Κατ' αρχήν ας εξετάσουμε το ζήτημα από πλευράς επιστημονικής γνώσης. Μπορεί να φαίνεται ότι δεν υπάρχουν ουσιαστικές μεθοδολογικές διαφορές μεταξύ αστρονομίας και οικονομικών. Οι επιστήμονες και των δύο αυτών πεδίων προσπαθούν να ανακαλύψουν νόμους γενικής αποδεκτικότητας για μια περιορισμένη ομάδα φαινομένων, ούτως ώστε να καταφέρουν να κάνουν την αλληλοσύνδεση των φαινομένων αυτών όσο το δυνατό πιο κατανοητή. Στην πραγματικότητα, όμως, τέτοιες μεθοδολογικές διαφορές υπάρχουν. Η ανακάλυψη γενικών νόμων στο πεδίο των οικονομικών γίνεται ακόμα πιο δύσκολη, εξαιτίας του γεγονότος ότι τα οικονομικά φαινόμενα επηρεάζονται από πολλούς παράγοντες, τους οποίους είναι δύσκολο να αξιολογήσει κανείς ξεχωριστά. Επιπρόσθετα, η εμπειρία που έχει συσσωρευτεί από την αρχή τής ούτω καλούμενης πολιτισμένης περιόδου της ανθρωπότητας, έχει - όπως είναι γνωστό - εκτενώς επηρεαστεί και περιοριστεί από αιτίες, οι οποίες δεν είναι απόλυτα οικονομικές αιτίες. Για παράδειγμα, πολλά από τα μεγάλα κράτη της ιστορίας οφείλουν την ύπαρξή τους στην κατάκτηση. Οι κατακτητές εγκαθίστανται νομικά και οικονομικά ως προνομιούχα τάξη της κατακτηθείσας περιοχής. Αρπάζουν για τον εαυτό τους το μονοπώλιο της γαιοκτησίας και ορίζουν ιερείς μεταξύ των δικών τους βαθμών. Οι ιερείς, ως οι κυρίαρχοι της εκπαίδευσης καθιστούν τον ταξικό διαχωρισμό της κοινωνίας σε μόνιμο θεσμό και δημιουργούν ένα σύστημα αξιών, στο οποίο οι άνθρωποι, σε μεγάλο βαθμό ασυνείδητα, καθοδηγούνται στην κοινωνική τους συμπεριφορά.

Η ιστορική παράδοση όμως μπορεί να λεχθεί ότι είναι παρελθόν. Ποτέ δεν έχουμε ξεπεράσει αυτό που ο Thorstein Veblen αποκαλεί "αρπακτική φάση" της ανθρώπινης ανάπτυξης. Τα αισθητά οικονομικά γεγονότα ανήκουν στη φάση αυτή και ακόμα και οι νόμοι που μπορούμε να αποκομίσουμε από αυτά, δεν είναι εφαρμόσιμοι στις άλλες φάσεις. Εφόσον ο πραγματικός σκοπός του σοσιαλισμού είναι να ξεπεράσει και να προχωρήσει πέρα από την αρπακτική αυτή φάση της ανθρώπινης ανάπτυξης, η οικονομική επιστήμη στην παρούσα της κατάσταση, μπορεί να ρίξει πολύ λίγο φως στη σοσιαλιστική κοινωνία του μέλλοντος.

Δεύτερο, ο σοσιαλισμός κατευθύνεται σ' ένα κοινωνικό ηθικό άκρο. Η επιστήμη όμως δεν μπορεί να δημιουργήσει άκρα και ακόμα λιγότερο, να τα ενσταλάξει στα ανθρώπινα όντα. Το περισσότερο που μπορεί να κάνει η επιστήμη, είναι να παρέχει τα μέσα με τα οποία μπορούν να επιτευχθούν τα άκρα αυτά. Τα ίδια όμως τα άκρα συλλαμβάνονται από προσωπικότητες με υψηλά ηθικά ιδεώδη και - αν τα άκρα αυτά δεν είναι θνησιγενή, αλλά ζωτικά και δυνατά - υιοθετούνται και μεταφέρονται από εκείνα τα ανθρώπινα όντα, τα οποία μισο-ασυνείδητα καθορίζουν την αργή επανάσταση της κοινωνίας.

