Φαίνεται πως δεν ήμουνα πειστικός με το γράμμα της προηγούμενης Κυριακής. Ο καλός μου φίλος πήρε το "Ριζοσπάστη", διάβαζε το σημείωμά μου και μου τηλεφώνησε, για να μου πει πως διαφωνεί. Ιδιαίτερα, μου υπογράμμισε πως η διαφωνία του δεν αναφέρεται στον τρόπο που χειρίστηκα το θέμα. Συμφωνούσε, μου είπε στο τηλέφωνο, με την απλή αρχιτεκτονική του κειμένου και με το ύφος του. Δεν ήτανε επιθετικό και τα επιχειρήματά του δε σου έδιναν την εντύπωση ότι προσπαθούσαν να πάρουν τη μορφή της γενίκευσης. Τη μορφή, με άλλα λόγια, του αξιώματος, που απέκλειαν τη συζήτηση. Γι' αυτό κι εγώ σκέφτηκα να του γράψω κι ένα δεύτερο γράμμα, το σημερινό. Ισως, μάλιστα, να γίνει αφορμή να ανοίξει ένας διάλογος. Ενας διάλογος, που θα προσπαθούσε να ξεκαθαρίσει το θέμα. Το θέμα, δηλαδή, που σχετίζεται με ένα από τα πιο σοβαρά προβλήματα του καιρού μας. Το πρόβλημα που προκύπτει από την άρνηση, ιδιαίτερα των διανοουμένων και του πολύ απλού λαού, να δεχτούν πως η Ιστορία κινείται με τους ίδιους ρυθμούς, όπως αυτοί ορίζονται από την ίδια την κοινωνία και με βάση τους κανόνες που τους διατυπώνει και τους επιβάλλει ο τρόπος παραγωγής, άρα ο καπιταλισμός.

Κι αυτό θα μπορούσε να διατυπωθεί ως πρώτη θεωρητική προϋπόθεση στο σημερινό μου σημείωμα, καλέ μου φίλε, και ως πλαίσιο μιας συζήτησης. Να συμφωνήσουμε, δηλαδή, πως μέσα σε μια καπιταλιστική κοινωνία βασική δομική ύλη των σχέσεων ανάμεσα στα άτομα είναι οι δυνατότητες που έχουν από τη μια πλευρά να προσδιορίζουν αποφασιστικά τις αντικειμενικές συνθήκες της ύπαρξής τους και από την άλλη οι δυνατότητες να προσεγγίζουν, επίσης αποφασιστικά, την εξουσία. Και έχω στο μυαλό μου, όταν αναφέρομαι στην εξουσία, τις δυνάμεις εκείνες που παρεμβαίνουν μέσα από θεσμοποιημένους μηχανισμούς και ελέγχουν αυτές τις δυνατότητες, που προσδιορίζουν με αυστηρότητα και πολλές φορές με αυταρχισμό τους κανόνες των οικονομικών και πολιτικών δικαιωμάτων των εργαζόμενων. Αρα, για μένα, σημασία δεν έχει το πώς θα αναλύσουμε και, σε τελευταία ανάλυση, θα διατυπώσουμε γλωσσικά τον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσονται αυτές οι προσπάθειες της χρήσης των δικαιωμάτων και της άσκησης του ελέγχου. Σημασία έχει η ιστορική αλήθεια. Κι αυτή μας αποδεικνύει με πολύ απλό τρόπο πως αυτές οι δύο προσπάθειες συγκρούονται. Βρίσκονται, με άλλα λόγια, σε μια συνεχή πάλη. Και δεν εννοώ μιαν απλή, τεχνικού χαρακτήρα "πάλη", όπου η κύρια αιτία της σύγκρουσης είναι τα καθημερινά συμφέροντα. Οι κοινωνικές τάξεις συγκρούονται, διεκδικώντας τη νομιμοποίηση της παρουσίας τους μέσα στις βασικές διαδικασίες της Ιστορίας. Διεκδικώντας, επομένως, την ίδια την ύπαρξή τους.

