Αδηλο αποτέλεσμα στο

κεντρασιατικό "ενεργειακό σκάκι"

Ευτυχώς δηλαδή που ο αλλοτινός δημοσιογράφος του εγκρίτου "Time" και σημερινός υφυπουργός Εξωτερικών του Αμερικανού Προέδρου Κλίντον, Στρόουμπ Τάλμποτ, μας ειδοποίησε με βαρυσήμαντο άρθρο του στους "Financial Times" (1η του Σεπτέμβρη) ότι "το Μεγάλο Παιχνίδι τελείωσε" στην Κεντρασία. Ουφ, ησυχάσαμε...

Μόνο που η τωρινή εκδοχή του "Μεγάλου Παιχνιδιού" - που δεν τελείωσε καθόλου - κάνει τη διαμάχη Ρωσίας και Βρετανίας πίσω στον 19ο αιώνα να μοιάζει φιλικός αγώνας μπάντμιντον σε κλαμπ υπέργηρων ευγενών. Αυτό που παίζεται σήμερα είναι το πετρέλαιο, το βασικότερο αγαθό για την παγκόσμια οικονομία στο λυκαυγές της χιλιετηρίδας. Και ο νικητής τα παίρνει όλα...

"Μπαίνουμε σε μια νέα φάση", σχολιάζει ο Ρότζερ Κέινγκας, ειδικός σε θέματα Κεντρασίας στη Σχολή Διεθνών Μελετών Τζον Χόπκινς. "Υπάρχει μια αίσθηση "επείγοντος": η εξαγωγή του πετρελαίου είναι ένας τρόπος να κινηθούν τα οικονομικά πράγματα γρήγορα". Τα προσδοκώμενα οφέλη είναι βιβλικών διαστάσεων. Οι χώρες της Κασπίας αναμένουν χειμάρρους χρήματος, ενώ οι εταιρίες πετρελαίου αδημονούν να προσθέσουν γιγαντιαίες ποσότητες στη σημερινή παγκόσμια παραγωγή των 70 εκατομμυρίων βαρελιών πετρελαίου την ημέρα. Και βέβαια, όλοι μαζί έχουν την ελπίδα να αναδυθεί η περιοχή ως η διάδοχος της Μέσης Ανατολής, ως το κέντρο παραγωγής πετρελαίου του 21ου αιώνα. Ομως ως σήμερα, το κυριότερο εμπόδιο ήταν - και παραμένει - η απαστράπτουσα... απουσία ενός επαρκούς συστήματος αγωγών που να διαπερνά τις χώρες της Κασπίας και να τους επιτρέπει άνετη, αποτελεσματική και ασφαλή εξαγωγή των επιθυμητών ποσοτήτων πετρελαίου. Οι προσπάθειες να "ελεγχθεί" κάθε σχέδιο δημιουργίας αγωγών οδήγησε σε υπόγειες τριβές και καθυστερήσεις.

Τελικά, τα πράγματα έδειξαν να "καταλήγουν κάπου". Ως πρώτος κερδισμένος της κούρσας εμφανίζεται το Αζερμπαϊτζάν, που αναμενόταν την περασμένη Τετάρτη (1/10) να αρχίσει να εξάγει πετρέλαιο. Δεύτερο ακολουθεί το Καζαχστάν, όπου η παραγωγή πετρελαίου αυξάνεται, αν και το κρίσιμης σημασίας σύστημα αγωγών της χώρας δε θα είναι έτοιμο πριν το 2000. Στο άλλο άκρο, μεγάλος χαμένος στο παρόν στάδιο δείχνει το Τουρκμενιστάν. Αν και αποκαλείται (κατ' ευφημισμόν, μάλλον) "Κουβέιτ της Κασπίας", αυτή η χώρα των ερήμων και των ορδών των απόρων έχει σημαντικά προβλήματα. Οι εγκαταστάσεις του κυριότερου εργοστασίου διύλισης του μαύρου χρυσού στη χώρα χρονολογούνται από το Β Παγκόσμιο Πόλεμο και το σύστημα αγωγών της αποτελεί ακόμη σχέδιο επί χάρτου. Η παραγωγή πετρελαίου και φυσικού αερίου έχει πάρει την κατιούσα τα τελευταία χρόνια.

