Δύο αρχαία ιερά κι ένας πύργος. Μεταξύ τους δεν έχουν κανένα κοινό, χρονολογικό ή μορφολογικό. Ωστόσο, σχετίζονται άμεσα με τη ζωή και τις συνήθειες των Ναξίων και γι' αυτό ακριβώς το 1986 ομάδα αρχαιολόγων και αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Αθηνών (Β. Λαμπρινουδάκης, Ε. Μπουρνιά, Μ. Κορρές) και του Πολυτεχνείου του Μονάχου (G. Gruben, A. Ohnesorg) ανέλαβαν την έρευνα και τη μελέτη των ιερών Υρίων και Γύρουλας Σαγκρίου καθώς του Πύργου του Χειμάρρου στη Νάξο. Επιπλέον συμβαίνει και το εξής παράδοξο. Στις Κυκλάδες, με τον τεράστιο αρχαιολογικό πλούτο, δεν υπάρχουν οργανωμένοι αρχαιολογικοί χώροι, πλην της Δήλου και της Θήρας.Το 1994 το υπουργείο Αιγαίου ανέλαβε με χρηματοδότηση 500 εκατ. τη συντήρηση και ανάδειξη των δύο ιερών και του Πύργου και πριν λίγο καιρό παρουσιάστηκαν τα μνημεία, ενταγμένα πλέον σε έναν οργανωμένο αρχαιολογικό χώρο.

Στη θέση Λειβάδι της Νάξου βρίσκεται το ιερό των Υρίων,τόπος στον οποίο η θρησκευτική δραστηριότητα αρχίζει το 1500 π. Χ. και συνεχίζεται μέχρι σήμερα.Αναθηματικές προσφορές, αλλά και κτίρια, τα οποία καταλαμβάνουν σημαντική θέση στη διεθνή βιβλιογραφία, σηματοδοτούν το ιερό των Υρίων και δηλώνουν την πολιτισμική συνέχεια. Τα ναϊκά οικοδομήματα διαδέχονται το ένα το άλλο και η λατρεία του Διονύσου αιώνες αργότερα αντικαταστάθηκε από τη λατρεία του Αγίου Γεωργίου.

Η υπαίθρια λατρεία, από το 800 π. Χ. μεταφέρθηκε σε εσωτερικούς χώρους και τότε αρχίζει η Νάξος να βάζει τη σφραγίδα της στη ναϊκή αρχιτεκτονική.Αρχικά χτίστηκε ένας μονόχωρος ναός και περί το 730 π. Χ. μία αίθουσα για μυστηριακές τελετές, με τέσσερα κλίτη, έρχεται να σηματοδοτήσει την πρώτη γνωστή διαμόρφωση μνημειώδους εσωτερικού χώρου.Με τον τρίτο ναό, που χτίστηκε στην ίδια θέση (πρώιμος 7ος αι.) τεκμηριώνεται η ξύλινη πρόστυλη πρόσοψη στους αρχαίους ναούς,ενώ με τον τέταρτο ναό (580-570 π. Χ.) - ο μεγαλύτερος και ο μόνος που διατηρήθηκε ορατός και αναστηλώθηκε - έχουμε το πρωιμότερο παράδειγμα λίθινου πρόστυλου ιωνικού ναού.Σε αυτόν τον τελευταίο ναό εντοπίζονται τα μέχρι σήμερα άγνωστα πρώτα βήματα της μνημειώδους ελληνικής μαρμάρινης αρχιτεκτονικής.Πρόκειται δηλαδή για μορφές που επικράτησαν στην αρχαία αρχιτεκτονική και μέχρι σήμερα διατρέχουν τον παγκόσμιο πολιτισμό ως έκφραση του μνημειώδους.

