Μια ζωή, ένας αιώνας. Η ζωή της διέτρεξε τον αιώνα, ή μήπως το αντίστροφο; Μήπως σκιαγραφώντας τη φωτογράφο Nelly's, σκιαγραφούμε ταυτόχρονα 100 χρόνια Ελλάδας; Η Nelly's δεν ήταν απλώς μια περαστική που έζησε και έφυγε. Απαθανάτισε κάθε αντίκρισμά της στον κόσμο και μαζί έγραψε μια άλλη ιστορία, διαφορετική από εκείνη των ιστορικών, δίχως ερμηνείες και συμπεράσματα, αλλά με στιγμές αλήθειας, εκφράσεις, κινήσεις, βλέμματα, συναισθήματα.

Εικόνες της Ελλάδας, πορτρέτα που αποτυπώνουν μόλις σε μια στιγμή το βάσανο της προπολεμικής Ελλάδας, μνημεία με χορεύτριες που μοιάζουν με γλυπτά, η προσφυγιά. Θα 'λεγε κανείς πως κάθε στιγμή που φυλάκισε στο φακό της, της δόθηκε απλόχερα. Αλλά αυτό είναι μόνο μια ποιητική φαντασίωση. Η αλήθεια είναι πως πριν πάρει τη θέση του φωτογράφου, το βλέμμα της είχε ήδη αιχμαλωτίσει ό,τι πιο σημαντικό και είχε διεισδύσει σε αυτό με μοναδική ευαισθησία και τρυφερότητα. Και πραγματικά μπροστά σε αυτό, τι σημασία έχει αν υπήρξε κλασική ή μοντέρνα ή κάτι ανάμεσα σε αυτά; Πόσο κλασική ή μοντέρνα είναι η αποτύπωση της πραγματικότητας όταν δεν έχει φτιασιδώματα και πόζες; Είναι μόνο αληθινή, δεν είναι ψευδεπίγραφη, δε δημιουργεί πλάνες. Σφραγισμένος ο πόνος σε σφιγμένα χείλη και ρυτιδωμένα πρόσωπα, αγέρωχη η κούραση στις φωτογραφίες των χωρικών, μόνη της η ομορφιά δίχως φιοριτούρες και επιτηδεύσεις στα γυμνά της Ακρόπολης.

Δεν είναι τυχαίο ότι για τα πορτρέτα της η ίδια έλεγε: "Στο στούντιο πριν φωτογραφίσω κάποιον, μιλούσαμε για λίγο. Τον άφηνα να εκφραστεί, τον παρατηρούσα, μελετούσα τις διάφορες πλευρές του προσώπου, τα πλεονεκτήματα, τέλος διάλεγα την κατάλληλη πόζα. Συνήθως πετύχαινα με την πρώτη. Δε χρειαζότανε να ξαναρχίσω". Και για τις εικόνες της προσφυγιάς: "Τι δυστυχία! Γύρισα όλους τους καταυλισμούς των δυστυχισμένων αυτών πλασμάτων και όπως ανήκα και εγώ στον ξεκληρισμένο αυτόν ελληνισμό της Μικράς Ασίας, ένιωσα, κατάλαβα τη δυστυχία τους και μπόρεσα να αποδώσω όλη την τραγική τους αθλιότητα και τη σπαρακτική τους κατάντια".

Μικρασιάτισσα η ίδια γνώριζε το σπαραγμό του ξεριζωμού. Το πραγματικό της όνομα ήταν Ελλη Σουγιουλτζόγλου και γεννήθηκε το 1899 στο Αϊδίνι της Μικράς Ασίας. Το 1919 έζησε την καταστροφή του Αϊδινίου ενώ την καταστροφή της Σμύρνης, όπου εκεί είχε μετεγκατασταθεί η οικογένειά της, την έμαθε ενώ σπούδαζε ζωγραφική στη Δρέσδη. Στη Γερμανία σπούδασε και τη φωτογραφία δίπλα στον Ούγκο Ερφουρτ και στον Φρανζ Φίντλερ.

Στην Ελλάδα ήρθε το 1924 και το στούντιο που άνοιξε στην οδό Ερμού πολύ γρήγορα έγινε το στέκι Αθηναίων που έσπευδαν να φωτογραφηθούν. Οταν έκανε την πρώτη της έκθεση σε αυτό το στούντιο, το 1926, το δίλημμα αν η φωτογραφία είναι τέχνη, βρέθηκε στο προσκήνιο της αθηναϊκής αρθρογραφίας. Τότε ο Σπύρος Μελάς έγραφε πανηγυρικά: "πεταχτείτε ως την οδό Ερμού, ως την έκθεση της Νέλλης. Θα ιδήτε περί τα εξήντα κομμάτια, εξήντα φωτογραφίας πίνακας, αληθινά έργα μιας τέχνης η οποία μπορεί να διεκδικήσει τη θέση της μεταξύ των Καλών".