Οι αμερικανικές και ευρωπαϊκές εταιρίες που εμπλέκονται σε όλα τα "μεγάλα έργα" της περιοχής πιέζουν για την απόσβεση των εκτεταμένων επενδύσεων (αποτιμώνται σε πολλές δεκάδες δισεκατομμυρίων δολαρίων) που πραγματοποιούν στην Κασπία από την αρχή της δεκαετίας του '90. Λίγο έξω από τις ακτές του Αζερμπαϊτζάν, στα νερά υπάρχει ένα δάσος μαύρων σημαιών, εκεί όπου θα στηθούν οι πλατφόρμες για να αρχίσει η άντληση πετρελαίου. Πρώτες θα σύρουν το χορό δύο αμερικανικές επιχειρήσεις - γίγαντες, οι "Amoco" και "Exxon". Οσο η ημερομηνία της εξαγωγής πετρελαίου πλησίαζε, τόσο πιο δημοφιλής γινόταν ο Πρόεδρος της χώρας, Χαϊντάρ Αλίγιεφ. Τον Αύγουστο, ο Αμερικανός Πρόεδρος Μπιλ Κλίντον ήταν πιο θερμός από ποτέ με τον Αλίγιεφ, κατά την επίσκεψη του δεύτερου στην Ουάσιγκτον. Ισως να έπαιξε κάποιο ρόλο το γεγονός ότι στο περιθώριο των συνομιλιών τους ο Αλίγιεφ υπέγραψε ένα... μπαράζ νέων συμβολαίων με τις "Exxon", "Amoco", "Chevron" και "Mobil"...

Βέβαια, υπάρχει για τους Αζέρους ένα μικρό "προβληματάκι": ο μοναδικός αγωγός που επιτρέπει εξαγωγή των επιθυμητών ποσοτήτων πετρελαίου από τη χώρα περνά από την Τσετσενία κι έχει υποστεί ζημιές από τον πόλεμο. Καθόλου βολικό αυτό. Και καταλήγει στα ρωσικά παράλια της Μαύρης Θάλασσας (Νοβοροσίσκ). Οι Ρώσοι αξιωματούχοι δεν αντιμετώπισαν και τόσο θετικά την ιδέα κι υπήρξαν πολλά εμπόδια έως την υπογραφή μιας καταληκτικής συμφωνίας. Ισως τελικά η 1η Οκτωβρίου να αποδειχθεί υπεραισιόδοξη προθεσμία και οι εξαγωγές να καθυστερήσουν. Ακόμη λιγότερο βολικό αυτό...

Ο Νατίκ Αλίγιεφ, επικεφαλής της κρατικής εταιρίας πετρελαίου του Αζερμπαϊτζάν, δήλωνε πριν λίγες μέρες στον Γκρεγκ Μάιρ του "Ασοσιέιτεντ Πρες" ότι "αν τα καταφέρουμε να συνεργαστούμε με τη Ρωσία (και την Τσετσενία) πάει καλά. Αν όχι, θα αναζητήσουμε άλλες οδούς για να εγγυηθούμε την παράδοση του πετρελαίου του Αζερμπαϊτζάν στις παγκόσμιες αγορές". Η Μόσχα είναι αυτονόητο ότι επιθυμεί να ελέγξει την παραγωγή ενεργειακών πόρων στην περιοχή, την οποία θεωρεί "πίσω αυλή της". Αρα αν το πράγμα "στραβώσει", λέει ένας από τους ανθρώπους μιας άλλης αμερικανικής εταιρίας με συμφέροντα στην περιοχή, ο Τσαλίκ Νάιμπεργκ της "Unocal", θα μπορούσε να προωθηθεί ένα άλλο σενάριο. Αυτό της δημιουργίας ενός αγωγού που να διασχίζει τις ερήμους του Τουρκμενιστάν, τα εδάφη του - σπαρασσόμενου εδώ και δύο δεκαετίες από έναν αέναο εμφύλιο - Αφγανιστάν και να καταλήγει στο Πακιστάν. Το έργο, ύψους 1,9 δισ. δολαρίων, είναι τόσο περίπλοκο που φαντάζει απίθανο. "Αν ήταν εύκολο, ο αγωγός θα λειτουργούσε εδώ και καιρό", προσθέτει ο Νάιμπεργκ.

