Από τους πρόποδες του Λυκαβηττού έως τον Ιλισό και από τις Διοχάρους Πύλες (σημερινό Υπουργείο Παιδείας) μέχρι την Ηρώδου Αττικού. Ενα κομμάτι της Αρχαίας Αθήνας σχεδόν άγνωστο μέχρι "χθες" ή γνωστό μόνο από τις πηγές. Σίγουρα όμως όχι... ερευνημένο. Οταν οι αρχαιολόγοι κλήθηκαν να σκάψουν στο κέντρο της Αθήνας ενόψει μεγάλων δημόσιων έργων, το ΜΕΤΡΟ και το υπόγειο πενταώροφο πάρκινγκ της Βουλής,ήξεραν σε γενικές γραμμές τι να περιμένουν. Ευτυχώς, όμως, η αρχαιολογία έχει την έκπληξη του αναπάντεχου κι έπειτα τη χαρά της ερμηνείας.

Η αλήθεια είναι ότι αυτά τα δημόσια έργα έγιναν η αφορμή να ανοίξει μια νέα σελίδα για την τοπογραφία της Αρχαίας Αθήνας. Γιατί ποιος πιστεύει ότι το κράτος θα διέθετε χρήματα και θα διακινδύνευε "φήμη", για να σκαφτεί το κέντρο της Αθήνας; Υπάρχει, όμως, και μια άλλη αλήθεια: υπό διαφορετικές συνθήκες ό,τι αποκαλύφθηκε μπορεί να είχε καλύτερη τύχη ή τουλάχιστον περισσότερο χρόνο.

Εντούτοις, η αρχαιολογία διεύρυνε τις πληροφορίες της για την περιοχή και αυτή τη στιγμή ο χρονολογικός χάρτης αρχίζει από τα Υπομηκυναϊκά - Πρωτογεωμετρικά χρόνια (1100 π. Χ. ) και φτάνει μέχρι τα χρόνια του Οθωνα.Μια ολόκληρη ιστορία που τη συνθέτει κομμάτι - κομμάτι η ανασκαφέας της Βουλής και του Συντάγματος, αρχαιολόγος της Γ ΕΠΚΑ, Ολγα Ζαχαριάδου.

Η παλαιότερη χρήση εντοπίζεται στα Υπομηκυναϊκά χρόνια και η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως ταφές αυτής της περιόδου, από τις οποίες αφαιρέθηκαν και αποθηκεύτηκαν τα κινητά ευρήματα. Από το 10ο έως τον 8ο αι. π. Χ. γράφεται μια νεκρή περίοδος και όπως λέει η Ολγα Ζαχαριάδου "είναι φυσικό γιατί σε αυτούς τους αιώνες η ζωή συγκεντρώνεται γύρω από την Ακρόπολη".

Ενα από τα σημαντικότερα ευρήματα των ανασκαφών του Μετρό είναι οι αγωγοί του λεγόμενου Πεισιστράτειου Υδραγωγείου (τέλη 6ου π. Χ. αι. ), του οποίου τμήματα βρέθηκαν στην Αμαλίας, στον "Ευαγγελισμό", στο φρέαρ της Ηρώδου Αττικού και στη Βουλή, δηλώνοντας την προσπάθεια υδροδότησης της πόλης που έγινε εκείνη την εποχή με νερό που μεταφερόταν από τις πηγές του Υμηττού. Μάλιστα, τα ευρήματα είναι τέτοια που αποκαλύπτουν και τις φάσεις του υδραγωγείου. Ετσι στα τέλη του 6ου αι. π. Χ. ανήκουν τα τμήματα αγωγών στην Ευαγγελισμό και την Ηρώδου Αττικού, ενώ οι αγωγοί στην Αμαλίας και τη Βουλή χρονολογούνται στις αρχές του 5ου αι. π. Χ. και πρόκειται για την προσπάθεια επέκτασης του δικτύου.

Την ίδια, όμως, εποχή διαπιστώνεται για πρώτη φορά από τις ανασκαφές και μια άλλη δραστηριότητα που λαμβάνει χώρα στην περιοχή της σημερινής πλατείας Συντάγματος. Πληθώρα λάκκων, μέσα στους οποίους υπήρχαν τμήματα καλουπιών, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι λάκκοι ήταν χυτήρια και στην περιοχή λειτουργούσαν χαλκουργία για την παραγωγή χάλκινων χυτών αγαλμάτων.Γύρω τους μάλιστα υπήρχαν δωμάτια - αποθήκες. Μόνο στην Αμαλίας βρέθηκαν 7 τέτοιοι λάκκοι. Και όπως μας λέει η Ολγα Ζαχαριάδου "έχει ενδιαφέρον η οικολογική αντίληψη, με την οποία επέλεξαν αυτή τη θέση".Μια θέση με τα εξής χαρακτηριστικά: ήταν σε ύψωμα, έξω από τα τείχη της πόλης, ώστε να μην προκαλείται όχληση, κοντά στην οδική αρτηρία που ξεκινούσε από τις Διοχάρους Πύλες και οδηγούσε στα Μεσόγεια, ώστε να διευκολύνεται το εμπόριο και τέλος κοντά σε νερά και βέβαια τα νερά του Ηριδανού.

