Για να οργανωθεί, εκδηλωθεί και πετύχει μια επανάσταση χρειάζεται να την ευνοούν οι αντικειμενικές συνθήκες, να στηρίζεται σε μια επαναστατική κοινωνική πρωτοπορία και σε κατάλληλη οργάνωση που θα την προετοιμάσει, σε μια επαναστατική ιδεολογία και σ' ένα πρόγραμμα κοινωνικών και πολιτικών μεταρρυθμίσεων, το οποίο θα συνεπάρει και θα συσπειρώσει γύρω του την πλειοψηφία των λαϊκών μαζών.

Οι αντικειμενικές συνθήκες ευνοούσαν την εκδήλωση της Ελληνικής Επανάστασης. Το παλιό φεουδαρχικό καθεστώς - με τις όποιες παραλλαγές του - έπνεε τα λοίσθια διεθνώς και η Οθωμανική Αυτοκρατορία ειδικότερα είχε πλέον πάρει την αντίστροφη πορεία της, που αργά ή γρήγορα θα την έθετε εκτός ιστορικού προσκηνίου. Από την άλλη η ανερχόμενη αστική τάξη υπογράμμιζε το περιεχόμενο των κοινωνικών αλλαγών, που αλλού κυοφορούνταν κι αλλού έπαιρναν σάρκα και οστά. Η αστική επανάσταση είχε αποδείξει το ιστορικά ξεπερασμένο των φεουδαρχικών σχέσεων παραγωγής. Η μεγάλη Γαλλική Επανάσταση είχε φέρει στο προσκήνιο της ιστορίας τις πλατιές λαϊκές μάζες, αποκαλύπτοντας σε όλες του τις διαστάσεις το κοινωνικό περιεχόμενο των οικονομικών εξελίξεων. Η διαμόρφωση των εθνικών συνειδήσεων προχωρούσε αλματωδώς. Και, φυσικά, δίπλα σ' αυτή την πραγματικότητα ξεδιπλωνόταν η αντίδραση της παλιάς κοινωνίας, που αρνούνταν να πεθάνει οικειοθελώς, αλλά και ο συντηρητισμός απέναντι σε μη ελεγχόμενες επαναστατικές εξελίξεις των ανώτερων τμημάτων της αστικής τάξης που είχαν τρομοκρατηθεί μπρος στην απελευθέρωση τεράστιων λαϊκών μαζών που είχε προκαλέσει η επανάσταση των Γάλλων. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι η Επανάσταση του '21 έρχεται σε μια περίοδο συντηρητικής αναδίπλωσης στην Ευρώπη, όπου τόσο η αστική τάξη όσο και οι φεουδάρχες έχουν διδαχτεί πολλά από το προηγούμενο κύμα επαναστάσεων και ασφαλώς έχουν πάρει τα μέτρα τους. Η Ελληνική Επανάσταση είναι εθνικοαπελευθερωτική. Για αντικειμενικούς και υποκειμενικούς λόγους διακρίνεται από το περιορισμένο βάθος του κοινωνικού της προγράμματος, αφού κυρίως στρέφεται γύρω από το αίτημα της εθνικής αποκατάστασης με τη δημιουργία ανεξάρτητου εθνικού κράτους.