* * *

Είμαι σίγουρος ότι μισό αιώνα προηγουμένως κανείς δε θα έκανε τόσο άνετα μια τέτοια δήλωση. Είναι η δήλωση ενός ανθρώπου, ο οποίος μάταια πασχίζει να διατηρήσει μια εσωτερική ισορροπία και έχει λίγο ή πολύ χάσει κάθε ελπίδα επιτυχίας. Είναι η έκφραση μιας επίμονης μοναξιάς και απομόνωσης, από την οποία τόσοι πολλοί άνθρωποι υποφέρουν τις μέρες αυτές. Ποια είναι όμως η αιτία; Υπάρχει διέξοδος;

Είναι εύκολο να θέτεις τέτοια ερωτήματα, αλλά είναι δύσκολο να τα απαντήσεις με κάποιο βαθμό βεβαιότητας. Εντούτοις, πρέπει να προσπαθήσω όσο καλύτερα μπορώ, αν και είναι εν γνώσει μου το γεγονός ότι τα συναισθήματα και οι επιδιώξεις μας βρίσκονται πολύ συχνά σε αντίθεση και δεν μπορούν να εκφραστούν με εύκολες και απλές φόρμουλες.

Ο άνθρωπος είναι ταυτόχρονα μοναχικό και κοινωνικό ον. Σαν μοναχικό ον προσπαθεί να προστατέψει την ύπαρξή του καθώς και την ύπαρξη αυτών που είναι κοντά του, να ικανοποιήσει τις προσωπικές του επιθυμίες και να αναπτύξει τις έμφυτες του ικανότητές του. Σαν κοινωνικό ον προσπαθεί να κερδίσει την αναγνώριση και τη στοργή των συνανθρώπων του, να μοιραστεί τις χαρές τους, να τους παρηγορήσει στη θλίψη τους και να βελτιώσει τις συνθήκες διαβίωσής τους.

Μονάχα η ύπαρξη αυτής της ποικιλίας, πολύ συχνά συγκρουόμενης, των ιδιαιτεροτήτων του ειδικού χαρακτήρα του ανθρώπου, καθώς και του ειδικού συνδυασμού τους, καθορίζουν το μέγεθος της εσωτερικής ισορροπίας που μπορεί να πετύχει ένα άτομο και μπορούν να συνεισφέρουν στην καλυτέρευση της κοινωνίας. Είναι πολύ πιθανόν η σχετική δύναμη των δύο αυτών επιδιώξεων να διαμορφώνεται κυρίως από την παράδοση. Η προσωπικότητα που αναδεικνύεται στο τέλος όμως διαμορφώνεται σε μεγάλο βαθμό από το περιβάλλον που βρίσκεται ένας άνθρωπος κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής του, από τη δομή της κοινωνίας στην οποία μεγαλώνει, από την παράδοση της κοινωνίας αυτής και από την εκτίμησή του για συγκεκριμένους τύπους συμπεριφοράς. Η αφηρημένη έννοια "κοινωνία" για ένα άτομο σημαίνει το σύνολο των άμεσων και των έμμεσων σχέσεών του με τους συγχρόνους του, αλλά και με όλους τους ανθρώπους προηγούμενων γενεών. Το άτομο είναι σε θέση να σκεφτεί, να αισθανθεί, να παλέψει και να εργαστεί για τον εαυτό του. Εξαρτάται τόσο πολύ όμως από την κοινωνία - στη φυσική, διανοητική και συναισθηματική του ύπαρξη - που είναι αδύνατο να διανοηθεί ή να κατανοήσει τον εαυτό του έξω από το πλαίσιο της κοινωνίας. Είναι η "κοινωνία" που προμηθεύει στον άνθρωπο το φαγητό, την ένδυση, το σπίτι, τα εργαλεία της δουλιάς, τη γλώσσα, τους τύπους σκέψεως και το μεγαλύτερο μέρος των σκέψεών του. Η ζωή του επιτυγχάνεται μέσα από την εργασία και τα επιτεύγματα πολλών εκατομμυρίων και του παρελθόντος και του παρόντος, τα οποία είναι κρυμμένα πίσω από τη λέξη "κοινωνία".