Ανασταλτικός παράγοντας για την "αξιοποίηση" των ενεργειακών πόρων της Κεντρασίας είναι οι εύθραυστες ή εν πάση περιπτώσει "ειδικές" πολιτικές και διπλωματικές ισορροπίες στην ευρύτερη περιοχή. Η Ουάσιγκτον επ' ουδενί θα ήθελε να δει την - πάντα επίφοβη - Μόσχα ή και την Τεχεράνη να καθορίζουν τη ροή του πετρελαίου και του φυσικού αερίου προς τις διεθνείς αγορές. Πρόσφατα όμως - και ίσως λόγω των επιρροών της "Unocal" στον Λευκό Οίκο - η αμερικανική διπλωματία έκανε μια εντυπωσιακή παραχώρηση: δεν έθεσε ουδεμία αντίρρηση προ μιας συμφωνίας (1,6 δισ. δολαρίων) του Τουρκμενιστάν ώστε να μεταφέρεται φυσικό αέριο στην Τουρκία μέσω ενός προτεινόμενου αγωγού που διασχίζει το Ιράν. Ενας εκπρόσωπος της κρατικής εταιρίας αερίου του Τουρκμενιστάν έδωσε τη δική του εκδοχή για το γεγονός: "Τα πολιτικά προβλήματα μπορούν να λυθούν, επειδή όλοι θέλουν να βγάλουν χρήματα". Κι έτσι οι αντιρρήσεις του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, που κατηγορεί το Ιράν ότι "υποστηρίζει την τρομοκρατία" κι έχει επιβάλει από το 1996 εμπορικές κυρώσεις στη χώρα (νόμος Ντ' Αμάτο) προσωρινώς παραμερίστηκαν.

Πλην όμως, άλλο "Unocal", άλλο "Total" - έτσι; Οταν, την περασμένη Κυριακή, η γαλλική εταιρία (μαζί με τη ρωσική "Gazprom" και την "Petronas" της Μαλαισίας) τόλμησαν να συνάψουν συμφωνία (2 δισ. δολαρίων) απευθείας με το Ιράν για την εκμετάλλευση των κοιτασμάτων φυσικού αερίου της χώρας, η αμερικανική διπλωματία όχι απλώς εξοργίστηκε, αλλά απείλησε με βαριές κυρώσεις. Η διπλωματική κρίση που ακολούθησε, με τα υπουργεία Εξωτερικών ΗΠΑ και Γαλλίας να ανταλλάσσουν... φιλοφρονήσεις (με άγνωστη, ως την ώρα που αυτές οι αράδες συντάσσονται, κατάληξη) κατέδειξε ότι το Μεγάλο Παιχνίδι για την ενέργεια έχει λάβει διαστάσεις που ουδείς περίμενε...

Στη σκακιέρα που περιλαμβάνει τις οκτώ πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες του Καυκαύσου και της Κεντρικής Ασίας (Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν, Γεωργία, Καζαχστάν, Κιργιζία, Ουζμπεκιστάν, Τατζικιστάν, Τουρκμενιστάν) οι τακτικές γίνονται όλο και πιο περίπλοκες. Εκτός από ευφυείς βαριάντες και απροσδόκητα γκαμπί, υπάρχουν και (κάπως άτσαλες) επιδείξεις ισχύος στο ρεπερτόριο. Την 15η Σεπτεμβρίου, οι ΗΠΑ ενορχήστρωσαν μια πενταεθνή στρατιωτική άσκηση ονόματι "Σεντραζμπάτ 97", με τη συμμετοχή 1.400 ανδρών, και αντικείμενο την καταστολή συγκρούσεων σε χώρες της περιοχής. Ο επικεφαλής της αμερικανικής δύναμης που συμμετείχε, στρατηγός Τζον Σίχαν, έδωσε το ντεσού, έμπλεος υπερηφάνειας: "Δεν υπάρχει έθνος στη Γη που να μην μπορούμε να φθάσουμε".

Οι ΗΠΑ, η Ρωσία, η Γαλλία προωθούν τη "διπλωματία του πετρελαίου", το Ιράν του Χαταμί (πλέον) παρακολουθεί άγρυπνα, η Τουρκία περιμένει και ελπίζει, στο Αφγανιστάν οι αντιμαχόμενοι εξακολουθούν να συζητούν ξεχωριστά προτάσεις για τους αγωγούς, η Ινδία και το Πακιστάν αλληθωρίζουν προς βορράν, ακόμη και η Κίνα προσδοκά πολλά από την κεντρασιατική υπόθεση. Οσο για τις χώρες της περιοχής, αν από πιόνια θα... προαχθούν σε κάτι άλλο, θα το δείξει ο χρόνος. Ενα είναι σίγουρο: Το Παιχνίδι μόλις άρχισε...

Μπ. Γ.