Μια ξύλινη χειράμαξα μετέφερε τα πράγματά μου μέσα στην Παλιά Ιερουσαλήμ, κι ο Αραβας αχθοφόρος μ' αποχαιρέτησε με το δικό του τρόπο: "Καλωσήρθες στην Παλαιστίνη". Βρισκόμουνα σε εβραϊκό έδαφος, αλλά κάτω απ' τον καυτό ασιατικό ήλιο και τη σκόνη, τίποτα δεν ήτανε πιο ταιριαστό από τις τραχιές, αραβικές φυσιογνωμίες με τα τυλιγμένα μαντίλια, που συμπεριφέρονταν σαν αυτοδίκαιοι κληρονόμοι, στη γη των πατέρων τους.

Το γιγάντιο, πέτρινο τείχος, που όρθωσε ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής (1538) για να την προστατέψει, την κράτησε απόμακρη απ' τον έξω κόσμο. Ο χρόνος σταμάτησε για πάντα σ' αυτό το θρυλικό μονοθεϊστικό σταυροδρόμι, όπου ο ιουδαϊσμός, ο χριστιανισμός κι ο ισλαμισμός χώρεσαν τη νοοτροπία τους, τη μοίρα τους, το γόητρο, και τους πιστούς τους. Οι Εβραίοι την ονόμασαν Γέρου - Σαλίμ, "Κληρονομιά της Ειρήνης", αλλά αποδείχθηκε μάλλον σαρκασμός, για την τραγική πόλη - μήλο της Εριδος. Ολες οι γνωστές αυτοκρατορίες την εξουσίασαν, αλλά ελάχιστοι φρόντισαν τις πληγές της: Βαβυλώνιοι (586 π.Χ.), Πέρσες (539 π.Χ.), Ελληνες, με τον Μ. Αλέξανδρο (333 π.Χ.), Σύροι, με τον Αντίοχο τον Επιφανή (168 π.Χ.), τον αμείλικτο εχθρό του ιουδαϊσμού, και οι ρωμαϊκές λεγεώνες του Τίτο (70 μ.Χ.), που αποδάσωσαν και αποψίλωσαν ολοκληρωτικά την πόλη σε ακτίνα 18 χλμ., και από τότε παραμένει άγονη περιοχή ως σήμερα. Ο αυτοκράτορας Αδριανός (2ος αι.), οπαδός του αρχαιοελληνισμού, ξαναχτίζει την Ιερουσαλήμ και την ονομάζει Ελια Καπιτολίνα. Επί Μ. Κωνσταντίνου (326 μ.Χ.), χτίζεται η πρώτη Βασιλική του Αγίου Τάφου, επάνω στο ναό της Αφροδίτης που είχε χτίσει ο Αδριανός. Θ' ακολουθήσουν οι μουσουλμάνοι του χαλίφη Ομάρ (637 μ.Χ.), οι Σταυροφόροι του Ντε Μπουιγιόν (1099), που κυβέρνησαν με μεγάλη σκληρότητα, και πάλι οι Οθωμανοί (16ος - 20ός αι.), ως τον Α Παγκόσμιο που την κατέλαβαν οι Αγγλοι (1918). Μετά το Β Παγκόσμιο, αναγνωρίζεται το κράτος του Ισραήλ από τον ΟΗΕ (1948), και η Παλαιστίνη μοιράζεται, κατά εντελώς τυχαίο, όσο και παράλογο τρόπο, στο Ισραήλ και την Ιορδανία. Η Ιερουσαλήμ των Προσκυνημάτων, που θα παραμείνει στο ιορδανικό τμήμα, θα δημιουργήσει τις πρώτες αντιπαραθέσεις. Οι Εβραίοι δε σκοπεύουν να παραχωρήσουν την "αιώνια πρωτεύουσα του Ισραήλ". Στο μεταξύ, εισρέοντας το '48 στο νεοσύστατο κράτος, διώχνουν πάνω από 900.000 ντόπιους Αραβες - θύματα του διαμελισμού, από τους Εμπόρους των Εθνών. Αλλά ποιος μπορεί να τα βάλει με τις παραδόσεις του αραβικού κόσμου, χωρίς να πληρώσει το τίμημα; Οι εκδιωχθέντες οργανώνονται σε σώματα Παλαιστινίων αγωνιστών της ελευθερίας, που θα συμμετάσχουν και στον εβραιο-ιορδανικό Πόλεμο των 6 Ημερών (1967), και στο μυστικό στρατό για την απελευθέρωση της Παλαιστίνης (PLO). Η Μέση Ανατολή έχει το δικό της τρόπο να επιβάλλει δικαιοσύνη.

