Ποιος ήταν ο Χ. Μαρκούζε; Γόνος γερμανικής εβραϊκής αστικής οικογένειας, που σπούδασε φιλοσοφία στο Βερολίνο και στο Φράιμπουργκ, κοντά στους Χούρσερλ και Χάιντεγγερ, και ο οποίος το 1933 φεύγει από τη Γερμανία στις ΗΠΑ. Εκεί, στα χρόνια του Β Παγκόσμιου Πολέμου, εργάζεται στις αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες και μετά στο υπουργείο Εξωτερικών.

Το 1950 αρχίζει την ακαδημαϊκή του καριέρα στα πανεπιστήμια Κολούμπια, Χάρβατ, Μπράντις και Σαν Ντιέγκο, μέχρι το θάνατό του.

Οι αντιλήψεις του Χ. Μαρκούζε είναι ένα κράμα από απόψεις τεχνοκρατικές, αναρχικές, ψυχολογικές, χουρσελιανής φαινομενολογίας, χάιντεγγεριανού υπαρξισμού, νεοχεγκελιανής διαλεκτικής και υποκειμενικού ιδεαλισμού, σε μια προσπάθεια να τις συγκεράσει με διαστρεβλωμένες και παραποιημένες θέσεις του ιστορικού υλισμού, του μαρξισμού. Ο Μαρκούζε αποτελεί παράδειγμα του πώς οι μικροαστικοί, αστοί και οπορτουνιστές ιδεολόγοι πολεμούν το μαρξισμό, ακόμα κι όταν διαβεβαιώνουν ότι τον υιοθετούν και τον εφαρμόζουν.

* * *

Ο Μαρκούζε μελετάει την καπιταλιστική κοινωνία στη φάση της "βιομηχανικής" και "μεταβιομηχανικής" ανάπτυξή της.

Δεν κατανοεί τη διαλεκτική της σχέσης ατόμου - κοινωνίας, κάνει μία μηχανιστική αντιπαράθεση ατόμου και κοινωνίας εκφράζοντας ανοιχτά ακραίες ατομικιστικές απόψεις. Θεωρεί πως στην "ύστερη καπιταλιστική κοινωνία" κύριο χαρακτηριστικό είναι η τεχνολογική πρόοδος, ο "τεχνολογικός ορθολογισμός". Αυτό αποτελεί πρόοδο, όμως δεν είναι η "πραγματική", αυτή που πρέπει, αυτή η πρόοδος είναι "κίβδηλη". Γιατί; Διότι, κατά τον Μαρκούζε, επιταχύνει την υποταγή του ατόμου στη μηχανή, τον υποτάσσει στις υπαρξιακές του ανάγκες, στην κατανάλωση. Ο "τεχνολογικός ορθολογισμός" δεν επιβάλει και τον "κοινωνικό ορθολογισμό". Τον Μαρκούζε τον ενδιαφέρει η μοίρα του ατόμου, αυτό είναι το παν και πρέπει να σωθεί, να διαφυλαχτεί, να γλιτώσει από τον εκμηδενισμό και τον καταναγκασμό που ασκεί επάνω του η κοινωνία. Η καπιταλιστική κοινωνία εκτιμά τα άτομα μόνο σε σχέση με το εάν είναι ή όχι καταναλωτές, με βάση την επιλογή τους για το ένα ή το άλλο υλικό ή πνευματικό αγαθό. Αυτή η κοινωνία διαμορφώνει ένα πλαίσιο αρνητικό για την ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας, όπου φαίνεται η γύμνια της ζωής και η αποξένωση του ατόμου, όπου περιορίζεται η ελευθερία της δράσης και σκέψης του, μετατρέπει τον άνθρωπο σε "μονοδιάστατο". Αυτή είναι η ουσία της κριτικής της καπιταλιστικής κοινωνίας και του πολιτισμού της, που κάνει ο Χ. Μαρκούζε. Τη συνοψίζει στη φράση: "Ο πολιτισμός θυσιάζει ελευθερία, δικαιοσύνη, ειρήνη".

Διαστρεβλώνει και παραμορφώνει τη διαλεκτική, όλους τους αντικειμενικούς της νόμους. θεωρεί π.χ. ότι η εξέλιξη, η πρόοδος, συντελείται με μοχλό όχι τις εσωτερικές αντιθέσεις των πραγμάτων, φαινομένων κλπ. αλλά τις εξωτερικές. Από την εξωτερική αντίθεση βγαίνει το νέο, το ανώτερο, που διατηρεί στοιχεία του παλιού, αλλά είναι μόνο μεταμόρφωση μιας ουσίας, ενός πράγματος, που ήδη υπάρχει. Συνεπώς η εξέλιξη, η πρόοδος, δεν προκύπτει νομοτελειακά από τις εσωτερικές αντιθέσεις.

* * *

Ο μαρξισμός δεν αρνείται τη σημασία και το ρόλο των εξωτερικών αντιθέσεων, όμως τις εξετάσει στην αλληλεπίδρασή τους με τις εσωτερικές, οι οποίες έχουν πρωτεύουσα σημασία και καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη.

Με τέτοια "κατανόηση" της διαλεκτικής, ο Μαρκούζε κάνει την κριτική του στην καπιταλιστική κοινωνία. Δεν ευνοεί όμως την κατάργηση του καπιταλισμού η κριτική του, δεν αφορά τα θεμέλιά του, την ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, που είναι η βάση της εκμετάλλευσης. Μιλάει για αλλαγή, ανατροπή του "κατεστημένου, τάξης και εξουσίας", για "επανάσταση", εννοώντας μεταρρυθμίσεις, βελτίωση του συστήματος, ξεπέρασμα της "μονοδιάστασης" του ανθρώπου. Αυτή την "επανάσταση" δε θα την κάνει η εργατική τάξη.