* * *

Ο άνθρωπος αποκτά με τη γέννησή του, μέσω της κληρονομικότητας ένα βιολογικό θεσμό, τον οποίο πρέπει να θεωρούμε σταθερό και αμετάβλητο, συμπεριλαμβανομένων αναγκών, οι οποίες είναι χαρακτηριστικές του ανθρώπινου είδους. Επιπρόσθετα, κατά τη διάρκεια της ζωής του αποκτά ένα πολιτιστικό θεσμό, τον οποίο υιοθετεί από την κοινωνία μέσω της επικοινωνίας και μέσω πολλών άλλων τύπων επιδράσεων. Είναι σε αυτό τον πολιτισμικό θεσμό που με την πάροδο του χρόνου υπόκειται σε αλλαγές, που σε μεγάλο βαθμό καθορίζεται η σχέση μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας. Η μοντέρνα ανθρωπολογία μάς έχει μάθει μέσω της συγκριτικής έρευνας των επονομαζόμενων πρωτόγονων πολιτισμών, ότι η κοινωνική συμπεριφορά των ανθρώπινων όντων μπορεί σε μεγάλο βαθμό να διαφέρει, εξαρτώμενη από τις επικρατούσες πολιτισμικές πατέντες και από τους τύπους οργάνωσης που κυριάρχησαν στην κοινωνία. Είναι γι' αυτό που όσοι αγωνίζονται να βελτιώσουν την τύχη των ανθρώπων, τελικά ίσως να περιορίζουν τις ελπίδες τους. Τα ανθρώπινα όταν δεν είναι καταδικασμένα, εξαιτίας της βιολογικής τους κατάστασης να εκμηδενίζονται μεταξύ τους ή να είναι στο έλεος μιας σκληρής, αυτεπίβολης μοίρας.

Αν διερωτόμαστε πώς η δομή της κοινωνίας και η πολιτισμική συμπεριφορά του ανθρώπου μπορούν να αλλάξουν, ώστε να γίνει η ανθρώπινη ζωή όσο είναι δυνατό πιο ικανοποιητική, πρέπει να είναι συνειδητά εν γνώσει μας το γεγονός ότι υπάρχουν μερικές συγκεκριμένες συνθήκες, οι οποίες είναι αδύνατον να τροποποιηθούν. Οπως έχει προαναφερθεί η βιολογική φύση του ανθρώπου για πρακτικούς λόγους δεν μπορεί να είναι αντικείμενο αλλαγής. Ακόμη, η τεχνολογική και δημογραφική ανάπτυξη των τελευταίων αιώνων, δημιούργησαν συνθήκες, οι οποίες είναι εδώ και θα παραμείνουν. Σε σχετικά πυκνοκατοικημένες περιοχές υπάρχει μια ακραία κατανομή εργασίας και μια πολύ κεντροποιημένη παραγωγική διαδικασία, η οποία είναι απαραίτητη για τα αναγκαία προϊόντα, που δεν μπορούν να εκλείψουν. Ο χρόνος που όταν κοιτάζουμε προς τα πίσω φαίνεται τόσο ειδυλλιακός - χάνεται για πάντα όταν άτομα ή μικρές σχετικά ομάδες μπορούν να είναι τελείως αυτάρκεις. Είναι μονάχα μικρή υπερβολή, αν πούμε ότι η ανθρωπότητα αποτελεί σήμερα μια πλανητική κοινότητα παραγωγής και κατανάλωσης.