Κι όταν τελικά η Ιερουσαλήμ περνάει στους Εβραίους, μετά τον πόλεμο του '67, πάλι το ιστορικό της αδιέξοδο δε φτάνει στο τέλος του. Το ερώτημα παραμένει αιχμηρό: Αυτός ο τόπος, σε ποιον ανήκει;

Από τη Χρυσή Πύλη που έβλεπε στον κήπο της Γεθσημανής, μπήκε ο Ιησούς στα Ιεροσόλυμα. Από εκεί έμπαιναν και οι Ελληνες Πατριάρχες, μέχρι τον 8ο αιώνα. Μια παλιά προφητεία, όμως, έλεγε πως απ' αυτήν την πύλη θα μπει ένας χριστιανός που θα κυριεύσει την Ιερουσαλήμ, και οι Αραβες φοβήθηκαν, κι έχτισαν την είσοδο. Απόφυγαν, όμως, την προφητεία;

Από το 1948, ο μουσουλμανικός κόσμος διεκδικεί το τμήμα της ιστορικής χώρας, που λέγεται Παλαιστίνη (ονομασία ελληνική, που επικράτησε της εβραϊκής, Γη Χαναάν), που παραχωρήθηκε στους Εβραίους. Στην Παλαιστίνη εγκαταστάθηκαν από την 3η χιλιετηρίδα Χαναναίοι, Χετταίοι, Φιλισταίοι κι άλλοι λαοί, απόγονοι των Ελληνοπελασγών που πέρασαν απέναντι απ' την Προμινωική Κρήτη. Οι Εβραίοι κτηνοτρόφοι νομάδες εμφανίστηκαν αργότερα και, μετά από επίμονες μάχες, εξανάγκασαν τις πλουτοπαραγωγικές παλαιστινιακές πόλεις σε βίαιη υποταγή. Σήμερα, οι Αραβες απαιτούν τη γη τους μαζί με την Αλ - Κουντς - ας - σερίφ, την "εξόχως ιερή πόλη", και η μεσολαβήτρια pax americana και η κοσμοθεωρία της, η βασισμένη στον ανθρωποκεντρισμό που περνάει από το κέρδος, απορρίπτεται από τις αυθεντίες του ισλαμισμού, που έχουν δικό τους σύστημα αξιών και αντιπαρέρχονται την αμερικανότροπη μεθοδολογία.

Η Παλιά Ιερουσαλήμ είναι χωρισμένη στα τέσσερα. Η Νέα Πύλη βρίσκεται στη Χριστιανική Παροικία και υπάρχουν ακόμα η Αρμένικη, η Ιουδαϊκή και η Μουσουλμανική. Φυσικά, το αραβικό στοιχείο υπερτερεί στην Παλιά Πόλη. Τα πέτρινα σπίτια θυμίζουν την εποχή των Ευαγγελίων, κι ας θάφτηκε εκείνη, με τους αιώνες, κάτω από ερείπια 20 μέτρων. Οι έμποροι φωνάζουν στα στενά σοκάκια, όπως τότε, παζαρεύοντας χρυσαφικά και δέρματα, ανασαίνοντας τη ζέστη, τη φασαρία και τις κνίσες των μαγειρείων. Ομως, το πέρασμα του χρόνου, κι ας μην άφησε σημάδια, δεν άφησε και τίποτα αυθεντικό. Η Via Dolorosa(Οδός του Μαρτυρίου) απ' όπου ο Ιησούς μετέφερε το σταυρό του, είναι μόνο ένας δρόμος συμβολικός. Κι αν οδηγεί στο Γολγοθά, δε φτάνει ποτέ στο βιβλικό λόφο των εκτελέσεων, αλλά σ' ένα τελευταίο κομμάτι του, απόκρυφο, πίσω από μια πόρτα κλειδωμένη, της Βασιλικής του Αγίου Τάφου. Αλλά ούτε κι η ρομανική αυτή εκκλησία είναι του Μ. Κωνσταντίνου. Εκείνη καταστράφηκε απ' τους Πέρσες, και ξαναχτίστηκε απ' τους Σταυροφόρους τον 12ο αι. Σαράντα τρία, επιμελώς αναμμένα, καντήλια διαφόρων χριστιανικών δογμάτων, φωτίζουν τα μάρμαρα στο παρεκκλήσι του Αγίου Τάφου. Επικρατεί μια ένταση κοινωνικο-πολιτική στο χώρο, που οφείλεται στην ιερότητά του κι αυτό είναι οξύμωρο, όσο και πρακτικά ωφέλιμο. Οι αντεκδικήσεις και οι αντιπάθειες ανανεώνουν και το ενδιαφέρον των μοναχών. Αναζωογονείται η πεποίθηση πως η διεκδίκηση και διαφύλαξη των Οσιων και Ιερών δεν έχει τελειώσει. Οι καλόγεροι αυτοαποκαλούνται στρατιώτες του Ιησού και της Ορθοδοξίας, γιατί, λένε, εδώ που ζουν, κινδυνεύουνε συχνά από την εχθρικότητα των αλλόδοξων. Αλλά, αποφεύγουν ν' αποκαλύψουν και τη δική τους προκλητικότητα.