Το ρόλο της επαναστατικής πρωτοπορίας στην Επανάσταση του '21 ανέλαβαν, αρχικά, να παίξουν τα πιο ριζοσπαστικά τμήματα της αστικής τάξης της εποχής - μικρέμποροι και διανοούμενοι - που ταυτόχρονα ήταν και τα λιγότερο οικονομικά ανεπτυγμένα στο εσωτερικό της, βρίσκονταν κοντά στο λαό και γι' αυτό ήταν τα πιο δεκτικά στις επαναστατικές ιδέες, αφού - πέραν των άλλων - δεν είχαν πολλά πράγματα να χάσουν. Αντίθετα μόνο σε οφέλη μπορούσαν να προσδοκούν. Η επαναστατική αυτή πρωτοπορία συλλαμβάνει γρήγορα την ανάγκη της οργάνωσης, στην οποία και ανταποκρίνεται με τη συγκρότηση των λεγόμενων εταιρειών (Βλέπε: "Εταιρεία του Ρήγα", "Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχείο", "Φιλόμουσος Εταιρεία", "Φιλική Εταιρεία"). Πιο αποτελεσματική αποδείχτηκε η "Εταιρεία των Φιλικών", που ιδρύθηκε στην Οδησσό το 1814 από τους Ν. Σκουφά, Εμ. Ξάνθο και Αθ. Τσακάλωφ. Η εταιρεία αυτή αφομοίωσε τις καλύτερες αρχές οργανωτικής συγκρότησης της εποχής, αλλά δεν μπόρεσε ποτέ να βαθύνει στο κοινωνικό της πρόγραμμα. Π. χ. ουδέποτε κατάφερε να αποκτήσει ένα ριζοσπαστικό πρόγραμμα για το ζήτημα της γης και να ανταποκριθεί στους πόθους της μεγάλης μάζας του λαού, των ακτημόνων και των μικροϊδιοκτητών. Σ' αυτό συντέλεσε - πέραν των άλλων - και το γεγονός ότι γρήγορα το πάνω χέρι στις γραμμές της και στην ηγεσία του επαναστατικού αγώνα πήρε η συμμαχία των ισχυρών, οικονομικά, αστών με τους κοτζαμπάσηδες και τον ανώτερο κλήρο, μια συμμαχία που διατηρούσε ισχυρούς δεσμούς με τον εξωτερικό παράγοντα.

Η ψυχή, η προϋπόθεση επιτυχίας και η δύναμη που χάρισε τη νίκη στην επανάσταση - σ' ό,τι αφορά την εθνική απελευθέρωση - ήταν ο λαός, η αγροτική μάζα κυρίως και κατά δεύτερο λόγο οι εμποροϋπάλληλοι και οι ναύτες που αριθμητικά ήταν πολύ λίγοι. Οι "ξεβράκωτοι" σύμφωνα με την ορολογία της Γαλλικής Επανάστασης, που στέναζαν κάτω από την κοινωνική καταπίεση Οθωμανών και Ελλήνων τσιφλικούχων, ήθελαν να απαλλαγούν από αυτή και είχαν τεράστια - αν και όχι συγκεντροποιημένη - πείρα, αιώνων, ένοπλης αντίδρασης στο κοινωνικό καθεστώς με το κίνημα της κλεφτουριάς. Ομως οι "ξεβράκωτοι" της Ελληνικής Επανάστασης δεν είχαν συνείδηση της δύναμής τους.

Ως προς την ιδεολογία της η Επανάσταση δεν μπορεί παρά να συμβαδίζει με την εποχή της. Εμπνέεται από τις ιδέες της ανερχόμενης αστικής τάξης διεθνώς. Κατ' αρχήν εμπνέεται από τη Γαλλική Επανάσταση. "Η Γαλλική Επανάστασις και ο Ναπολέων - λέει ο Κολοκοτρώνης - έκαμε, κατά τη γνώμη μου, να ανοίξουν τα μάτια του κόσμου" ("Απομνημονεύματα", εκδόσεις Μέρμηγκας, τόμος 1ος, σελ. 275). Εμπνέεται όμως και από το κίνημα των Καρμπονάρων στην Ιταλία, τους Δεκεμβριστές στη Ρωσία κ. ο. κ. (Λ. Στρίγκου: "Η Επανάσταση του '21", εκδόσεις Θεμέλιο 1966, σελ. 40-41). Ομως τα ιδεολογικά ρεύματα που συνεπαίρνουν τους Ελληνες και έρχονται κυρίως από το εξωτερικό - με όλες τις συντηρητικές αλλοιώσεις που έχουν δεχτεί στο διάβα του χρόνου λόγω των κοινωνικοπολιτικών ανακατατάξεων που συντελούνται - δε γίνεται κατορθωτό να μετουσιωθούν στην ελληνική πραγματικότητα ολοκληρωμένα, να ξεδιπλώσουν όλο το ριζοσπαστισμό τους και να εκφράσουν το σύνολο του κοινωνικοπολιτικού προβλήματος, γεγονός που εξηγείται σε μεγάλο βαθμό και από τις ανακατατάξεις στο επίπεδο της ηγεσίας του επαναστατικού αγώνα. Δεν είναι δυνατό να μην προσεχτεί ότι η Ελληνική Επανάσταση δεν κατόρθωσε να διαμορφώσει ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, δεν αγκάλιασε τους πόθους των λαϊκών μαζών για λύση του αγροτικού ζητήματος με απαλλοτρίωση και μοίρασμα της γης, συγκρούστηκε μ' αυτούς τους πόθους (βλέπε τους σκληρούς εμφυλίους πολέμους στο διάστημα του επαναστατικού αγώνα), περιόρισε τους ορίζοντές της και ταυτίστηκε πολύ γρήγορα μόνο με την ανάγκη συγκρότησης ανεξάρτητης εθνικής κρατικής οντότητας, που, ασφαλώς, ήταν μια ουσιαστική κοινωνική και πολιτική αλλαγή, αλλά όχι η μόνη αναγκαία.

