"Πριν από μερικά χρόνια, κουβεντιάζοντας μ' έναν πολύ νέο άνθρωπο, ανέφερα πως είχα ολοκληρώσει ένα γραφτό για τη ζωή μου μέσα στο Αουσβιτς και σκόπευα να το δημοσιεύσω.

Η απάντησή του, που για χρόνια με βασάνισε, ήταν:

"Τι μανία έχετε εσείς οι παλιοί, που βασανιστήκατε, να μιλάτε συνέχεια για τις πείνες, τις κακουχίες, τους εξευτελισμούς και γενικά τις ατυχίες της ζωής σας. Πόλεμος ήταν, στέρηση υπήρχε, φυσικό ήταν να ζήσετε έτσι. Πάψτε πια να μας βασανίζετε με τις θλιβερές μνήμες σας. Η ζωή μας είναι τόσο άδεια, τόσο φορτωμένη από αγωνία και ανασφάλεια. Δεν της χρειάζονται κι οι ενοχές για το παρελθόν των σφαγμένων γερόντων"...

Εμεινα άφωνη, χωρίς να ξέρω αν έπρεπε ν' απαντήσω κάτι οργισμένο ή έστω συγκαταβατικό. Το αποτέλεσμα όμως ήταν να παραμείνουν τα γραφτά μου χρόνια χωρίς να τα ξανασκεφτώ.

Ωσπου τώρα τελευταία, ο ίδιος νεαρός, με συνάντησε μια μέρα. "Τα 'γραψες για να κάθονται στο συρτάρι; μου είπε. Ξέρεις πόσοι νέοι διψάνε να μάθουν την ιστορία του ανθρώπου; "

Εμεινα πάλι άφωνη. Σαν ένα ηλεκτρικό ρεύμα υψηλής τάσεως να περπάτησε στη σπονδυλική μου στήλη".

Μας μιλά η Βάσω Σταματίου,από τις ελάχιστες Ελληνίδες που χωρίς να είναι Εβραίες έζησαν στο στρατόπεδο του Αουσβιτς. Πολύ νέα, σε ηλικία 18 χρόνων μεταφέρθηκε από τις φυλακές του "Παύλου Μελά" στις φυλακές Μπάνιτσα έξω από το Βελιγράδι, από εκεί στο Αουσβιτς της Πολωνίας, μετά στο Ράβενσμπουργκ της Γερμανίας και ύστερα στο Μπούχενβαντ. Για δεκαετίες όλα τα φρικτά που είχε ζήσει έμεναν ερμητικά κλεισμένα μέσα της, ώσπου με παρότρυνση της φίλης της, λογοτέχνιδας Εφης Πανσέληνου,έκανε την αρχή: Μόλις άρχισε να γράφει το βιβλίο της, όλα όσα είχε ζήσει ξεπήδησαν σαν χείμαρρος, σαν να ήταν έτοιμη από καιρό γι' αυτό το έργο...

Εγραψε το βιβλίο της "Βαρούμ" (Γιατί;). Ενα συγκλονιστικό βιβλίο "με την ελπίδα πως αυτή η μαρτυρία θα συμβάλλει ίσως στον αγώνα για την πλήρη εξαφάνιση του φασισμού που δυστυχώς πλανιέται ακόμα απειλητικά στη Γη".

Ομως, "οι άνθρωποι δε βάλανε ακόμα μυαλό απ' όσα έζησαν οι προηγούμενες γενιές", λέει με πικρία, τις μέρες αυτές των βομβαρδισμών, όπου η Γιουγκοσλαβία ξαναζεί τις μέρες του Β Παγκόσμιου Πολέμου.