Παρ' όλα αυτά, ο χριστιανισμός δεν έχει "ιεροσολυμο-κεντρική" θεώρηση, εκτός και αφορά το Πλήρωμα (Τέλος) του Χρόνου, όπου στην Ιερουσαλήμ αναμένεται να εμφανιστεί ο Ερχόμενος. Αλλά ο χριστιανισμός, ως θρησκεία, δεν έχει ιδιαίτερο θρησκευτικό κέντρο, και η έννοια του ιερού χώρου είναι καθαρά συμβολική, πράγμα που ευνόησε τη διεθνή του εξάπλωση. Ενώ, δηλαδή, οι Μουσουλμάνοι πρέπει να επισκεφτούν έστω μια φορά στη ζωή τους τα ισλαμικά προσκυνήματα, και οι Εβραίοι τρεις φορές τα αντίστοιχα ιουδαϊκά, ο Χριστιανός δεν υποχρεούται από το δόγμα να μεταβεί στους Αγιους Τόπους. Απ' τον Χριστιανικό Ναό, το μονοπάτι βγάζει στο λόφο Μόρια, στη μουσουλμανική παροικία. Το εντυπωσιακότερο κτίσμα της Ιερουσαλήμ, το πολυεδρικό τέμενος του Ομάρ, ο "Θόλος του Βράχου", με τα γεωμετρικά αραβουργήματα και το χρυσωμένο τρούλο, βρίσκεται στη μεγάλη πλακόστρωτη αυλή με τα λιγοστά δέντρα της πόλης. Το τέμενος δεν είναι τζαμί, αλλά σκευοθήκη του Ιερού Βράχου που φέρει το αποτύπωμα της Μπουράκ, της φτερωτής φοράδας του Μωάμεθ. Από εδώ πέταξαν μαζί για τον Παράδεισο, παρουσία του αρχάγγελου Γαβριήλ, που έχει κι αυτός αφήσει το δακτυλικό του αποτύπωμα στην πέτρα.

Το τρίτο προσκύνημα του ισλαμισμού, μετά τη Μέκκα και τη Μεδίνα, είναι ανίερα χτισμένο: Στα θεμέλιά του βρίσκεται ο πρώτος Οίκος του Δαβίδ (1000 π.Χ.) και το σημείο που έγινε η θυσία του Αβραάμ. Αυτό δίνει μια ακόμα γερή αφορμή μίσους στους Εβραίους, που, όχι πολύ μακριά απ' το μουσουλμανικό τέμενος, προσκυνούν το ιερότερο σημείο του ιουδαϊσμού. Το Δυτικό Τείχος ή "Τείχος των Δακρύων", υποστηρίζουν βιβλικοί αρχαιολόγοι, είναι κομμάτι από τον δεύτερο Οίκο, του Σολομώντα, που αναπαλαιώθηκε από τον Ηρώδη, και καταστράφηκε ολοσχερώς απ' τον Τίτο. Την εποχή που χτίστηκαν οι δυο ναοί, οι Ιουδαίοι είχαν φτωχή βιοτεχνία, λόγω της μόνιμης εμπόλεμης κατάστασης, κι έτσι πήραν από τον βασιλιά Χειράμ της Τύρου, χτίστες, ξυλουργούς και ξυλεία κέδρου, ξοφλώντας τον με λάδια και σιτάρια (Σαμουήλ Β). Σήμερα, οι τεράστιοι ογκόλιθοι είναι ό,τι απόμεινε, για να θυμίζει στους Εβραίους τις ένδοξες μέρες, κι εκεί πάνω οι ραβίνοι κι οι άλλοι φανατικοί του ιουδαϊσμού, χτυπούν το κεφάλι τους ή αφήνουν δακρύβρεχτα σημειώματα, θρηνώντας την καταστροφή του Ναού. Τουρίστες στέκονται και φωτογραφίζουν τις εκκεντρικότητες του θρησκευτικού φανατισμού στον 20ό αιώνα, που δείχνουν κωμικοτραγικές, όσο και επικίνδυνες.