Προκειμένου να αναδειχτεί και να σηματοδοτηθεί η παραπάνω αρχιτεκτονική εξέλιξη, στο πλαίσιο των εργασιών ανάδειξης του μνημείου, διαμορφώθηκαν τα λείψανα των ναών και διατηρήθηκαν ορατά ελάχιστα τμήματα.Στον τέταρτο μνημειώδη ναό αναδείχτηκαν τα κατάλοιπά του και έγινε μερική αναστήλωση.Διαμορφώθηκαν τα λείψανα των επάλληλων κτιρίων του εστιατορίου του βωμού, καθώς και η πλατεία του ιερού. Επίσης, κατασκευάστηκε παρατηρητήριο με διαφανή συρόμενα σχέδια κατόψεων και αποκαταστάσεων των φάσεων των ναών. Αναδημιουργήθηκε στη γύρω απαλλοτριωμένη έκταση το αναφερόμενο στις επιγραφές άλσος του ιερού, κατασκευάστηκε διάδρομος επισκεπτών, χτίστηκε και οργανώθηκε μουσειακή αποθήκη στο χώρο,όπου ο επισκέπτης μπορεί να δει συνδυαζόμενες μακέτες των διαφόρων εποχών του ιερού, τεμάχια αρχιτεκτονικών μελών, επιγραφών κ. ά.

Μοναδικές πληροφορίες για τις αρχιτεκτονικές δομές, που υπήρξαν πρόδρομοι της κλασικής αττικής αρχιτεκτονικής, έναν αιώνα νωρίτερα, και μάλιστα σε μία θέση που θεωρείται "αγροτική", μας δίνει ο ολομάρμαρος αρχαϊκός ναός του τύπου του τελεστηρίου (υπόστυλη αίθουσα για μυστηριακές τελετές), που αποκαλύφθηκε στο Σαγκρί, στη θέση Γύρουλας, και του οποίου το αυθεντικό υλικό σώζεται σε ποσοστό άνω του 50%.Το οικοδόμημα ανάγεται στα χρόνια που τύραννος της Νάξου ήταν ο Λυγδάμιος (530 π. Χ.) και εντάσσεται στο φιλόδοξο οικοδομικό πρόγραμμά του,δείγμα του οποίου αποτελεί ο μεγάλος ναός του Απόλλωνα στο λιμάνι της Νάξου. Ο αρχαϊκός ναός του Γύρουλα εκτός από το ότι δηλώνει τις αρχιτεκτονικές μορφές του "αγροτικού" χώρου, έναντι των "αστικών" Υρίων, επιπλέον αποτελεί το μοναδικό καλά σωζόμενο παράδειγμα αρχαίου τελεστηρίου, ενώ διατηρεί και μία σωζόμενη φάση από την περίοδο της χριστιανικής λατρείας, όταν μετατράπηκε σε βασιλική.

Κατά τη διάρκεια της προσπάθειας αποκατάστασης και ανάδειξής του αναστηλώθηκαν τα πεσμένα τμήματα της θεμελίωσης και της ευθυντηρίας, οι δύο πρώτες στρώσεις λιθοπλίνθων του βόρειου τοίχου, το κατώτερο τμήμα του νότιου τοίχου, η ανατολική παραστάδα του προνάου μέχρι του ύψους τεσσάρων δομών, η ευθυντηρία, ένας κίονας της πεντακιόνιας πρόσοψης κ. ά. Επίσης, κατασκευάστηκε οδός προσπέλασης από το χωριό Σαγκρί,ενώ αυτή την περίοδο κατασκευάζεται πλακόστρωτη πρόσβαση.Τέλος, έχουν εκπονηθεί τα σχέδια και έχει ξεκινήσει η διαδικασία κατασκευής μουσειακής αποθήκης σε χώρο δυτικά του ναού.

Στη νοτιοανατολική πλευρά της Νάξου, στη μέση περίπου του δρόμου ανάμεσα στο Ζα, το ψηλότερο βουνό της Νάξου, και τη θάλασσα, σ' ένα ύψωμα που ορίζεται από δύο χειμάρρους, το Χείμαρρο ανατολικά και τα Πετρόνια δυτικά, εκεί βρίσκεται ο Πύργος του Χειμάρρου.Η περιοχή ήταν κάποτε εύφορη και κατοικημένη, όπως μαρτυρούν κάποιες αρχαίες θέσεις, στην Αργιοβέσα και στο Βαρδάκι, το πρωτοκυκλαδικό νεκροταφείο στον Αϊλά, το Πηγάδι του Διστόμου, το αρχαίο λιμάνι του Πανόρμου με μια πρωτοκυκλαδική ακρόπολη και πολλά λείψανα των ιστορικών χρόνων. Τώρα το τοπίο είναι έρημο. Ο Πύργος όμως του Χειμάρρου μαρτυρά ένα ζωντανό παρελθόν.

