Εάν ο τίτλος αυτός σας παραπέμπει σε φιλοσοφικές, ηθικές και κοινωνικές αναζητήσεις και παραμέτρους, τότε είστε σε σωστό δρόμο. Εάν μπορεί κανείς να υποψιαστεί και τη σχέση που έχει αυτό το φιλοσοφικό πρόβλημα με την τέχνη του χορού, ως θεωρία και πράξη,τότε βρισκόμαστε στον πυρήνα του θέματος αυτού του σημειώματος.

Ο διαχωρισμός σώματος και πνεύματος, ή ψυχής και σώματος, ή και των τριών μαζί είναι ένας φιλοσοφικός διαχωρισμός που ξεκινάει από την αρχαιότητα.Ταυτόχρονα, αναπτύχθηκε και ο αντίποδάς της, δηλαδή η λεγόμενη "ολιστική θεώρηση" του ανθρώπου.Σήμερα, όμως, ακόμα και ο όρος της "ολιστικής θεώρησης" είναι προβληματικός και υπό αμφισβήτηση, για το λόγο ότι εννοεί την αντιμετώπιση του ανθρώπου ως σύνολο (σώμα και πνεύμα και ψυχή), κάτι που υπονοεί την ύπαρξη των διαφορετικών αυτών οντοτήτων.

Πέρα, όμως, από το πρόβλημα της αυτούσιας ή όχι ύπαρξης αυτών των στοιχείων, το πρόβλημα σήμερα παίρνει και άλλες διαστάσεις. Θεωρίες, όπως η αποδόμηση,ο μετα-δομισμός,οι ψυχαναλυτικές ερμηνείες του Λακάν κλπ., έχουν επισημάνει την αδυναμία της γλώσσας να εκφράσει έννοιες και δομές πέρα από αυτές που οι ισχύουσες κοινωνικές συμβάσεις καθορίζουν (αυθαίρετη σχέση μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου).

Αυτό σημαίνει ότι και στην περίπτωση της διαίρεσης της ανθρώπινης οντότητας, δεν έχει ακόμη βρεθεί εκείνος ο τρόπος έκφρασης που θα ανατρέψει τη θεώρηση που επικρατεί αιώνες, τώρα, στη δυτική σκέψη.Αποτέλεσμα αυτής της δυσκολίας είναι και ότι σε αυτό το σημείωμα θα γίνεται συχνή χρήση λέξεων εντός εισαγωγικών.

Η ιστορική πορεία της Δύσης, οι θρησκευτικές αντιλήψεις περί σώματος και ψυχής, οι κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες εφάρμοσαν και καθιέρωσαν αυτή τη διχοτόμηση στην κοινωνική πράξη, και μάλιστα με ιεραρχική δομή: υπεροχή του πνεύματος έναντι του σώματος.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο γίνεται κατανοητή η στάση και αντιμετώπιση της πλειοψηφίας του κοινού απέναντι στο χορό ως μια τέχνη άρρηκτα συνδεδεμένη με το σώμα.Ετσι ο χορός θεωρήθηκε σαν μια μορφή διασκέδασης και επόμενα αντιμετωπίστηκε ως ο "φτωχός συγγενής" των τεχνών. Του αποδόθηκε ένα χαμηλό κοινωνικό έρεισμα (status). Συνδέθηκε άμεσα με τη γυναίκα - χορεύτρια και κατ' επέκταση τυποποιήθηκε ως μια γυναικεία, αποκλειστικώς, ενασχόληση. Αποκορύφωμα αυτής της αντίληψης υπήρξε το ρομαντικό μπαλέτο (π. χ. "Ζιζέλ" 1841, "Συλφίδα" 1832, "Εσμεράλδα" 1844 κ. ά.).

Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι ο Θεόφιλος Γκοτιέ,κριτικός χορού εκείνης της εποχής, γράφει με την αντίληψη εκείνης της εποχής, ότι μοναδικός στόχος του χορού είναι η παρουσίαση ωραίων μορφών σε χαριτωμένες πόζες και ότι είναι μια τέχνη που αποβλέπει αποκλειστικά στην ικανοποίηση της όρασής μας και δεν απαιτεί τη συμμετοχή της ανθρώπινης ύπαρξης.