* * *

Η κύρια πηγή του κακού, κατά τη γνώμη μου, είναι η οικονομική αναρχία της καπιταλιστικής κοινωνίας που επικρατεί σήμερα. Εχουμε μπροστά μας μια τεράστια κοινότητα παραγωγών, τα μέλη της οποίας ακατάπαυστα προσπαθούν να στερήσουν ο ένας από τον άλλο τα φρούτα της ομαδικής εργασίας - όχι διά της βίας, αλλά μέσω μιας πιστής συμμόρφωσης σε ένα σύστημα νομικών κανόνων. Είναι σημαντικό να αντιληφθούμε ότι τα μέσα παραγωγής - δηλαδή ολόκληρη η παραγωγική ικανότητα, η οποία είναι αναγκαία για την παραγωγή καταναλωτικών αγαθών, αλλά και επιπρόσθετα απαραίτητα αγαθά - μπορεί νομικώς, και κατά μεγάλο μέρος έτσι είναι, να είναι η ατομική ιδιωτική περιουσία.

Για λόγους απλοποίησης, στη συνέχεια θα αποκαλώ "εργάτες" όλους αυτούς που δεν κατέχουν μέσα παραγωγής - παρ' όλο που αυτό δεν ανταποκρίνεται στη συνηθισμένη έννοια του όρου αυτού. Ο κάτοχος των μέσων παραγωγής είναι σε θέση να κυνηγήσει την ικανότητα για εργασία που κατέχει ο εργάτης. Χρησιμοποιώντας τα μέσα παραγωγής ο εργάτης δημιουργεί νέα προϊόντα, τα οποία και θα αποτελέσουν περιουσία του κεφαλαιούχου. Το ουσιαστικό σημείο της διαδικασίας αυτής είναι η σχέση μεταξύ των προϊόντων που παράγει ο εργάτης και της αμοιβής του, που και τα δύο μετρούνται σε πραγματική αξία. Οσο το εργατικό συμβόλαιο είναι ελεύθερο η αμοιβή του εργάτη δεν καθορίζεται από την αξία των προϊόντων που έχει παράγει, αλλά από τις ελάχιστες ανάγκες του και από τις ανάγκες του εργοδότη για εργατική δύναμη, σε σχέση με τον αριθμό των εργατών που ζητούν απασχόληση. Είναι πολύ σημαντικό να καταλάβουμε ότι ακόμα και θεωρητικά η αμοιβή του εργάτη δεν καθορίζεται από την αξία των προϊόντων που έχει παραγάγει.

Το ιδιωτικό κεφάλαιο τείνει να συγκεντρώνεται σε λίγα χέρια, μερικώς εξαιτίας του ανταγωνισμού μεταξύ των κεφαλαιούχων και μερικώς επειδή η τεχνολογική ανάπτυξη και η αυξανόμενη κατανομή εργασίας ενθαρρύνουν το σχηματισμό μεγαλύτερων μονάδων παραγωγής εις βάρος των μικρότερων. Το αποτέλεσμα αυτών των εξελίξεων είναι μια ολιγαρχία του ιδιωτικού κεφαλαίου με τεράστια δύναμη, που δεν είναι δυνατό να ελεγχθεί αποδοτικά, ακόμα και από μια δημοκρατικά πολιτικά οργανωμένη κοινωνία. Αυτό είναι αλήθεια, αφού τα μέλη των νομοθετικών Σωμάτων εκλέγονται μέσω πολιτικών κομμάτων, τα οποία χρηματοδοτούνται ή επηρεάζονται από το ιδιωτικό κεφάλαιο, το οποίο για πολύ πρακτικούς λόγους διαχωρίζει τους ψηφοφόρους από τους νομοθέτες. Το αποτέλεσμα είναι οι αντιπρόσωποι του λαού να μην προστατεύουν επαρκώς τα συμφέροντα των λιγότερο προνομιούχων τμημάτων του λαού. Επιπρόσθετα, υπό τις υπάρχουσες συνθήκες το ιδιωτικό κεφάλαιο ελέγχει - άμεσα ή έμμεσα - τις κύριες πηγές πληροφόρησης (Τύπο, ραδιόφωνο, εκπαίδευση). Για το λόγο αυτό, είναι εξαιρετικά δύσκολο και τις περισσότερες φορές τελείως αδύνατο για έναν πολίτη να εξάγει αντικειμενικά συμπεράσματα και να κάνει έξυπνη χρήση των πολιτικών του δικαιωμάτων.