Πιο πριν αναφερθήκαμε συνοπτικά στις κοινωνικές τάξεις και στρώματα που με την παρουσία και τη δράση τους σφράγισαν τον επαναστατικό αγώνα. Πρέπει όμως να επισημάνουμε κάποιες βασικές ταξικές ιδιομορφίες που έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στην πορεία, την εξέλιξη και την κατάληξη του επαναστατικού αγώνα των Ελλήνων.

Η αστική τάξη της εποχής - όπως και κάθε τάξη σε κάθε εποχή - δε διακρίνεται από ομοιομορφία και ομοιογένεια. Διέπεται από τις δικές της εσωτερικές διαστρωματώσεις και αντιφάσεις. Κυρίως αναπτύσσεται εκτός του ελληνικού χώρου (στις ελληνικές παροικίες της Ρωσίας, της Αυστρίας, της Γερμανίας, της Μολδοβλαχίας), παίζει μεταπρατικό ρόλο και αποτελεί το συμπλήρωμα του ξένου κεφαλαίου - με το οποίο συμφύεται - στις ανταλλακτικές σχέσεις Ευρώπης - Ανατολής. Τέτοια είναι και η δραστηριότητα των εμποροκαραβοκυραίων στα ελληνικά νησιά. Το οικονομικά ισχυρό τμήμα της αστικής τάξης πέραν του ότι διακατέχεται από το συντηρητισμό του μεγάλου κεφαλαίου της Ευρώπης, με το οποίο συνδέεται, κύριο μέλημά του έχει να κερδοσκοπεί από τις εμπορικές του δραστηριότητες και ενδιαφέρεται για την εθνική απελευθέρωση μόνο στο βαθμό που αυτή συνάδει με τα συμφέροντά του, πράγμα που δε συμβαίνει πάντοτε. Ετσι εξηγείται άλλωστε και το γεγονός ότι οι Φιλικοί στο ξεκίνημά τους, όταν απευθύνθηκαν στους μεγαλέμπορους για να τους στρατολογήσουν στον αγώνα, αντιμετώπισαν το χλευασμό, την αποδοκιμασία και το γύρισμα της πλάτης (Ι. Φιλήμονος: "Δοκίμιον ιστορικόν περί της "Φιλικής Εταιρείας"", σελ. 179). Οι μεγαλοαστοί θα προσχωρήσουν στην Επανάσταση όταν θα εκτιμήσουν πως η πορεία της είναι αναπότρεπτη. Ομως θα συμμαχήσουν με τους κοτζαμπάσηδες, θα περιορίσουν τους κοινωνικοπολιτικούς της ορίζοντες και θα πρωταγωνιστήσουν ώστε να τη θέσουν κάτω από την ομπρέλα των μεγάλων δυνάμεων.

Πρωταγωνιστικό ρόλο στην Επανάσταση - όπως προαναφέραμε - παίζουν τα κατώτερα τμήματα των αστών (μικρέμποροι, διανοούμενοι και βιοτέχνες). Δεν πρέπει να μας διαφεύγει π. χ. ότι ο ιθύνων νους της "Φιλικής Εταιρείας", ο Ν. Σκουφάς, ήταν χρεοκοπημένος έμπορος (Γ. Κορδάτου: "Μεγάλη ιστορία της Ελλάδας", τόμος X, σελ. 30 και Ι. Φιλήμονος, στο ίδιο, σελ. 179). Οι ριζοσπάστες αυτοί αστοί γρήγορα θα περάσουν σε δεύτερη μοίρα. Δεν έχουν την τόλμη και τη δύναμη να κρατήσουν την ηγεσία του αγώνα, όταν από το 1819 στη "Φιλική Εταιρεία" μπαίνουν τα συντηρητικά στοιχεία, οι μεγαλέμποροι, οι κοτζαμπάσηδες και οι Φαναριώτες δεν έχουν την οικονομική δύναμη να χρηματοδοτήσουν αυτό τον αγώνα, δεν έχουν ολοκληρωμένο κοινωνικό πρόγραμμα και τρέφουν αυταπάτες για τις επιδιώξεις των ισχυρών.

