνικά την Αθήνα να γεμίζει συνθήματα στους τοίχους, που προετοίμαζαν την εκδήλωση της επόμενης ημέρας. Εβγαινε πολύ υλικό - και το έβγαζαν κυρίως οι ΕΠΟΝίτες και οι ΕΠΟΝίτισσες. Τα κορίτσια μάλιστα συμμετείχαν πολύ σ' αυτή τη δουλιά γιατί οι νέοι έκαναν τα ζευγαράκια για να ξεγελάσουν τους κατακτητές. Η κυκλοφορία σταματούσε μια ορισμένη ώρα, γι' αυτό κάθε γειτονιά είχε το συνεργείο της, ώστε να μην είναι αναγκασμένοι οι νέοι να φεύγουν από τη μια συνοικία στην άλλη. Αν σε πιάνανε μετά την καθορισμένη ώρα, σε σκοτώνανε ή σε συνελάμβαναν. Επρεπε λοιπόν, κάθε γειτονιά να είναι αυτάρκης σε όλα.

- Φοβερή οργάνωση...

- "Δεν υπάρχει προηγούμενο. Χωρίς να περιαυτολογούμε, είχαμε την πιο μαζική οργάνωση πόλεων σ' όλη την Ευρώπη.Μπορεί οι Γιουγκοσλάβοι να είχαν πιο ισχυρό αντάρτικο στην ύπαιθρο, αλλά εμείς κάναμε διαδηλώσεις που δεν έγιναν πουθενά, με εκατοντάδες χιλιάδες λαού στους δρόμους. Είναι γνωστό ότι καθυστερήσαμε τον Χίτλερ, που αργοπόρησε να επιτεθεί στη Σοβιετική Ενωση κι έτσι τον πρόλαβε ο ρωσικός χειμώνας. Αλλά και μετά, στην πορεία, οι Γερμανοί αναγκάστηκαν να καθηλώσουν μεγάλες στρατιωτικές δυνάμεις στην Ελλάδα, γιατί δεν τους αφήναμε σε ησυχία. Καταστρέφαμε κυκλοφοριακούς κόμβους, σαμποτάραμε τρένα... Κι αυτές οι κοπέλες που πριν ήταν κλεισμένες στο σπίτι τους; Πώς βγήκαν; Αλλά δεν ήταν μόνο οι νέες γυναίκες, είχαμε μαζικό κίνημα αγροτισσών.Επαιξαν τεράστιο ρόλο οι γυναίκες της υπαίθρου στα λαϊκά δικαστήρια, στην τοπική αυτοδιοίκηση, στα λαϊκά συσσίτια. Το πιο μεγάλο κίνημα γυναικών ήταν στην Εθνική Αλληλεγγύη: πάνω από επτακόσιες χιλιάδες άτομα - και οι περισσότερες ήταν γυναίκες...

-Ηταν μόνο θέμα ιδανικών αυτή η συμμετοχή ή θέμα επιβίωσης του λαού;

- Ηταν θέμα εθνικής απελευθέρωσης πρώτα - πρώτα και στην πορεία αφύπνισης του ελληνικού λαού για κάτι καλύτερο. Βλέπαμε φως. Γι' αυτό ήταν που πάλευε και αυτό του έδωσε την αντοχή που είχε στη συνέχεια. Λίγο αργότερα, στην εποχή του Δεκέμβρη και του Δημοκρατικού Στρατού, ο αγώνας ήταν πια καθαρά ταξικός. Είχαμε την επίθεση των Εγγλέζων και ήτανε θέμα επικράτησης μιας τάξης: φοβούνταν ότι θα χάνανε αυτά που είχαν και ότι τραβούσε σ' άλλο δρόμο η απελευθέρωση του κόσμου...

- Τι κοινό είχαν οι νέοι της εποχής εκείνης με τη σημερινή νεολαία;

- "Εχουν περάσει τόσα χρόνια... Τώρα είναι μια διαφορετική εποχή. Αλλες συνθήκες ζωής τότε, άλλες σήμερα. Τότε ζούσαμε πολύ έντονα με τα ιδανικά. Σήμερα ίσως δεν είναι τόσο έντονο αυτό, έχουν ανατρέψει τις αξίες και έχουν επηρεάσει πολύ τη νεολαία. Τι να δει η νεολαία σήμερα; Εχει γίνει το άσπρο μαύρο! Τι λέμε σήμερα "Δημοκρατία"; Τι λέμε "Εθνική ανεξαρτησία"; Ωστόσο, το κοινό που υπάρχει μεταξύ τους είναι ότι η νέα γενιά είναι πάντα ανήσυχη. Θέλει, βλέπει, ζητάει, απαιτεί περισσότερα πράγματα, λαχταράει ένα καλύτερο αύριο...".

Εδώ τελείωσε η συζήτηση με την Λούλα Λογαρά. Στη μνήμη, μια όρθια παρουσία στην πόρτα, μια γυναίκα που δεν το βάζει κάτω, ένας ζωντανός άνθρωπος...

Εκπρόσωπος μιας γενιάς που έδωσε τα πάντα, για να γίνουν πραγματικότητα τα ιδανικά της.

Αλίκη ΞΕΝΟΥ - ΒΕΝΑΡΔΟΥ