Το διπολικό σχήμα πνεύμα - σώμα τείνει να υποδηλώνει μια σειρά από ιεραρχικά δομημένα ζεύγη (το πρώτο σκέλος του ζεύγους υπερτερεί έναντι του δεύτερου): Λογική - συναίσθημα, επιστήμη - τέχνη, αντικειμενικό - υποκειμενικό, αρσενικό - θηλυκό κ. ο. κ. Ο χορός αποτελεί το τέλειο παράδειγμα των "ταπεινών και καταφρονεμένων". Σχετίζεται με το σώμα. Θεωρείται μια τέχνη που εκφράζει συναισθήματα. Επομένως σχετίζεται με υποκειμενικές καταστάσεις και βέβαια καθιερώθηκε ως γυναικεία δραστηριότητα.

Ολες αυτές οι αντιλήψεις, όμως, άρχισαν να κλονίζονται σε φιλοσοφικό επίπεδο, κάτω από το πρίσμα των μετα-δομιστών (μετα-στρουκτουραλιστών) και κυρίως των νεότερων φεμινιστικών θεωριών.Η σύγχρονη κριτική και θεωρία του χορού λαμβάνει υπόψη όλους αυτούς τους προβληματισμούς. Εξάλλου και η χορευτική πρακτική αποδεικνύει, μέσω των διαφόρων τεχνικών του σύγχρονου χορού (ριλήζ τεχνικές, κόντακτ κλπ.), ότι βρίσκεται σε μια συνειδητή φάση "χειραφέτησης". Μια πιο "δημοκρατική" χρήση του χορού (με την έννοια της έλλειψης αυστηρών περιορισμών) του σώματος. Μια "εγκεφαλική", σχεδόν, δομή των χορογραφιών, αλλά και της κίνησης του σώματος, που σπάει πια σε πολυάριθμα κομμάτια, μια και η κάθε άρθρωση, ο κάθε μυς αποτελεί πιθανό σημείο χορογραφικής σημασιοδότησης.Μέσω θεωριών, όπως η Φαινομενολογία, μιλάμε σήμερα πια για "μνήμη του σώματος", για "νοημοσύνη του σώματος" και άλλα ανάλογα.

Η διχοτόμηση πνεύματος και σώματος έχει σοβαρές συνέπειες για το χορό. Θα αναφέρουμε εδώ, μερικές μόνο από αυτές:

1) Η ανάγκη και σπουδαιότητα της χορευτικής εκπαίδευσης.Εάν ο χορός είναι κάτι ά-λογο, συνδεδεμένο με το υποκειμενικό και το προσωπικό συναίσθημα, πώς είναι δυνατόν να διδαχθεί; Δημιουργούνται κατά συνέπεια τα ερωτήματα: Γεννιέται ή γίνεται ο χορευτής, ο χορογράφος κ. ά.; Είναι δυνατόν να διδαχθεί η δημιουργικότητα;Η κίνηση είναι φυσικό, κοινό χαρακτηριστικό όλων των ανθρώπων. Αυτό το γεγονός είναι αρκετό, αποτελεί επιχείρημα, για να στηριχτεί μια χορευτική εκπαιδευτική πολιτική;

2) Θεωρία και πράξη στο χορό.Εάν ο χορός είναι πράξη, με την έννοια ότι υπάρχει μόνο τη στιγμή που έμπρακτα πραγματοποιείται κατά τη διάρκεια της παράστασης, τότε είναι απαραίτητη η θεωρία για να τον μελετήσει;Ποια είναι ή πρέπει να είναι η σχέση χορευτικής θεωρίας και πράξης;Μπορεί και πρέπει ένας θεωρητικός του χορού να έχει βιώσει, ο ίδιος, σωματικά το προς μελέτη αντικείμενο;Μπορεί και πρέπει ένας χορευτής - μια χορεύτρια, ένας χορογράφος, ένας δάσκαλος χορού να έχει επίγνωση των αισθητικών, φιλοσοφικών και άλλων προβλημάτων που υπάρχουν πίσω από την τέχνη του;Μπορεί αυτή η γνώση να τον κάνει καλύτερο - καλύτερη στην τέχνη του/της;