Τα αντιδραστικά φεουδαρχικά στρώματα, οι κοτζαμπάσηδες, οι Φαναριώτες και η εκκλησία (πλην του κατώτερου κλήρου που ζει στη φτώχεια και έχει σχέσεις με το λαό) είναι αντίθετα με την επανάσταση, γιατί απολαμβάνουν ισχυρά οικονομικά προνόμια και διαθέτουν δύναμη και εξουσία στα πλαίσια του Οθωμανικού κράτους (βλέπε: Γ. Ζέβγου: "Σύντομη μελέτη της νεοελληνικής ιστορίας", μέρος Α, σελ. 11-25). Προσχωρούν στην Επανάσταση όταν αντιλαμβάνονται πως δεν μπορούν να την εμποδίσουν, συνεχώς την υπονομεύουν, διεκδικούν την ηγεσία, καταδιώκουν και παραμερίζουν τα λαϊκά - ριζοσπαστικά στοιχεία, επιδιώκουν να σταματήσουν τις κοινωνικοπολιτικές επιπτώσεις της. Τέλος, ο λαός, δηλαδή η αγροτική μάζα των μικροϊδιοκτητών και των ακτημόνων - αλλά και οι εμποροϋπάλληλοι και ναύτες - αν και είναι η πλειοψηφούσα δύναμη χωρίς την οποία δε θα γινόταν η επανάσταση, στη συντριπτική τους πλειοψηφία αποτελούνται από απλούς ανθρώπους, χωρίς μόρφωση, διασκορπισμένους σ' όλη την επικράτεια της χώρας, χωρίς πολιτική πείρα και ωριμότητα, χωρίς δική τους ξεχωριστή οργάνωση - αντικειμενικά δεν ήταν δυνατό να υπάρξει τέτοια οργάνωση - ώστε να είναι σε θέση να διεκδικήσουν και να επιβάλουν τους πόθους τους (Γ. Κορδάτου "Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας", τόμος X, σελ. 676).

Την πορεία και την έκβαση της ελληνικής επανάστασης του 1821 σφράγισε η παρέμβαση του ξένου παράγοντα. Το διεθνές περιβάλλον, μέσα στο οποίο ξετυλίχτηκε η επανάσταση - αν και από την άποψη των ιδεών που είχαν γεννηθεί ευνοούσε τις επαναστατικές ζυμώσεις - ήταν αναμφίβολα εχθρικό προς τις βαθιές κοινωνικές αλλαγές, στις ριζικές ανακατατάξεις στο Στάτους Κβο της οθωμανικής αυτοκρατορίας και γενικότερα.

Η Μεγάλη Βρετανία, η πρώτη καπιταλιστική δύναμη του τότε κόσμου, ήθελε να ηγεμονεύσει στις παγκόσμιες εξελίξεις και να επιβάλει ένα διεθνές αποικιακό σύστημα που θα εξυπηρετούσε τα συμφέροντά της. Η Γαλλία ήταν η χώρα της μοναρχικής παλινόρθωσης, η χώρα του αντιδραστικού βασιλιά Καρόλου του 10ου, μια μεγάλη αποικιοκρατική δύναμη, που αντιτασσόταν στην απελευθέρωση των λαών της Ανατολής. Η Αυστρία, φύσει και θέσει αντιδραστική προς κάθε κοινωνικό και εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα, προσδοκούσε να βάλει στο χέρι εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ιδιαίτερα στα Βαλκάνια και εχθρευόταν τα συμφέροντα της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας. Η Ρωσία ήταν ο μεγάλος χωροφύλακας της αντεπανάστασης με σαφείς επεκτατικές διαθέσεις. Κλασική έκφραση του παλιού απολυταρχικού καθεστώτος εχθρευόταν κάθε τι το "αναρχικό", δηλαδή το επαναστατικό, σ' ολόκληρη της Ευρώπη. "Η Ρωσία - έγραφε ο Ενγκελς το 1853 - είναι πέρα από κάθε αμφιβολία κατακτητικό έθνος, και ήταν τέτοιο έναν αιώνα ολόκληρο πριν το μεγάλο κίνημα του 1789 ξυπνήσει την έντονη ενεργητικότητα ενός τρομερού ανταγωνιστή. Εννοούμε την ευρωπαϊκή επανάσταση, την εκρηκτική δύναμη των δημοκρατικών ιδεών και τη φυσική δίψα του ανθρώπου για ελευθερία. Από την εποχή αυτή και μετά, στην πραγματικότητα, δεν υπήρξαν παρά δύο μόνο δυνάμεις στην ευρωπαϊκή ήπειρο - η Ρωσία με την απολυταρχία και η Επανάσταση με τη δημοκρατία" (Κ. Μαρξ - Φρ. Ενγκελς: "Η Ελλάδα, η Τουρκία και το Ανατολικό ζήτημα", εκδόσεις ΓΝΩΣΗ, σελ. 111).