Εναν αιώνα λειτούργησαν τα χαλκουργεία. Οι 300 τάφοι που βρέθηκαν στο Σύνταγμα, 150 στη Βουλή και περίπου 140 σε ανασκαφές του προηγούμενου αιώνα σε θέσεις κοντά στο ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετάνια, υποδηλώνουν τη διακοπή των χαλκουργείων στις αρχές του 4ου αι. π. Χ. Πρόκειται για ένα μεγάλων διαστάσεων νεκροταφείο, που οργανώθηκε στη βόρεια πλευρά του δρόμου,αφού νότια περνούσε ο Ηριδανός και φέρει το όνομα "Νεκροταφείο των Διοχάρους Πυλών".Οι τάφοι διαφόρων τύπων, ανήκουν σε κοινούς θνητούς με όχι ιδιαίτερης σημασίας ευρήματα. Αλλά το σημαντικό στην προκειμένη περίπτωση είναι οι 80 περίπου ταφές παιδιών που πληροφορούν για το μέγεθος της παιδικής θνησιμότητας εκείνη την περίοδο.

Σήμερα κοντά στα νεκροταφεία βρίσκουμε μαρμαράδικα, ανθοπωλεία, ακόμα και κορνιζάδικα. Τότε βρίσκαμε εργαστήρια κεραμεικής που αναπτύχθηκαν γύρω από το νεκροταφείο για ευνόητους λόγους. Στη Βουλή, για παράδειγμα, αποκαλύφθηκε εργαστήριο λυχναριών και λυχνάρια.

Με τον Αδριανό, το 2ο αιώνα μ. Χ., ανοίγει μια νέα σελίδα. Το νεκροταφείο εγκαταλείπεται σιγά σιγά. Γύρω από την Προεδρική Φρουρά και στη Βουλή διαπιστώνονται λείψανα συστηματικής οικοδόμησης εκείνη την εποχή.Ταυτόχρονα, χτίζονται λουτρά, βόρεια του Ολυμπιείου, στην Ηρώδου Αττικού, στην περιοχή Μακρυγιάννη και αλλού. Η Ολγα Ζαχαριάδου μάς λέει ότι "τα λουτρά είχαν περίπου τη χρήση πανδοχείων και μάλλον οι θέσεις στις οποίες κτίστηκαν είναι με μία έννοια οι τουριστικές περιοχές της πόλης".

Οι Ερουλοι το 267 μ. Χ. κατέστρεψαν ό,τι βρέθηκε στο πέρασμά τους και ήταν τόσο το μέγεθος της καταστροφής, που η πόλη άρχισε πάλι να συρρικνώνεται γύρω από την Ακρόπολη. Η επανάκαμψη της Αθήνας καθυστερεί ενάμιση αιώνα. Μόνο τον 4ο αι. μ. Χ. αρχίζουν να αυξάνονται τα όρια κι αν και πρόκειται για εποχή που όλο και περισσότερο εξαπλώνεται ο Χριστιανισμός η Αθήνα εξελίσσεται πάλι, ίσως για τελευταία φορά, σε ένα πνευματικό κέντρο, στο οποίο οικοδομούνται ιδρύματα και κινούνται φιλόσοφοι, στοχαστές, συγγραφείς κ. ά. Τότε χρονολογείται και το τεράστιο κτιριακό συγκρότημα που αποκαλύφθηκε στην ανασκαφή της οδού Αμαλίας και είναι βέβαιο ότι εκτείνεται μέχρι τον Αγνωστο Στρατιώτη και την πλατεία Συντάγματος. Στη Βουλή, επίσης, εντοπίστηκαν λείψανα κτιρίων, που οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι είναι ιδιωτικές "επαύλεις". Ωστόσο η ανασκαφέας Ολγα Ζαχαριάδου επιχειρεί μία άλλη υπόθεση: "δεδομένου ότι πρόκειται για εποχή ακμής και πνευματικής δραστηριότητας, ίσως τελικά είναι δημόσια και όχι ιδιωτικά κτίρια, με χαρακτήρα πνευματικών ή εκπαιδευτικών ιδρυμάτων".Μάλιστα, τρία στοιχεία οδηγούν σε αυτή την υπόθεση: Η πυκνότητα των δωματίων, οι αυλές και τα κινητά ευρήματα.Θυμίζουμε ότι στις ανασκαφές της Βουλής βρέθηκαν ερμαϊκές στήλες με πορτρέτα φιλοσόφων. Ενώ τον προηγούμενο αιώνα, όταν διαμορφωνόταν ο Εθνικός Κήπος, είχαν αποκαλυφθεί επιγραφές και ένα κεφάλι του Δημοσθένη.