3) Ο χορός θεωρείται μια μορφή μη λεκτικής επικοινωνίας.Κάτω από το βάρος της διχοτόμησης σώματος - πνεύματος, το μη - λεκτικό συνδέεται με το ά-λογο και έτσι ο χορός ως μη λεκτική μορφή τέχνης υποτιμάται και φιλοσοφικά και κοινωνικά.Ο λόγος, η γλώσσα θεωρείται η επιτομή της έκφρασης εννοιών, της αφηρημένης σκέψης και λογικής (με την έννοια της αντικειμενικής) αλληλουχίας. Παρ' όλα αυτά, πολλοί φιλόσοφοι έχουν υποστηρίξει ότι υπάρχει μια παρεξηγημένη αντίληψη για το τι είναι αντικειμενικότητα, γνώση και λογική.

Η συνηθισμένη αντίληψη είναι ότι η αξία των τεχνών κρίνεται με υποκειμενικά κριτήρια, το οποίο συνήθως εκφράζεται, μάλλον, με όρους καλαισθησίας,γιατί οι τέχνες δεν έχουν τις μεθόδους των φυσικών επιστημών. Παρ' όλα αυτά, πρέπει να επισημανθεί ότι η λογική σκέψη που υπάρχει πίσω από τα όποια κριτήρια (οι λόγοι για μια εκτίμηση) δεν είναι μόνο επαγωγικής ή απαγωγικής φύσης, αλλά και ερμηνευτικής.Η δε φαντασία, η δημιουργικότητα και η ερμηνεία αποτελούν απαραίτητο στοιχείο τόσο των φυσικών επιστημών όσο και των τεχνών. Ετσι, το να θεωρεί κανείς το χορό "ά-λογη" διαδικασία δείχνει άγνοια της πολυπλοκότητας που απαιτεί ένα χορευτικό βήμα σε σχέση με το συγχρονισμό και συντονισμό του σώματος, την αντίληψη του χώρου, τη συγκέντρωση της προσοχής και της ενέργειας κλπ.

4) Η κοινωνική διάσταση του χορού.Ο χορός είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο, το οποίο έχει διαφορετικές λειτουργίες σε διάφορες εποχές και κοινωνίες, ανάλογα με το είδος του (θρησκευτικός, κοσμικός, θεατρικός χορός κτλ.). Εάν η λεκτική επικοινωνία θεωρείται η κατ' εξοχήν μορφή έκφρασης και διαμόρφωσης εννοιών σε μια κοινωνία, τότε οι μη - λεκτικές μορφές υποτιμούνται ως προς την κοινωνική τους δύναμη. Γιατί, οι τέχνες αποτελούν όχι μόνο αντανάκλαση, αλλά και μορφοποιητικό παράγοντα των αξιών μιας κοινωνίας.

Η σχέση της λογο-κρατίας με την πατριαρχία και τον καπιταλισμό είναι μια παράμετρος, που σχετικά με το χορό, "φωτίστηκε" ουσιαστικά από εκπροσώπους του σύγχρονου γυναικείου κινήματος, που συνδυάζουν στοιχεία από την ψυχανάλυση του Λακάν, τη μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας και τις απόψεις του γυναικείου κινήματος.

Φυσικά όλος αυτός ο προβληματισμός είναι σε εξέλιξη. Και, βέβαια, ο χορός ως θεωρία και πράξη προσπαθεί να προβάλει την ιδιαιτερότητα του χαρακτήρα του, ανατρέποντας αντιλήψεις και προκαταλήψεις αιώνων.Εμείς ας ευχηθούμε, όπως έγραψε και ο Πίτερ Μπρίνσον, ότι "οι χορευτές είναι προφήτες ενός διαφορετικού μέλλοντος και μιας καλύτερης ανθρωπότητας, στην οποία σώμα, πνεύμα και συναισθήματα είναι ισότιμα".

Σ. ΖΗΚΑ