Οι Γιουγκοσλάβοι... οι Γιουγκοσλάβες... Αυτός ο γενναίος λαός που γνώρισε τόσο καλά κάτω από οδυνηρές συνθήκες. Οι αναμνήσεις της αποτυπώνονται στο βιβλίο, πριν από την οδύσσεια του Αουσβιτς (που δείχνει ως ποιο σημείο έφτασε κάποτε η μεθόδευση εξαφανισμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας). Ενα βιβλίο τόσο διαφορετικό από πολλά άλλα, γιατί όχι μόνο περιγράφει τις θηριωδίες που έζησαν χιλιάδες εκατομμύρια άνθρωποι, όχι μόνο αναφέρεται με νατουραλιστικό τρόπο στα μαρτύρια που πέρασαν, αλλά στέκεται στους χαρακτήρες και τις αντιδράσεις των ίδιων των θυμάτων. Χωρίς να τους εξωραϊζει, χωρίς να τους ωραιοποιεί, δεν κρύβει τις αδυναμίες, τα πάθη, τα ελαττώματά τους, γράφει μ' ένα πικρό χιούμορ, αναδεικνύοντας συγχρόνως το μεγαλείο της αντίστασης και της ανθρωπιάς απέναντι στη φασιστική κτηνωδία. Το βιβλίο του Ιταλού Πρίμο Λέβι, με θέμα επίσης το Αουσβιτς, "Εάν αυτό είναι άνθρωπος", από τη δεκαετία του '60 διδάσκεται στα ιταλικά σχολεία... (κάτι αδιανόητο για τη μεταπολεμική Ελλάδα). Η Ελληνίδα συγγραφέας του συγκλονιστικού αυτού βιβλίου, που θα 'πρεπε να διαβαστεί απ' όλους τους νέους, είναι όχι μόνο άγνωστη στο ελληνικό ευρύ κοινό, αλλά δεν έχει καν την ηθική ικανοποίηση μιας αντιστασιακής σύνταξης και περίθαλψης - γιατί σύμφωνα με τους κρατικούς φορείς "δεν πληροί τις προϋποθέσεις... "!

Η Βάσω Σταματίου δεν κατατρύχεται από εφιάλτες όπως ο Πρίμο Λέβι, πριν πεθάνει αυτόχειρας. "Ζω με τις αναμνήσεις μου", λέει, "και θα ήθελα να γράψω και τη συνέχεια αυτών που έζησα στα άλλα στρατόπεδα...".

- Διαβάζοντας κάποιος το βιβλίο σας σοκάρεται από την αγριότητα όχι μόνο των επικεφαλής δημίων, αλλά και των υποτακτικών τους, που έδειχναν ένα πρωτοφανή σαδισμό. Πού αποδίδετε εσείς, που τα έχετε ζήσει, όλα αυτά τα συναισθήματα, που δεν είναι όχι μόνο ανθρώπινα αλλά δε χαρακτηρίζουν ούτε τα άγρια ζώα;

- Είναι, αλίμονο, η γλύκα της εξουσίας - απαντά στην ερώτησή μας η Βάσω Σταματίου. Το απόλυτα εκμηδενισμένο άτομο, όταν δεν μπορεί να βλάψει εκείνον που τον έχει βλάψει, όταν δεν μπορεί να προσφέρει στον εαυτό του την ικανοποίηση έστω μιας ήττας ύστερα από τίμια μάχη, καταφεύγει σε μια παράλογη ανακούφιση, βλάπτοντας τον άμεσα πιο κοντινό του ευάλωτο. Ετσι, βλέπουμε και μάνες ακόμα, να ματώνουν στο ξύλο τ' αθώα παιδιά τους, ύστερα από ταπεινώσεις και μαρτύρια που οι ίδιες υπέμειναν από το βάρβαρο σύζυγο. Και στο Αουσβιτς έδερναν, επειδή είχαν δαρθεί. Ταπείνωναν, επειδή είχαν ταπεινωθεί. Ενα παράλογο είδος εκδίκησης για τον ξεπεσμό τους. Αυτό το ζωώδικο ξέσπασμα, το ήξεραν οι δημιουργοί των φασιστικών στρατοπέδων και φρόντιζαν να το ενισχύσουν με απόλυτη επιτυχία.

