Το "ΟΧΙ" στο φασισμό το είπε ένας ολόκληρος λαός τόσο στο μέτωπο, όσο στα χωριά και στις πόλεις όπου γυναίκες και άντρες τα έδωσαν όλα ενάντια στους Ιταλούς και τους Γερμανούς. Οι γυναίκες πολέμησαν με όλα τα μέσα για την υπεράσπιση της πατρίδας: Είτε με το όπλο στο χέρι, είτε κουβαλώντας πυρομαχικά με κίνδυνο της ζωής τους, είτε σαν νοσοκόμες, είτε φροντίζοντας και περιθάλποντας τους μαχητές στα μετόπισθεν.

Χαρακτηριστικά αποσπάσματα από το βιβλίο "Ανάποδα χρόνια - Συλλογική μνήμη και ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών" της Ρίκης Βαν Μπουσχότεν (εκδόσεις "Πλέθρο") δείχνουν πως η συμμετοχή των γυναικών και των νέων στην αντίσταση υπήρξε καθοριστική για τις σχέσεις μεταξύ των δύο φύλων, αλλά και των γενεών:

...Στο επίπεδο του χωριού οι νέοι δεν είχαν δικαίωμα λόγου στα κοινά (σ. σ. προπολεμικά) και εξαρτιόνταν απόλυτα από τους γονείς τους.

Στη δεκαετία του 1930 είχε βέβαια βελτιωθεί σημαντικά το μορφωτικό επίπεδό τους και άρχισαν να μορφώνονται και τα κορίτσια. Συχνά όμως τα παιδιά σχολικής ηλικίας δεν παρακολουθούσαν μαθήματα, γιατί τα χρειάζονταν οι γονείς για τις αγροτικές δουλιές ή για το σπίτι. Οι ευκαιρίες για γνωριμίες με το άλλο φύλο ήταν ελάχιστες και γίνονταν κρυφά από τους γονείς, οι οποίοι κανόνιζαν το γάμο τους.

Είναι λοιπόν φανερό ότι η αυτόνομη οργάνωση των νέων στην ΕΠΟΝ έθετε υπό αμφισβήτηση την πατρική εξουσία. Γι' αυτό πολλοί γονείς αρχικά αντέδρασαν, ιδίως ως προς τη συμμετοχή των κοριτσιών, γιατί υπήρχε κίνδυνος να "διαφθαρούν". Ετσι, κατά τον πρώτο χρόνο λειτουργίας της ΕΠΟΝ αγόρια και κορίτσια οργανώθηκαν χωριστά. Το 1944 όμως οι γονείς είχαν πειστεί ότι δεν υπήρχε τέτοιος κίνδυνος και η ΕΠΟΝ λειτούργησε πια ως μεικτή οργάνωση. Η νέα ελευθερία προκάλεσε μεγάλο ενθουσιασμό και γι' αυτό πολλοί ΕΠΟΝίτες θυμούνται την εποχή αυτή σαν μια μεγάλη γιορτή...

...Τα αντάρτικα τραγούδια δίνουν μια γλαφυρή εικόνα αυτής της αλλαγής:

Ηρθε η ώρα και η γυναίκα στον αγώνα να ριχτεί/ γι' αυτό πρέπει οργανωμένα τίποτα να μην σκεφθεί/ ούτε άντρα, ούτε σπίτι, ούτε μάνα και παιδιά/ ένας είναι ο σκοπός της: θάνατος ή λευτεριά./

(Αντάρτικο τραγούδι των Γρεβενών).

Το 1941 όταν δημιουργήθηκε στην Κόριτσα Ευρυτανίας η "Επιτροπή Επίλυσης των Προβλημάτων του Χωριού" θεωρήθηκε ακόμα αδιανόητο να συμμετάσχουν και οι γυναίκες - μετά βίας πείστηκαν οι κάτοικοι να λάβουν μέρος τουλάχιστον οι χήρες, επειδή ήταν αρχηγοί οικογένειας. Το 1944 η κατάσταση είχε αλλάξει ριζικά: Οχι μόνο οι γυναίκες αποτελούσαν την πλειοψηφία πολλών αντιστασιακών οργανώσεων, αλλά είχε δημιουργηθεί και ένα θεσμικό πλαίσιο για την προστασία των δικαιωμάτων τους. Η πιο σημαντική πτυχή του πλαισίου αυτού ήταν η παραχώρηση, για πρώτη φορά στην ελληνική ιστορία, του δικαιώματος ψήφου στις γυναίκες. Οι γυναίκες έκαναν ευρύτατη χρήση του νέου αυτού δικαιώματος. Στις εκλογές για την Τοπική Αυτοδιοίκηση στα Γρεβενά, το ποσοστό γυναικών ψηφοφόρων ανήλθε σε 33% τον Οκτώβρη του 1943, ενώ το Μάρτη του 1944 το ποσοστό είχε φθάσει στο 41%. Στο δε Ζιάκα, στις εκλογές για το Εθνικό Συμβούλιο τον Απρίλη του 1944, από τους δύο εκλέκτορες που εκλέχτηκαν, η μια ήταν γυναίκα.

Οι παντρεμένες Ζιακιώτισσες ήταν οργανωμένες σε χωριστό ΕΑΜ Γυναικών.

Συνειδητοποίησαν τις δυνατότητές τους για αυτόνομη δράση, όταν οι άντρες τους κατατάχθηκαν στον ΕΛΑΣ και έπρεπε να τα βγάζουν πέρα μόνες τους. Μια γυναίκα το διατύπωσε ως εξής:

"Από τότε άλλαξε η ζωή μου, γιατί όταν ο άνθρωπος μπλέκεται με άλλους ανθρώπους, το μυαλό του παίρνει ακόμα περισσότερη στροφή" (Μαρία).

Η αλλαγή όμως ήρθε και απ' έξω. Ερχονταν καθοδηγήτριες από το ΕΑΜ και η εφημερίδα "Συναγωνίστρια", που τους μιλούσαν όχι μόνο για τους σκοπούς του απελευθερωτικού αγώνα, αλλά και για τα δικαιώματα των γυναικών. Η συντάκτρια αυτής της εφημερίδας, η δασκάλα Λουκία Πιστικίδου, αποκόμισε την εξής εντύπωση από περιοδεία στα χωριά των Γρεβενών:

"Εβλεπες τις γυναίκες, που οντότητα δική τους δεν είχανε, ήτανε κινούμενα των ανδρών, να λένε: "μα, κάτι είμαι κι εγώ, κάτι μπορώ κι εγώ", άρχισαν να σκέφτονται ότι μπορούν να αξίζουν και κάτι τι, όχι μόνο να μαγειρεύουν, να πλένουν και να δέχονται εντολές. Αυτό ήταν το πρώτο ξύπνημα της αγρότισσας, το οποίο αυτό τους έκανε μεγάλη εντύπωση".

Οι Ζακιώτισσες δέχτηκαν το νέο μήνυμα με μεγάλο ενθουσιασμό, παρατηρεί η συγγραφέας της έρευνας.

"Το γενικό συμπέρασμα που βγάζουν σήμερα οι γυναίκες του χωριού είναι ότι με το ΕΑΜ η θέση της γυναίκας άλλαξε "όχι λίγο αλλά πολύ, όχι όμως πέρα για πέρα"".