Στα 1815 οι ηγεμόνες της Ρωσίας, της Αυστρίας και της Πρωσίας υπέγραψαν το έγγραφο ίδρυσης της Ιεράς Συμμαχίας, ενός διεθνούς οργανισμού που σκοπό είχε να καταπνίξει κάθε επαναστατική κίνηση στην Ευρώπη. Αργότερα, στην Ιερά Συμμαχία προσχώρησαν και άλλα ευρωπαϊκά κράτη, όχι όμως και η Αγγλία, που, αν και συμφωνούσε στους σκοπούς της, ήθελε να έχει τα χέρια της ελεύθερα, να εκμεταλλεύεται τις αντιθέσεις των άλλων δυνάμεων και να δρα ανενόχλητη στην Ευρώπη και στις αποικίες.

Η πολιτική των μεγάλων δυνάμεων απέναντι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία συμπυκνώνεται σ' αυτό που ονομάζουμε ανατολικό ζήτημα. Κάθε μία απ' αυτές τις δυνάμεις αντιλαμβάνεται ότι η αυτοκρατορία του σουλτάνου είναι ο μεγάλος ασθενής και, αργά ή γρήγορα, θα υποχωρήσει από το προσκήνιο. Αλλά και κάθε μία θέλει να επωφεληθεί για λογαριασμό της από μια τέτοια εξέλιξη. Ετσι, η μία προσπαθεί να υπονομεύσει την άλλη και να προωθήσει τις δικές της θέσεις κι όλες μαζί συνασπίζονται ενάντια στα εθνικά, κοινωνικά, επαναστατικά κινήματα της περιοχής, φοβούνται την αφύπνιση των λαών και την αυτόνομη δράση τους, φοβούνται τη δημιουργία ανεξάρτητων εθνικών ή πολυεθνικών κρατών, γιατί όλα αυτά τους βγάζουν από το παιχνίδι στα Βαλκάνια και την Ανατολή, γιατί αντιστρατεύονται τα άμεσα και μακροπρόθεσμα συμφέροντά τους. Ετσι η πολιτική των μεγάλων δυνάμεων περιορίζεται στη διακήρυξη της υπεράσπισης του Στάτους Κβο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ομως αυτό ήταν αδύνατο. Η ζωή εξελισσόταν και το Στάτους Κβο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δεν μπορούσε να συντηρηθεί. Γι' αυτό και οι μεγάλες δυνάμεις υποχρεώνονταν συχνά από τα πράγματα να τροποποιούν την πολιτική τους - μη μπορώντας να κάνουν αλλιώς - αναζητώντας τα κέρδη που θα τους έδινε η διατήρηση της σταθερότητας στην περιοχή, στον έλεγχο των εξελίξεων που δεν ήταν σε θέση να αποτρέψουν. Ακριβώς αυτό έκαναν και με την ελληνική επανάσταση. Οταν διαπίστωσαν ότι δεν μπορούσαν να τη σταματήσουν, επιχείρησαν να την ποδηγετήσουν κάθε μία για λογαριασμό της.