* * *

Η παραγωγή γίνεται για το κέρδος και όχι για το όφελος. Δεν υπάρχει καμιά βεβαιότητα ότι όλοι όσοι είναι σε θέση και έχουν τη θέληση να δουλέψουν, θα μπορούν πάντοτε να βρουν μια δουλιά. Ενας "στρατός" από ανέργους υπάρχει σχεδόν πάντοτε. Ο εργάτης διακατέχεται από το συνεχή φόβο ότι μπορεί να χάσει τη δουλιά του. Αφού οι άνεργοι και οι χαμηλά αμειβόμενοι εργαζόμενοι δεν αποτελούν μια κερδοφόρα αγορά, η παραγωγή καταναλωτικών αγαθών υποχρεωτικά περιορίζεται και η συνέπεια είναι οι μεγάλες δυσκολίες. Η τεχνολογική ανάπτυξη πολύ συχνά έχει σαν αποτέλεσμα την αύξηση των ανέργων, παρά τη διευκόλυνση της εργασίας για όλους. Το κίνητρο του κέρδους, σε συνδυασμό με τον ανταγωνισμό μεταξύ των κεφαλαιοκρατών, είναι υπεύθυνο για μια αποσταθεροποίηση στη συσσώρευση και χρησιμοποίηση του κεφαλαίου, η οποία οδηγεί σε συνεχώς αυξανόμενες και σοβαρές υφέσεις. Ο χωρίς όρια ανταγωνισμός οδηγεί σε τεράστια απώλεια εργασίας, ενώ ταυτόχρονα παρατηρείται και ένας ακρωτηριασμός της κοινωνικής συνείδησης των ατόμων.

Θεωρώ ότι αυτός ο ακρωτηριασμός των ατόμων είναι το χειρότερο κακό του καπιταλισμού. Ολόκληρο το εκπαιδευτικό μας σύστημα υποφέρει από το κακό αυτό. Μια υπερβολικά ανταγωνιστική συμπεριφορά εμφυτεύεται στους φοιτητές, οι οποίοι μαθαίνουν να λατρεύουν τη φιλοκτημοσύνη ως ένα εφόδιό τους για τη μελλοντική τους καριέρα.

Είμαι πεπεισμένος ότι υπάρχει μονάχα ένας δρόμος για την εξάλειψη αυτών των θανατηφόρων κακών. Είναι η δημιουργία μιας σοσιαλιστικής οικονομίας σε συνδυασμό με ένα εκπαιδευτικό σύστημα, που θα είναι προσανατολισμένο προς την επίτευξη κοινωνικών στόχων. Σε μια τέτοια οικονομία, τα μέσα παραγωγής ανήκουν στην ίδια την κοινωνία και χρησιμοποιούνται σε μια σχεδιασμένη φόρμα. Μια σχεδιασμένη οικονομία, η οποία προσαρμόζει την παραγωγή στις ανάγκες της κοινότητας, θα διένειμε τη δουλιά που πρέπει να γίνει σε όλους όσοι έχουν την ικανότητα για εργασία και θα εγγυόταν τα προς το ζην σε όλους τους ανθρώπους στις γυναίκες και στα παιδιά. Η εκπαίδευση του ατόμου, σε συνδυασμό με την προώθηση των ιδιαίτερων ικανοτήτων του, θα προσπαθήσει να αναπτύξει στο άτομο αυτό ένα αίσθημα ευθύνης απέναντι στον συνάνθρωπό του, αντί του αισθήματος εξύμνησης της δύναμης και της επιτυχίας, που αναπτύσσεται στη σημερινή κοινωνία.

Ο σοσιαλισμός κατευθύνεται σ' ένα κοινωνικό ηθικό άκρο. Η επιστήμη όμως δεν μπορεί να δημιουργήσει άκρα και ακόμα λιγότερο, να τα ενσταλάξει στα ανθρώπινα όντα. Το περισσότερο που μπορεί να κάνει η επιστήμη, είναι να παρέχει τα μέσα με τα οποία μπορούν να επιτευχθούν τα άκρα αυτά. Πρέπει να προσέξουμε, ώστε να μην υπερεκτιμήσουμε την επιστήμη και τις επιστημονικές μεθόδους, όταν το ζήτημα αφορά ανθρώπινα προβλήματα. Και δεν πρέπει να υποθέτουμε ότι οι ειδικοί είναι και οι μόνοι που έχουν το δικαίωμα να εκφέρουν γνώμη σε ζητήματα που επηρεάζουν την οργάνωση της κοινωνίας.

