«Εξήντα χρόνια από την ίδρυση του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ), το ΚΚΕ στέκεται με περηφάνια μπροστά στην άσβεστη εποποιία του...», διακήρυξε η ΚΕ του ΚΚΕ στο κείμενό της για τα 60χρονα του ΔΣΕ. Και αυτήν ακριβώς η περηφάνια εκφράστηκε τόσο στην εκδήλωση που έγινε στο Γράμμο για την αποκάλυψη του μνημείου του ΔΣΕ, όσο και στην ειδική εκδήλωση που έγινε στην έδρα της ΚΕ του ΚΚΕ στον Περισσό, για να τιμηθούν οι επιζώντες μαχητές του ΔΣΕ. Πέρα, όμως, από τις εκδηλώσεις τιμής, όπως σημειώνεται στη Διακήρυξη, «το ΚΚΕ προσπαθεί να διδάσκεται από τη θετική και αρνητική πείρα του ΔΣΕ, από τη γενικότερη πείρα του εργατικού - λαϊκού κινήματος των μεγάλων χρόνων της 10ετίας 1940 - 1949». Σ' αυτήν την κατεύθυνση ήδη οργανώνονται μια σειρά εκδηλώσεις στις οποίες με αφορμή τα 60χρονα του ΔΣΕ γίνεται προσπάθεια να αντληθούν από την ιστορία συμπεράσματα χρήσιμα για τη συνέχεια του επαναστατικού κινήματος. Στα πλαίσια αυτά, έγινε και η εκδήλωση που οργάνωσε η ΚΝΕ στην αίθουσα συνεδρίων του κτιρίου της ΚΕ του ΚΚΕ. Ο «Ριζοσπάστης» παρουσιάζει σήμερα την ομιλία του Δημήτρη Γόντικα, μέλους του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, σ' αυτήν την εκδήλωση. Παράλληλα, επιχειρούμε μια σύντομη ξενάγηση στην έκθεση που έχει στηθεί με υλικά και ντοκουμέντα από τη δράση του ΔΣΕ, καθώς και τις φωτογραφικές αποτυπώσεις του πεδίου της σύγκρουσης τότε και σήμερα.

«Επιτρέψτε μου, είπε με την έναρξη της ομιλίας του ο Δ. Γόντικας, να δανειστώ ένα μικρό απόσπασμα από την ομιλία της σ. Παπαρήγα, στην εκδήλωση που έγινε την περασμένη Κυριακή σ' αυτήν την αίθουσα.

"ΚΝίτες και ΚΝίτισσες, έχετε πολλά να κερδίσετε μελετώντας την ιστορία και τα συμπεράσματα της δράσης του ΔΣΕ. Ο ΔΣΕ δεν ανήκει στο μουσείο της ιστορίας, εμπνέει και διαπαιδαγωγεί σήμερα. Παρέχει σημαντικά πολιτικά συμπεράσματα που έχουν γενικότερη αξία, πέρα και από τις συγκεκριμένες συνθήκες που αυτός ιδρύθηκε, έδρασε".

Τι σημαίνει ότι "ο ΔΣΕ δεν ανήκει στο μουσείο της ιστορίας"; Και ποια είναι εκείνα "τα σημαντικά πολιτικά συμπεράσματα που έχουν γενικότερη αξία"; Σε αυτά τα ζητήματα αξίζει να σταθούμε, να προβληματιστούμε.

Τα "παλιοσίδερα" που είναι στις βιτρίνες της έκθεσης ανήκουν πραγματικά στο μουσείο της ιστορίας. Οι μορφές συγκρότησης και δράσης του ΔΣΕ, οι ειδικές συνθήκες που οδήγησαν στη δημιουργία του είναι στοιχεία που έχουν καθαρά ιστορική αξία. Το περιεχόμενο, όμως, και ο σκοπός του αγώνα, ο ομαδικός και ατομικός ηρωισμός και η αυτοθυσία των μαχητών και μαχητριών του ΔΣΕ, η ακλόνητη αφοσίωση στα συμφέροντα του λαού, στο δίκιο του και η μαχητική υπεράσπισή τους, δεν μπορούν να μπουν στο μουσείο της ιστορίας.