Ο Εθνικός Κήπος τον προηγούμενο αιώνα έδωσε μαρτυρίες και για το Λύκειο της Αθήνας, του οποίου η Παλαίστρα αποκαλύφθηκε στην οδό Ρηγίλλης. Ο Πιττάκης έγραφε στις σημειώσεις του για επιγραφές που βρέθηκαν κατά τη διαμόρφωση του κήπου "παρά τω Λυκείω".

Και επισημαίνει η Ολγα Ζαχαριάδου ότι "με βάση αυτό το στοιχείο, άλλες πηγές και το γεγονός ότι η Παλαίστρα είναι πάντα το ανατολικότερο σημείο των Λυκείων, ο βασικός κορμός του Λυκείου πρέπει να βρίσκεται μέσα στον Εθνικό Κήπο και προς την πλευρά της οδού Βασ. Ολγας".Φαίνεται λοιπόν πως η διαμόρφωση του Κήπου και η ανέγερση των ανακτόρων επί Οθωνα, όπου ισοπεδώθηκε η κορυφή του λόφου της σημερινής Βουλής κατέστρεψε πλήθος αρχαίων που δε θα μάθουμε ποτέ.

Κι εάν οι πρόσφατες ανασκαφές είχαν γίνει πριν χωροθετηθεί το έργο του Μετρό πιθανόν τα ευρήματα να είχαν άλλη τύχη, αφού τα περισσότερα από αυτά διαλύθηκαν και μετακινήθηκαν στις αποθήκες, ενώ δεν έλειψαν και οι ζημιές που προκλήθηκαν από τις εργασίες της εταιρίας. Αλλωστε, οι ίδιοι οι αρχαιολόγοι βρέθηκαν να τρέχουν πίσω από τις ανάγκες του δημόσιου έργου, προσαρμόζοντας ανάλογα τους ρυθμούς της έρευνας.

Απ' όσα αναφέρθηκαν, το μόνο εύρημα που διατηρήθηκε στη θέση του είναι τα λουτρά του Ζαππείου. Στο Σύνταγμα οι αρχαιολόγοι απέσπασαν δείγματα των εποχών και σαρκοφάγους. Επίσης, αποσπάστηκαν τα υπόκαυστα των λουτρών, τμήματα των αρδευτικών έργων, τα βυζαντινά πιθάρια καθώς και μία στρωματογραφία. Και βέβαια οι αποθήκες είναι γεμάτες κινητά ευρήματα των ανασκαφών. Το ερώτημα είναι πώς αξιοποιούνται όλα αυτά, δεδομένου ότι δεν υπάρχει Μουσείο των Αθηνών, στο οποίο θα μπορούσε με παραστατικό τρόπο να αναπτυχθεί η τοπογραφία της πόλης.

Ετσι η Αρχαιολογική Υπηρεσία στράφηκε σε αποσπασματικές λύσεις.Και η Αθήνα που αποκαλύφθηκε μοιράζεται σε διάφορα σημεία της νεότερης πόλης. Η υπόσχεση - υποχρέωση για το Μετρό να εξασφαλίσει χώρους στους σταθμούς για εκθέσεις δεν τηρήθηκε. Αλλά κι αν τηρούνταν πόσο χρήσιμη θα ήταν μια τέτοια έκθεση και φυσικά πώς θα εξασφαλιζόταν η προστασία των ευρημάτων; Ωστόσο σε τρεις σταθμούς - Σύνταγμα, Ευαγγελισμό και Αμαλίας - θα γίνουν εκθέσεις κυρίως με αντίγραφα, φωτογραφίες και μακέτες. Τα ακίνητα ευρήματα θα τοποθετηθούν σε χώρο του Πανεπιστημίου Αθηνών και σε αυτά οι φοιτητές του Τμήματος Αρχαιολογίας θα μπορούν να κάνουν πρακτική εξάσκηση. Οσο για τα χιλιάδες κινητά, μέρος αυτών προετοιμάζεται να εκτεθεί στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.Απόφαση που προκαλεί ερωτηματικά, αφού θα περίμενε κανείς η πρώτη επίσημη παρουσίασή τους να γίνει σε ένα κρατικό μουσείο.

Δήμητρα ΜΥΡΙΛΛΑ

Γενική άποψη των ανασκαφών της Βουλής

Διακρίνονται οι αποκαλυμμένοι τάφοι στη Βουλή