Τα βουνά της Παλαιστίνης, απολιθώματα γκρίζα και άγονα απ' τις καταστροφές, κατεβαίνουν ως τη Νεκρά Θάλασσα, που δεν είναι άλλο από μια λίμνη στο βαθύτερο σημείο της γης. Ο Αραβας νεροκουβαλητής είπε πως την ιστορία της τη διάβασε στο Κοράνι, και γι' αυτό εκείνοι τη λένε Μπαρ Λουτ, "Λίμνη του Λωτ". Οι ιστορικοί Πάπυροι που πρωτοβρήκε ένας Βεδουίνος βοσκός (1947) στις βορειοδυτικές όχθες της, στα ερείπια του Κουμράν, έδωσαν καινούριες διαστάσεις στο χριστολογικό πρόβλημα: Ηταν ο Ιησούς, Εσαίος, κι έζησε στο μοναστήρι τους τα νεανικά του χρόνια;

Εκεί που τελειώνει η Νεκρά Θάλασσα, σέρνεται η ανυπόφορη ζέστη και η νεκρική σιγή της κίτρινης κοιλάδας της Ιεριχώς, με τα λευκά και χαμηλά σπίτια, που ερήμωσαν μετά τους εβραϊκούς βομβαρδισμούς. Ο πόλεμος έχει αφήσει ολοφάνερα σημάδια, όμως, άλλο τόσο έχει αφήσει διάχυτο το πείσμα και την αποπνικτική οργή, ως την τελική νίκη.

Η Ιερουσαλήμ των Εθνών, βεβηλωμένη από κατακτητές όσο κανένας άλλος ιερός τόπος στον κόσμο, παραμένει ακόμα η ακυβέρνητη πόλη, που ψάχνει τη δικαιοσύνη της μέσα από την πολιτικοθρησκευτική εξουσία της Τορά, του Κορανίου και της Βίβλου. Ο συγγραφέας, Πέτερ Μπαμ, θα εξηγήσει πως "η υπερβολή των ερίδων που αφορούσαν την Ιερουσαλήμ, αφορούσε την υπερβολή της αρετής της Θρησκείας". Αναμφισβήτητα, τη δύναμη της επιρροής της οφείλει στους θρύλους και στις παραδόσεις, κι όταν βραδιάσει και οι φωνές των μικροπωλητών πάψουν κι ερημώσει, γίνεσαι ευάλωτος μες τα σκιερά καλντερίμια της κι έτοιμος να πιστέψεις τα πάντα - ακόμα και να Πιστέψεις.

Από το Ορος των Ελαιών, αργά το απόγευμα, το πλίνθινο χρώμα της πόλης φαίνεται κόκκινο, κι ο τρούλος του μουσουλμανικού τεμένους λαμποκοπάει στο τελευταίο φως σαν κομμάτι σκονισμένου χρυσού. Ο Νιζάρ από τη Ραμάλα, απόγονος της παλιάς αραβικής οικογένειας των Κασίς, που βαφτίστηκε χριστιανός, κοιτάει ως πέρα μακριά τον άγονο τόπο και λέει πως η Παλαιστίνη ήτανε πάντα δική τους, και πως η Ιερουσαλήμ δεν μπορεί ν' ανήκει στους Εβραίους που σταύρωσαν τον Μεσσία, και γι' αυτό ο Θεός είναι σίγουρα με το μέρος τους.

Αναρωτήθηκα, γιατί χρειάζεται να μεσολαβήσει μια θρησκεία, για να κατοχυρωθούν τα ανθρώπινα δικαιώματα και γιατί η τύχη του ανθρώπου, να μετατίθεται στα χέρια ενός άγνωστου Θεού.

Αλλά αυτό ούτε κι ο Νιζάρ ήξερε να μου το εξηγήσει, κι ας βαφτίστηκε χριστιανός...

Καλλιόπη ΠΑΥΛΗ

Το πολυεδρικό τέμενος του Ομάρ, ο "Θόλος του Βράχου", με τα γεωμετρικά αραβουργήματα και το χρυσωμένο τρούλο

Αποψη της Ιερουσαλήμ

Ευρήματα από τη λίμνη της Νεκράς Θάλλασας