- Πού αποδίδετε την αδιαφορία πολλών νέων γι' αυτά που έζησαν οι άνθρωποι της προηγούμενης γενιάς;

- Στο σχολείο δε μαθαίνουν τίποτα. Ακρα σιωπή. Δε φταίνε βέβαια τα νέα Ελληνόπουλα για την απουσία ενδιαφέροντος. Εχω προσωπική εμπειρία και μπορώ να σας διαβεβαιώσω πως έτσι και βρεθεί κάτι στο δρόμο τους το "ρουφάνε" κυριολεκτικά. Πιστεύω με πάθος ότι γνώση δεν είναι τα κομπιούτερ, τα CD και η "παπαγαλία", αλλά η ιστορία των τελευταίων χρόνων με τα φωτεινά σύμβολα. Ομως χρειάζεται να δοθούν κίνητρα στους νέους για να την προσεγγίσουν - έχει μεγάλη σημασία ο τρόπος που τους τη δίνεις. Σίγουρα οι νέοι θα κάνουν τη δική τους επανάσταση κατά του φασισμού, γιατί και σήμερα μ' ένα νέο φασισμό είμαστε αντιμέτωποι και μάλιστα πιο επικίνδυνο...

Και τότε ο κόσμος στη Γερμανία, αλλά και πιο μακριά, στην Αμερική, γνώριζε ότι υπάρχουν στρατόπεδα συγκέντρωσης, αλλά αδιαφορούσε...

Διαβάζουμε ένα απόσπασμα από το βιβλίο της:

"Θα πέρασαν τρία τέταρτα, ώσπου επιτέλους εμφανίστηκε η τρομερή μπλόκοβα του μπλοκ 10. Ενα μελαχρινό κορίτσι 23 χρόνων με μια σταράτη λεία επιδερμίδα, κομψή μύτη, καλοσχηματισμένα χείλια. Τα κατάμαυρα μαλλιά της, που κάποτε θα είχαν κουρευτεί σύρριζα, τώρα είχαν μεγαλώσει τόσο, ώστε να σχηματίζουν ομοιόμορφα δαχτυλίδια γύρω απ' το ωραίο πρόσωπο. Φορούσε σατέν μπλε φόρεμα με άσπρα πουά, που κολάκευε με τη γυαλιστερή εφαρμογή του το τέλειο σώμα. Και δυο γάμπες, δυο τέλειες γάμπες, που θα τις ζήλευε η πιο διάσημη σταρ. Πώς ήταν δυνατόν σε μια τέτοια ομορφιά να κατοικεί ένα τέρας; Δυο κάθετες ρυτίδες οργής ανάμεσα στα τοξωτά φρύδια κι ένα πηχτό μαύρο σκοτάδι στο βλέμμα, ήταν τα μόνα που μαρτυρούσαν τη διαβολική θρησκεία της...

Οταν πέρασε και ξαναστάθηκε μπροστά μου, τόλμησα να την κοιτάξω. Οχι ψηλά. Εκεί στις τέλειες γάμπες. Το μαστίγιο μου χάραξε το πρόσωπο, τα μάτια μου υψώθηκαν απορημένα, την κοίταξα στα μάτια.

Το βλέμμα του μύωπα, χωρίς γυαλιά, είναι γνωστό πως δεν κοντρολάρεται σωστά από τον εγκέφαλο. Την κοίταξα στα μάτια κι ω έγκλημά μου, μου ξέφυγε ένα "βαρούμ". Ενα τόσο σιγανό "γιατί; ". Ηθελα να μάθω τι έκανα τόσο κακό και με χτυπούσε. Αυτό όμως ήταν το μεγαλύτερο έγκλημα που μπορούσε να κάνει μια κρατούμενη. Να τολμήσει ένα "βαρούμ" την ώρα που τη χτυπούσαν. Είδα τα μαύρα μάτια της μπλόκοβας να πετάνε σπίθες. Ενα άλλο έγκλημα ήταν να την κοιτάζεις στα μάτια την ώρα που επιθεωρούσε. Τόσα εγκλήματα μαζεμένα... Μ' άρπαξε απ' το ρούχο και μ' ανάγκασε να βγω από την πεντάδα, ένα βήμα μπροστά. Αρχισε να χτυπάει σαν μεθυσμένη φωνάζοντας "Βαρούμ ε; Βαρούμ ε; ε; " κι άλλες γερμανικές λέξεις που δεν καταλάβαινα. Οταν κουραζόταν να δουλεύει το μαστίγιο, το περνούσε στο αριστερό της χέρι και μ' ελεύθερο το δεξί χαστούκιζε μ' όλη τη σατανική δύναμή της, τα φλογισμένα μου μάγουλα. Δε μ' άφηνε να πέσω κάτω. Με στύλωνε με το ένα χέρι και χτυπούσε προς την αντίθετη κατεύθυνση... ".