Σε εκείνη την έκθεση είχε συμπεριλάβει και φωτογραφίες της παλιάς Αθήνας και για πρώτη φορά αυτή η σκαρφαλωμένη σχεδόν στην Ακρόπολη πόλη, απαθανατίστηκε όχι με τα μνημεία της, αλλά με τα ταπεινά σπιτάκια και τα χαλάσματα. Ηταν ακριβώς η ομορφιά της αλήθειας. Την ίδια χρονιά ανεβαίνει στην Ακρόπολη και με την άδεια του διευθυντή της Ακρόπολης Αλέξανδρου Φιλαδέλφεια, φωτογραφίζει γυμνή τη χορεύτρια της Κομεντί Φρανσέζ, Μόνα Πάιβα.Κορυφαία στιγμή της έμπνευσής της. Η Μόνα Πάιβα χόρευε και η Nelly's κρατούσε στην αιωνιότητα κάθε κίνηση και πέταγμα. Το κάλλος της δημιουργίας της κλασικής Αθήνας σε μία μοναδική σύμπτωση με την ομορφιά της δημιουργίας του ανθρώπου. Οταν το 1928 οι φωτογραφίες δημοσιεύτηκαν σε γαλλικό περιοδικό, προκάλεσαν σκάνδαλο και σχόλια περί "βεβήλωσης". Ο Παύλος Νιρβάνας την υποστηρίζει και γράφει: "Φαντάζομαι, από το ένα μέρος, την ωραία ιέρεια, λύουσα τον κεστόν της απέναντι του Απόλλωνος, απορρίπτουσα όλους τους πέπλους που εκάλυπταν τη θείαν της γυμνότητα και λούουσαν εις το φως του ένα σώμα αγάλματος και μίαν επιδερμίδα ροδαλήν όπως το χαμόγελον της αυγής. Και από το άλλο μέρος, μερικούς σεβασμίους κυρίους, σκυμμένους γύρω από το τραπέζι, ξύνοντας την κεφαλήν και συντάσσοντας έγγραφα περί βεβηλώσεως. Βεβήλωσις θα ήτο, αν ετύχαινε, εις μίαν στιγμήν αρχαιολογικού ενθουσιασμού, επί των μαρμάρων του Παρθενώνος, να πετάξουν οι ίδιοι τους πέπλους των και να παραστήσουν τον Ερμήν του Πραξιτέλους... ".

Ενα χρόνο αργότερα η Ουγγαρέζα χορεύτρια Νικόλσκα φωτογραφίζεται από τη Nelly's στην Ακρόπολη περιβλημένη μερικά πέπλα και πάλι με την άδεια του Αλέξανδρου Φιλαδέλφεια. Μετά από πενήντα χρόνια ο Δημοσθένης Αγραφιώτης σημειώνει πολύ εύστοχα: "Αυτές οι φωτογραφίες είναι μια παρηγοριά στη φθορά. Μια προσπάθεια συνάρθρωσης του αιώνιου και του εφήμερου".

Το 1927 φωτογραφίζει και τις πρώτες Δελφικές Εορτές ενώ αρχίζει τις εξορμήσεις της στην ελληνική ύπαιθρο. Τότε εμπνέεται τους παραλληλισμούς τοποθετώντας δίπλα - δίπλα μορφές αρχαίων αγαλμάτων και νεοελληνικούς φυσιογνωμικούς τύπους. Για τη φωτογράφο, όμως, η εξόρμησή της στην ύπαιθρο ήταν ουσιαστικά μια εξερεύνηση και μια σπουδή. Αλλά το σημαντικότερο ήταν πως το χαρακτηριστικό της να αποτυπώνει αυτό που υπάρχει, δίχως να "στήνει" εικόνες και ψεύτικες πραγματικότητες, προσέδωσε σε αυτές τις φωτογραφίες και έναν άλλο ρόλο, εκείνο της μοναδικής και πολύτιμης καταγραφής και διάσωσης.Γιατί ο φακός της "διέσωσε" εικόνες από επαγγέλματα που χάνονταν, οικισμούς που τώρα είναι αγνώριστοι, πρόσωπα που τώρα δεν υπάρχουν.

Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος την αποκλείει στην Αμερική και παραμένει 27 χρόνια. Εκεί εύστοχα, ευφάνταστα, έξυπνα αποτυπώνει εικόνες της ελληνικής ομογένειας, δημιουργεί οικογενειακά άλμπουμ, παίρνει εικόνες από τους δρόμους της Νέας Υόρκης, προσαρμόζει αυτή την πόλη που εκτείνεται σε ύψος, στην προοπτική του φακού της. Μοιάζει σαν να κινηματογραφεί και γίνεται μια ιδιότυπη χρονικογράφος της δεκαετίας του '50 στη Νέα Υόρκη, δημιουργώντας τα άλμπουμ "Ιστερ Παρέιντ" και "Δρόμοι". Την ίδια στιγμή το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης αγοράζει φωτογραφίες της Ακρόπολης.

Η Nelly's επέστρεψε στην Ελλάδα το 1966 και σταματά τη φωτογραφική της δραστηριότητα. Το πλούσιο φωτογραφικό της αρχείο καθώς και τις φωτογραφικές της μηχανές, τις καταθέτει στο Μουσείο Μπενάκη. Και τις στιγμές που απαθανάτισε, τις αφήνει στην αιωνιότητα.

Δ. ΜΥΡΙΛΛΑ