Η οργάνωση και προετοιμασία της εργατικής τάξης, των άλλων στρωμάτων και της νεολαίας για αγώνα ασυμφιλίωτο με τα μονοπώλια και τον ιμπεριαλισμό, η εκπαίδευσή τους στην αντιμετώπιση της βίας της αστικής τάξης, η συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας, αλλά και της ετοιμότητας για τη χρησιμοποίηση όλων των μορφών πάλης για την κατάκτηση της λαϊκής εξουσίας, παραμένουν πάντα ζωντανά και επίκαιρα.

Πώς, λοιπόν, μπορούμε να προσεγγίσουμε τη συγκλονιστική αυτή περίοδο αντλώντας χρήσιμα συμπεράσματα;

Μόνο, αγαπητοί σύντροφοι και συντρόφισσες, αν δούμε και μελετήσουμε αυτήν την περίοδο από τη σκοπιά του μέλλοντος. Από τη σκοπιά των στρατηγικών ζητημάτων που έχουν τεθεί μπροστά στο κίνημά μας.

Από τη σκοπιά της ειδικής ευθύνης και του καθήκοντος που έχετε και έχουμε ως Κόμμα να προετοιμαστεί η γενιά σας, να ανταποκριθεί επάξια στο ρόλο της. Να ανεβάσει σε νέα ύψη την ταξική πάλη, συνεχίζοντας ασυμβίβαστα και αταλάντευτα τον αγώνα του ΚΚΕ, και καλύτερα από τις προηγούμενες γενιές, για την κατάργηση της μισθωτής σκλαβιάς.

Αν από τη σκοπιά αυτή μελετήσουμε αυτή τη λαμπρή σελίδα στην ιστορία του Κόμματος, τότε είναι βέβαιο πως ένας άλλος πολύ πιο πλατύς ορίζοντας θα ανοίξει μπροστά μας, που η ρουτίνα της καθημερινής πάλης μας κρύβει. Τότε το σύνθημα: "Το μέλλον μας δεν είναι ο καπιταλισμός αλλά ο νέος κόσμος ο σοσιαλισμός", θα αποκτά όλο και πιο βαθύ περιεχόμενο, θα γίνεται αμετακίνητος σκοπός ζωής και αγώνα.

Ας προσπαθήσουμε από τη σκοπιά αυτή να φωτίσουμε σύντομα ορισμένα ζητήματα.

Στον ΔΣΕ η πλειοψηφία ήταν νέοι και νέες, κάπου στο 70%. Οι περισσότεροι από αυτούς δεν ήταν προετοιμασμένοι για έναν τέτοιο αγώνα με το όπλο στο χέρι μέσα από τις γραμμές του ΔΣΕ, παρότι αρκετοί πολέμησαν μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ.

Πολλοί που εντάχθηκαν στις γραμμές του ΚΚΕ, της ΟΚΝΕ παλιότερα, δε διάβασαν σε κανένα καταστατικό ή πρόγραμμα ότι σε κάποια χρονική στιγμή της αγωνιστικής τους πορείας θα υποχρεωθούν να πάρουν τα όπλα και τα βουνά.

Κι όμως βρέθηκαν μπροστά σε αυτήν την εξέλιξη. Ο εμφύλιος πόλεμος, η δημιουργία και ο αγώνας του ΔΣΕ μπορεί να μην ήταν σε κάποιο κομματικό ντοκουμέντο, δεν ήταν όμως εξέλιξη που έγινε τυχαία ή από κάποιο λάθος. Ηταν μια αναπόφευκτη εξέλιξη. Ηταν αποτέλεσμα των αντικειμενικών εξελίξεων και της όξυνσης της ταξικής πάλης στη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή. Αυτή είναι η ιστορική αλήθεια.