Τα στρατόπεδα όπου οι ναζί προσπάθησαν όχι απλά να εξολοθρεύσουν τους λαούς που αντιστέκονταν, αλλά επιχείρησαν να πετύχουν ό,τι δεν πέτυχαν οι βομβαρδισμοί και οι μαζικές εκτελέσεις. Να εξαφανίσουν την προσωπικότητα, την ανθρωπιά, την ελπίδα, τη θέληση για ζωή, τη σκέψη, τα συναισθήματα. Να μεταβάλουν τους ανθρώπους σε άβουλες μάζες χωρίς μνήμη, χωρίς όνειρα, χωρίς επιθυμίες. "Η μεγάλη αρρώστια του Αουσβιτς, επισημαίνει η Βάσω Σταματίου, ήταν αυτή η απάθεια, η αδιαφορία, η αδειοσύνη, το άφεμα. Αυτό το νεκρικό άφεμα να σέρνεσαι, να κουμαντάρεσαι αδιαμαρτύρητα, χωρίς αντίδραση... ".

Πριν το Αουσβιτς όμως ήταν οι φυλακές της Μπάνιτσα. Εκεί οι Ελληνίδες φυλακισμένες ήταν αδελφές με τις Σερβίδες. Εκεί η συγγραφέας γνώρισε τη Σάια τη μικρόσωμη αντάρτισσα των βουνών της Γιουγκοσλαβίας που όσο μικρόσωμη ήταν, τόσο μεγάλες ηγετικές ικανότητες είχε, τη Σάια που όλες αγαπούσαν και θαύμαζαν για το χαρακτήρα της. Ελληνίδες και Σερβίδες θα οργανώσουν μαζί μια πατριωτική γιορτή μέσα στη νύχτα και η συγκίνηση δε θα αφήσει αλώβητο ούτε το φοβερό, όπως νόμιζαν, Σέρβο δεσμοφύλακα Ράντοβαν που όταν βλέπει την ελληνική σημαία με ένα στεφάνι κρυμμένα κάτω από τα στρωσίδια τους δε λέει τίποτα. Εκεί, στις φυλακές της Μπάνιτσα, η μικρή κρατούμενη θα νιώσει το πρώτο σκίρτημα του έρωτα. Ο Ρωμαίος της είναι ο Μίσα, ένα μελλοθάνατο αγόρι, που την κοιτάζει εντατικά μέσα από τα κάγκελα της φυλακής.

"Ο Μίσα... Ο Μίσα μου...

... Οι άλλοι κάνανε χειρονομίες, φωνάζανε, στέλνανε φιλιά στα κορίτσια τους. Ο Μίσα, με κοίταζε μόνο, μ' εκείνο το ατέλειωτο σύμπαν της γαλάζιας ματιάς του, χωρίς να λέει τίποτα, μόνο κοίταζε, κοίταζε, μέχρι που οι πλάτες των κοριτσιών μπαίναν ανάμεσά μας.

Δε ζούσα παρά για κείνη τη ματιά. Ούτε την πείνα μου σκεφτόμουν, ούτε το χάος που μέσα του πορευόμουν...

... Μια μέρα δε βρήκα τα μάτια του Μίσα πίσω απ' τα κάγκελα. Δεν πίστεψα. Την άλλη μέρα έπρεπε να πιστέψω.

Μίσα, λεβέντη μου, γλυκό μου αγόρι, σε τρύπησαν... Τρυπημένο τ' ανοιχτό σου όμορφο στήθος, τρυπημένα τα γερά σου δάχτυλα, που έσφιγγαν τα σίδερα για να με καμαρώσεις, τρυπημένα τα φωτεινά σου μάτια που λάτρεψα...".

Τον σκότωσαν οι ναζί τότε, όπως και τώρα, που οι ναζί ξανάρχονται...

Επιμέλεια

Αλίκη ΞΕΝΟΥ - ΒΕΝΑΡΔΟΥ