Αυτό είναι που ενοχλεί την αντιδραστική θεωρητική σκέψη. Η αποδοχή του μεγάλου "μαθήματος" πως η Κοινωνία, ως σύνολο φυσικών προσώπων, ο Πολιτισμός, ως ευγενική πρόφαση μιας ανυπέρβλητης υλικότητας και η Ιστορία, ως τελική διαμόρφωση της δυναμικής των δύο πρώτων είναι τα στοιχεία ενός συστήματος, που η ουσία του είναι η οδύνη! Και πρέπει να έχεις στο μυαλό σου, καλέ μου φίλε, το σύστημα εκείνο όπου μέσα του παλεύεις κι εσύ, για να αξιοποιήσεις από τη μια πλευρά το φυσικό σου "είναι" και από την άλλη τις πνευματικές σου πραγματώσεις. Κατάλαβες τώρα για ποια πάλη μιλάω; Μιλάω για την αγωνία που ανταλλάσσει το καθημερινό μας όνειρο με τη μόνιμη πίκρα! Μιλάω για την πάλη εκείνη που ανταλλάσσει την ευδαιμονία των οραμάτων μας με μια χυδαία απογοήτευση που είτε μας σπρώχνει να κατεβούμε στους δρόμους με σηκωμένες τις γροθιές είτε μας φυλακίζει στο φτωχικό μας κόσμο με κατεβασμένες τις φτερούγες μας, απλώνεται ανάμεσα σε αποτσίγαρα και σε τελματωμένους καφέδες.

Νομίζω πως σου το έγραψα και στο προηγούμενο γράμμα μου πως δε θέλω να σου αραδιάσω διάφορα τσιτάτα από τα βιβλία που διάβασα, για να σε πείσω. Εξάλλου και μένα δε με έπεισαν τα βιβλία. Τη συνείδησή μου δεν την κατασκεύασαν οι σκέψεις των μεγάλων θεωρητικών. Η ζωή η ίδια με πλούτισε με του κόσμου τα επιχειρήματα. Θα πω μάλιστα αυτό που έγραφε ο Μαρξ σ' ένα γράμμα που έστειλε στη γυναίκα του: "...τον τελευταίο καιρό ψάχνω να βρω τον εαυτό μου. Και όταν τον βρίσκω, διαπιστώνω, πως είναι το σύνολο των κοινωνικών μου σχέσεων. Οταν μιλάω, λοιπόν, μιλάω μέσα από τους άλλους. Γι' αυτό πιστεύω πως η φωνή μου είναι η φωνή των καταπιεζομένων...".

Σκέφτηκα, λοιπόν, να σου παραθέσω ένα απλό απόσπασμα από ένα ποίημα που αντιγράφω από το βιβλίο του Eric Hobsbawm "Η εποχή των άκρων". Αυτό το ποίημα το έγραψε ένας νεαρός, μέλος της Φασιστικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας. "Το να πεθάνεις δεν είναι τίποτα", λέει το ποίημα, "είναι ζήτημα ανύπαρκτο. Κανείς δεν μπορεί να φανταστεί το θάνατό του. Το ζήτημα είναι να σκοτώσεις. Αυτό είναι το σύνορο που πρέπει να διαβείς. Μάλιστα, αυτό είναι μια συγκεκριμένη πράξη της θέλησής σου. Διότι μ' αυτήν κάνεις τη θέλησή σου να ζει μέσα σε έναν άλλον άντρα". Φυσικά, δεν καταφεύγω στο παράθεμα αυτό, γιατί εκτίμησα τη λογοτεχνική του αξία. Οχι. Το πολιτικό του νόημα με τρόμαξε. Ενα νόημα που εκφράζεται μέσα από μια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή. Τότε, δηλαδή, που ανεβαίνει στην Ευρώπη ο ναζισμός. Τότε που οι λαϊκές μάζες χάνουν τον προσανατολισμό τους, υπερβαίνουν τη σημασία της κοινωνικής σύγκρουσης και αναζητούν τη λύση του προσωπικού τους άγχους στο μίσος, στην εξόντωση του άλλου. Γιατί θέλουν να δουν τη θέλησή τους να επιζεί στην απουσία του "άλλου". Ο Μαρξ έγραψε πως η θέληση των άλλων ζει μέσα στον εαυτό του. Γι' αυτό πιστεύω πως μιλώντας για την "πάλη των τάξεων" δεν αναλύουμε μια απλή πολιτική διατύπωση. Δε χρησιμοποιούμε ένα στερεότυπο της πολιτικής ορολογίας, που καλά θα κάνουμε να το ξεχάσουμε, όσο προχωράει η ζωή και αλλάζουν τα καθημερινά συμφραζόμενά της. Ουσιαστικά, φέρνουμε δίπλα - δίπλα αυτές τις δύο αντιλήψεις. Η μια ισχυρίζεται πως η νίκη του κοινωνικού εαυτού μας επαληθεύεται, όταν οι άλλοι επιζούν μέσα μας. Και η άλλη που υποστηρίζει πως με το θάνατο των άλλων επιζεί η δική μας θέληση. Επιμένω λοιπόν, καλέ μου φίλε, πως δε συζητούμε για τις λέξεις. Για το βαθύ νόημα της σύγκρουσης συζητούμε. Για το βαθύ νόημα της κοινωνικής πάλης!