Κατά τον Χ. Μαρκούζε, στην εποχή της "βιομηχανικής - καταναλωτικής" κοινωνίας η επανάσταση "έχασε τον κλασικό της φορέα". Η εργατική τάξη έγινε ένα στήριγμα του κατεστημένου, η προώθησή της στον έλεγχο της κοινωνίας δεν έκανε τίποτα άλλο παρά να παρατείνει, μ' άλλον τρόπο, αυτό το κατεστημένο". Κατά τον Μαρκούζε η εργατική τάξη, ακόμα κι αν επαναστατεί δεν ανατρέπει το "κατεστημένο", αλλά αναπαράγει ένα όμοιο ουσιαστικά καθεστώς τάξης και εξουσίας που διαιωνίζει την καταπίεση. Εδώ η νύξη, ο υπαινιγμός, προς τα πρώην σοσιαλιστικά καθεστώτα είναι ολοφάνερος.

* * *

Η άρνηση του επαναστατικού ρόλου της εργατικής τάξης γίνεται με επιχειρήματα οπορτουνιστικά και αντιμαρξιστικά. Κατά τον Μαρκούζε η εργατική τάξη εκφράζει την εσωτερική αντίθεση του καπιταλισμού και ενσωματώνεται στο σύστημα. Η αλλαγή, η πρόοδος, η εξέλιξη, έρχεται από την εξωτερική αντίθεση, από αυτούς που μένουν έξω, από το σύστημα, που δεν αφομοιώνονται. Επίσης στη "βιομηχανική - καταναλωτική" κοινωνία, αλλάζει η κατάσταση της εργατικής τάξης, μειώνεται ο αριθμός των χειρωνακτικών εργατών, παύει να υπάρχει φτώχεια, η εξαθλίωση διαψεύδεται. Συνεπώς δεν υπάρχουν οι προϋποθέσεις της επανάστασης. Η εργατική τάξη, σ' αυτές τις συνθήκες, είναι ανίκανη να γίνει επαναστατικό υποκείμενο και να "ανατρέψει το κατεστημένο".

Την ανατροπή, την "επανάσταση" θα την πραγματοποιήσουν, κατά τον Μαρκούζε, οι περιθωριακές ομάδες και στρώματα: τα φτωχά στρώματα των πόλεων, το λούμπεν προλεταριάτο, οι μαύροι, οι μη κομφορμιστές διανοούμενοι και φοιτητές, το προλεταριάτο του τρίτου κόσμου κλπ., όλοι όσοι δεν αφομοιώνονται, δεν ενσωματώνονται στο σύστημα και αμφισβητούν κάθε αξία του καπιταλισμού. Στα πλαίσια αυτών των ομάδων γίνεται η "μετάδοση της επανάστασης" από άτομο σε άτομο, από χώρο σε χώρο και έτσι "αυτόματα - φυσιολογικά" θα προκαλείται η "αποσύνθεση" του καπιταλισμού. Με την αυθόρμητη δηλαδή πολιτική δράση σε επιμέρους χώρους θα γίνει η "επανάσταση". Ο Μαρκούζε μιλάει για "αυθόρμητη και αυτόνομη οργάνωση" γενικά, κι όχι για πολιτική οργάνωση και καθοδήγηση της εργατικής τάξης.

Αυτές οι απόψεις είναι βαθιά αντιμαρξιστικές, αποτελούν απάτη και ουτοπία. Στην ιστορία δεν έγινε και ούτε πρόκειται να γίνει επανάσταση από περιθωριακές ομάδες και στρώματα. Η αντίφαση ανάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις και τις καπιταλιστικές σχέσεις μπορεί να λυθεί μόνο με την οργανωμένη πάλη της εργατικής τάξης, που θα καταργήσει αυτές τις σχέσεις και θα εγκαθιδρύσει έναν νέο, ανώτερο τύπο παραγωγικών σχέσεων, που θα καταργήσει κάθε μορφής καταπίεσης και εκμετάλλευσης ανθρώπου από τον άνθρωπο. Οι περιθωριακές ομάδες και στρώματα αφήνουν, στην ουσία, απείραχτο το καπιταλιστικό σύστημα και αντικειμενικά το ενισχύουν.

Ο Μαρκούζε, μετά το Μάη του '68, το κέντρο της εξωτερικής αντίθεσης το μεταθέτει από τον κοινωνικό χώρο στο χώρο της "βιοψυχικής" διάσπασης του ατόμου. Τώρα η επανάσταση παύει να είναι πρωταρχικά κοινωνική, αλλά "βιοψυχική", τώρα θέλει, πρώτα, την επαναστατικοποίηση της συνείδησης. Ο καπιταλισμός θα ανατραπεί από την "πραγματική απελευθερωμένη συνείδηση" του ατόμου. Αυτό σημαίνει πως η ατομική συνείδηση γίνεται κινητήρια δύναμη της αλλαγής. Αυτή η άποψη είναι καθαρά υποκειμενικός ιδεαλισμός.

Κώστας ΚΑΤΣΙΑΜΑΝΗΣ

Κατά τον Χ. Μαρκούζε, στην εποχή της "βιομηχανικής - καταναλωτικής" κοινωνίας η επανάσταση "έχασε τον κλασικό της φορέα". Η εργατική τάξη έγινε ένα στήριγμα του κατεστημένου, η προώθησή της στον έλεγχο της κοινωνίας δεν έκανε τίποτα άλλο παρά να παρατείνει, μ' άλλον τρόπο, αυτό το κατεστημένο