Λόγω των εσωτερικών της αντιφάσεων, των δυσκολιών που συναντούσε και των διεθνών συνθηκών που επικρατούσαν, η ελληνική επανάσταση πολύ γρήγορα οδηγήθηκε στην αγκαλιά της ξένης κηδεμονίας, κάτι που επιδίωκαν από την αρχή, τόσο τα παλιά φεουδαρχικά, αντιδραστικά στρώματα, όσο και τα ισχυρά τμήματα της αστικής τάξης. Το πρώτο βήμα προς αυτήν την κατεύθυνση έγινε με τη Β Εθνική Συνέλευση του Αστρους (Μάρτης του 1823), όταν αποφασίστηκε η προσφυγή στον ξένο δανεισμό. Η επιτροπή μάλιστα που πήγε στην Αγγλία για να διαπραγματευτεί το δάνειο είχε εντολές από τον Αλ. Μαυροκορδάτο να υποδείξει στους συνομιλητές της πως "δε συμφέρει εις την Αγγλίαν να κατορθώση τους σκοπούς της η Ρωσία ως προς την Τουρκίαν και την Ελλάδα..." (Γ. Κορδάτου:"Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας", τόμος X, σελ. 445). Ενα δεύτερο δάνειο από την Αγγλία, με βαρύτατους όρους (μπήκαν υποθήκη οι εθνικές γαίες, τα τελωνειακά έσοδα κ.ο.κ.), δόθηκε το Γενάρη του 1825. Ακόμη, στις 12/8/1824, η επαναστατική κυβέρνηση της Ελλάδας, με έγγραφό της προ το Φόρεϊν Οφις, υποσχόταν να μετατρέψει τη χώρα σε δεξί χέρι της Αγγλίας στο διεθνές της εμπόριο (Γ. Κορδάτου, στο ίδιο, σελ. 446 - 447). Τέλος, πρέπει να αναφερθεί ότι στις 22/7/1825 βγήκε το ψήφισμα υποτέλειας προς την Αγγλία, στο οποίο η ηγεσία του αγώνα έλεγε: "Το ελληνικό έθνος δυνάμει της παρούσης πράξεως, θέτει εκουσίως την ιεράν παρακαταθήκην της αυτού ελευθερίας, εθνικής ανεξαρτησίας και της πολιτικής αυτού υπάρξεως υπό τη μοναδικήν υπεράσπισιν της Μεγάλης Βρετανίας" (Σπ. Τρικούπη: "Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης", εκδόσεις "Λιβάνη", τόμος Γ σελ. 239).

Η υποτέλεια των ανώτερων επιτελείων της επανάστασης, φυσικά, δεν ήταν αρκετή για να κάνει τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής - ή κάποιες από αυτές - να υποχωρήσουν στην πολιτική τους για διατήρηση του Στάτους Κβο. Αυτό έγινε δυνατό μόνο κάτω από την πίεση που ασκούσε ο ηρωικός αγώνας των επαναστατημένων Ελλήνων. Ετσι, οι δυνάμεις αυτές αναγκάστηκαν αρχικά να αναγνωρίσουν την επανάσταση και, στο τέλος, να υποχωρήσουν και να τροποποιήσουν την πολιτική τους ως προς το ζήτημα της διατήρησης του αναλλοίωτου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τον Ιούλη του 1827, η Αγγλία, η Γαλλία και η Ρωσία σύναψαν τριμερή συμφωνία, με την οποία έθεταν υπό την κηδεμονία τους την ελληνική επανάσταση και αναγνώριζαν στην Ελλάδα το καθεστώς της αυτονομίας κάτω από την επικυριαρχία του σουλτάνου. Στη συνέχεια, η Ναυμαχία του Ναυαρίνου (20/10/1827) και ο ρωσοτουρκικός πόλεμος του 1828 έφεραν ως αποτέλεσμα την αναγνώριση από το σουλτάνο της ελληνικής αυτονομίας (Συνθήκη της Ανδριανούπολης 14/7/1829). Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, το καθεστώς αυτό θα τροποποιηθεί - από αυτονομία υπό την επικυριαρχία του σουλτάνου θα γίνει εξαρτημένη ανεξαρτησία υπό την επικυριαρχία των μεγάλων δυνάμεων - με τις αποφάσεις που θα πάρει η Τριμερής Συμμαχία, το Μάη του 1832, στο Λονδίνο. Στη χώρα, θα επιβληθεί η απόλυτη μοναρχία υπό τον Βαυαρό Οθωνα. Ετσι, η Επανάσταση του '21 δε θα μπορέσει να ολοκληρωθεί. Θα καταφέρει να απελευθερώσει μόνο ένα μέρος της ελληνικής επικράτειας, οι αστικοδημοκρατικοί κοινωνικοπολιτικοί θεσμοί θα προωθηθούν με βήμα χελώνας και ύστερα από σκληρούς αγώνες, το αγροτικό ζήτημα θα περιμένει έναν ακόμη αιώνα για να βρει το δρόμο προς τη λύση του. Ομως, το ρήγμα που είχε φέρει η επανάσταση στις κοινωνικοπολιτικές σχέσεις, τόσο στο εσωτερικό, όσο και διεθνώς δεν ήταν δυνατό να κλείσει. Αντίθετα, τα ιστορικά γεγονότα που ακολούθησαν τη δικαίωσαν.