Είμαι πεπεισμένος ότι υπάρχει μονάχα ένας δρόμος για την εξάλειψη αυτών των θανατηφόρων κακών. Είναι η δημιουργία μιας σοσιαλιστικής οικονομίας σε συνδυασμό με ένα εκπαιδευτικό σύστημα, που θα είναι προσανατολισμένο προς την επίτευξη κοινωνικών στόχων. Σε μια τέτοια οικονομία, τα μέσα παραγωγής ανήκουν στην ίδια την κοινωνία και χρησιμοποιούνται σε μια σχεδιασμένη φόρμα. Μια σχεδιασμένη οικονομία, η οποία προσαρμόζει την παραγωγή στις ανάγκες της κοινότητας, θα διένειμε τη δουλιά που πρέπει να γίνει σε όλους όσοι έχουν την ικανότητα για εργασία και θα εγγυόταν τα προς το ζην σε όλους τους ανθρώπους στις γυναίκες και στα παιδιά.

Τα συγκλονιστικά στοιχεία για την παγκόσμια φτώχεια που είδαν πρόσφατα το φως της δημοσιότητας από την έκθεση του ΟΗΕ, δεν είναι δυνατό να παραμένουν απλές διαπιστώσεις με ευχολόγια για την αντιμετώπιση της εγκληματικής φύσης του συστήματος. Τότε μένει το έγκλημα χωρίς τιμωρία. Το σημερινό επίσης αφιέρωμα του "Ρ", με ανάλογα στοιχεία από τον διεθνή καπιταλισμό, αναδεικνύει ότι η κυρίαρχη τάξη του σάπιου καπιταλιστικού κόσμου, μια χούφτα δηλαδή μεγιστάνες του πλούτου, μπορεί να τρέφονται από τον ιδρώτα και το αίμα της τεράστιας πλειοψηφίας των άμεσων παραγωγών καταδικάζοντάς τους όχι μόνο στην εξαθλίωση αλλά και στον αργό καθημερινό θάνατο, ή και στο βίαιο μέσω των πολέμων. Είναι αδίστακτοι μπροστά στον θεό του κεφαλαίου, το κέρδος. Αλλά ακριβώς γι' αυτό, η αναγκαιότητα του σοσιαλισμού ξεπροβάλλει από την ελάχιστη ως την πιο κραυγαλέα πτυχή της ιστορίας και της δράσης της αστικής κοινωνίας των κηφήνων πλουτοκρατών και των θιασωτών της ζωής του παρασιτισμού - σε βάρος της συντριπτικής πλειοψηφίας των ανθρώπων - και της εκμετάλλευσης. Απ' αυτή την άποψη, το άρθρο ενός κορυφαίου επιστήμονα - ερευνητή για την αναγκαιότητα του σοσιαλισμού, του Αλμπερτ ΑΪΝΣΤΑΪΝ αν και γραμμένο πολλά χρόνια πριν, και όχι από έναν πολιτικό ή κοινωνιολόγο ή οικονομολόγο, είναι τόσο επίκαιρο, όσο και ενδεικτικό του ότι η διανόηση και οι άνθρωποί της όχι μόνο μπορούν αλλά και πρέπει να έχουν θέση για όλα τα προβλήματα της ανθρωπότητας προσεγγίζοντάς τα από τη σκοπιά των λαϊκών συμφερόντων και της νομοτελειακής προοπτικής της ταξικής πάλης που οδηγεί στην ανώτερη κοινωνική βαθμίδα κατάργησης της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Και τότε η επιστημονική τους προσφορά συνδέεται οργανικά με την κοινωνική δραστηριότητα σε όφελος της πραγματικής προόδου της ανθρωπότητας και της ιστορικής εξέλιξης. Το άρθρο αναδημοσιεύεται από την εφημερίδα του ΑΚΕΛ, "Χαραυγή" της 28.6.99.