Η κάτοψή του είναι κυκλική και παρόμοιους πύργους, είτε κυκλικούς είτε ορθογώνιους, βρίσκουμε και αλλού στο Αιγαίο. Στη Σίφνο έχουν καταγραφεί πάνω από πενήντα, στην Κέα εβδομήντα τρεις κι ακόμα στην Κύθνο,στη Σέριφο,στην Αμοργό,στη Μύκονο,στην Πάρο,στην Τήνο.Ο Πύργος, όμως, του Χειμάρρου είναι ο καλύτερα σωζόμενος, αφού σώζεται στο ύψος των 15 μέτρων,παρά το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια έχει υποστεί πολλές φθορές. Το 1923 ένας μελετητής σημειώνει ότι το ύψος του Πύργου είναι 17 μέτρα.

Για τη χρήση τόσο αυτού του Πύργου, όσο και των άλλων που συναντάμε στα νησιά του Αιγαίου επικρατούσε η άποψη ότι αποτελούσαν οχυρά καταφύγια του πληθυσμού στα ελληνιστικά χρόνια.Αρχισαν, όμως, να χτίζονται από τον 6ο αι. π. Χ. και η χρήση τους ποικίλλει ανάλογα με την εποχή και τη θέση τους. Για παράδειγμα στην Κύθνο, στη Σίφνο και στη Σέριφο, περιοχές πλούσιες σε μέταλλα, πολύ πιθανό οι πύργοι να σχετίζονταν με την προστασία των μεταλλευτικών και μεταλλουργικών δραστηριοτήτων.Ως εκ τούτου δεν είναι τυχαίο που ο Πύργος του Χειμάρρου χτίστηκε σε περιοχή που παράγει την πολύτιμη σμύριδα.Εξάλλου, άλλοι πύργοι, τους οποίους συναντάμε σε πλούσιες αγροτικές περιοχές, πιθανόν να ήταν οχυρωμένες αγρεπαύλεις. Σύμφωνα με κάποιον μελετητή, ο Πύργος του Χειμάρρου ήταν η βάση μιας μικρής στρατιωτικής μονάδας και καταφύγιο για τους κατοίκους των γύρω οικισμών και των ζώων τους.Επειδή, όμως, οι αμυντικές εγκαταστάσεις δύσκολα μπορούν να είναι έργο χωρικών, πιθανόν να ανήκε σε ένα ευρύτερο αμυντικό σύστημα.

Το μνημείο το γνωρίζουμε από περιγραφές παλιών περιηγητών, ενώ το 1923 δημοσιεύτηκε μία σύντομη μελέτη από τον αρχαιολόγο J. P. Droop.Πιο λεπτομερή έρευνα και αποτύπωση έκανε το 1971 και το 1972 ο Γερμανός L. Haselberger.Από την εποχή εκείνη άλλωστε χρονολογούνται και πρώτες προσπάθειες της Εφορείας Κυκλάδων για την αποκατάσταση του μνημείου με την τοποθέτηση αλεξικέραυνου και τη μερική στερέωση της εσωτερικής όψης. Με την περαιτέρω μελέτη και αποκατάστασή του είναι πιθανό να απαντηθούν ερωτήματα σχετικά με τους αρχαίους πύργους, τη χρονολόγησή τους και τις χρήσεις τους. Απαντήσεις που θα βοηθήσουν τελικά στην κατανόηση της οργάνωσης της ζωής στην αρχαιότητα.

Δ. ΜΥΡΙΛΛΑ

Από την ανασκαφή του ναού το 1990

Αποψη του αρχαιολογικού χώρου στη θέση Γυρούλας στο Σαγκρί

Ο Πύργος του Χειμάρρου