Κείμενα: Γιώργος ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ

Η Επανάσταση του 1821 υπήρξε ο πρώτος μεγάλος σταθμός στην ιστορία του νεοελληνικού έθνους. Ως αποτέλεσμά της είχε την απελευθέρωση ενός τμήματος της Ελλάδας και τη συγκρότηση κράτους. Ταυτόχρονα, όμως, η Επανάσταση αυτή υπήρξε μεγάλος σταθμός και της ευρωπαϊκής ιστορίας, αφού έθιγε την καρδιά του κορυφαίου διεθνούς προβλήματος εκείνης της εποχής, την καρδιά του λεγόμενου ανατολικού ζητήματος. Αποκάλυψε σε όλο τον κόσμο την παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και απέδειξε ότι η κατάρρευσή της ήταν ζήτημα χρόνου. Εκ των πραγμάτων, λοιπόν, λειτούργησε αφυπνιστικά για μια σειρά λαούς και εθνικά κινήματα που ζούσαν κάτω από την κυριαρχία του σουλτάνου, γεγονός που την έφερνε σε αντίθεση με το διεθνές σύστημα ισορροπιών που είχαν επιβάλει οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής, αφού δημιούργησε ισχυρό ρήγμα στο περιβόητο στάτους κβο. Ετσι ανάγκασε τόσο τους Οθωμανούς, όσο και τους ισχυρούς (Αγγλία, Ρωσία, Γαλλία, Αυστρία) να επανεξετάσουν και να τροποποιήσουν σημαντικά την πολιτική τους στο φλέγον ζήτημα της Ανατολής.

Η Ελληνική Επανάσταση, παρά τις αντιφάσεις, τους δισταγμούς και τις ελλείψεις της, έχει όλα τα κοινωνικά και πολιτικά χαρακτηριστικά μιας επανάστασης - ανεξαρτήτως του πώς αυτά θα μορφοποιηθούν στην προετοιμασία, την πορεία και την εξέλιξή της - και μάλιστα σε μια εποχή που, όπως θα φανεί απ' όσα θα πούμε στη συνέχεια, χαρακτηριζόταν από την αντεπίθεση των αντεπαναστατικών δυνάμεων και από μια αναδίπλωση της αστικής τάξης και εγκατάλειψη σημαντικού μέρους του ριζοσπαστικού της προγράμματος. Αυτό και μόνο το στοιχείο τής προσδίδει μια εξέχουσα θέση στην ιστορία και μια διαχρονικότητα ως προς τα μηνύματα που εκπέμπει, αφού διδάσκει σε όλους τους τόνους και μ' όλους τους τρόπους πως η πρόοδος του ανθρώπου, η έξοδός του από τα πλαίσια κατεστημένων κοινωνικοπολιτικών σχέσεων και μορφών δεν μπορεί να γίνει αλλιώς παρά μόνο μέσα από ριζικές ρήξεις μ' αυτές τις σχέσεις, με τρόπο δηλαδή επαναστατικό.

Προσεγγίζουμε ορισμένες βασικές - κατά τη γνώμη μας - πλευρές της Επανάστασης του '21, γιατί όσο κι αν φαντάζει μακρινή μας, πάντοτε έχει επίκαιρα διδάγματα να μας δώσει, ιδιαίτερα σε εποχές σαν τη σημερινή.