Από την πλευρά του ΔΣΕ ήταν πόλεμος νόμιμος, δικαιολογημένος και δίκαιος για τα συμφέροντα της πλειοψηφίας του λαού (όχι "ενάντια στο λαό και στο έθνος" όπως γενικά λένε), σε αντίθεση με τον πόλεμο της αστικής τάξης και των συμμάχων της που ήταν για τα ιδιοτελή συμφέροντα μιας φούχτας εκμεταλλευτών, οι οποίοι στην κατοχή είτε συνεργάστηκαν με τον κατακτητή, είτε λούφαξαν, είτε πλούτιζαν από το αίμα του λαού, είτε αναζήτησαν την ασφάλειά τους στα καταφύγια των ιμπεριαλιστών. Ηταν μια σύγκρουση που προήλθε από την άρνηση της αστικής τάξης να αναγνωρίσει το νόμιμο δικαίωμα της πλειοψηφίας του λαού να χαρεί τη λευτεριά του, την οποία κατάκτησε με θυσίες και σκληρό αγώνα. Ηταν ένας αγώνας ενάντια στην κρατική βία και αυθαιρεσία και στην ιμπεριαλιστική επέμβαση. Ηταν ένα πατριωτικός και διεθνιστικός αγώνας.

Προκύπτει το εξής ερώτημα:

Ο εμφύλιος πόλεμος ήταν κάτι που πέρασε, ήταν μια ειδική κατάσταση, μια ελληνική ιδιομορφία, μια "παρέκκλιση" της ιστορίας;

Το ερώτημα αυτό δεν είναι καθόλου ρητορικό. Ηταν και είναι αντικείμενο σφοδρών ιδεολογικών και πολιτικών συγκρούσεων. Οι νικητές αυτού του πολέμου αλλά και οπορτουνιστές έχουν τόσο πολύ συκοφαντήσει και διαστρεβλώσει αυτόν τον αγώνα που ακόμα και σήμερα προκαλεί σε καλοπροαίρετους ανθρώπους τρόμο, φόβο.

Περιττό είναι να υπογραμμίσουμε ότι αφορίζουν τον εμφύλιο πόλεμο ως "ειδεχθές έγκλημα", ως "τυχοδιωκτισμό".

Οποιος, όμως, πιστεύει και στηρίζεται πάνω στη βάση της ταξικής πάλης και δεν έχει ξεπέσει, όπως οι διάφοροι οπορτουνιστές, στην άποψη της "κοινωνικής ειρήνης", που στις μέρες μας μεταφράζεται σε πάλη για έναν "ανθρώπινο καπιταλισμό", για τη "ρύθμιση των αντιθέσεών του" κλπ., γνωρίζει ότι σε ορισμένες περιόδους οξύτατων οικονομικών και πολιτικών κρίσεων η ταξική πάλη αναπτύσσεται τόσο που να φτάνει ως τον ανοιχτό εμφύλιο πόλεμο.

Επομένως, ο εμφύλιος πόλεμος δεν είναι μια επινόηση, μια παρέκκλιση. Είναι η κορύφωση της ταξικής πάλης, η ανώτερη μορφή πάλης. Είναι ο δρόμος των καταπιεζόμενων για τη συντριβή και εξάλειψη της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης και του πολυπλόκαμου μηχανισμού που στηρίζει αυτό το σύστημα καταπίεσης και εκμετάλλευσης και την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Είναι δρόμος υποχρεωτικός, έχοντας ως δεδομένο ότι η αντίδραση της αστικής τάξης πολλαπλασιάζεται όταν βρίσκεται μπροστά στον κίνδυνο να χάσει τα προνόμια και την εξουσία της.

Στις μέρες μας, δεν είναι τυχαίο ότι η αιχμή της στρατηγικής του ιμπεριαλιστικού συστήματος συγκεντρώνεται στην προετοιμασία του για την αποτροπή και τη βίαιη καταστολή των λαϊκών εξεγέρσεων και την κατάπνιξη στο ξεκίνημά τους νέων επαναστάσεων. Δεν αρκείται καθόλου στην τεράστια ιδεολογική πίεση που ασκεί μέσα από έναν πολυπλόκαμο μηχανισμό για τη χειραγώγηση των λαϊκών συνειδήσεων και ειδικά της νεολαίας. Θα ήταν, επομένως, πέρα για πέρα αφέλεια για το εργατικό και λαϊκό κίνημα να μην προετοιμάζεται, να μη διδάσκεται και να μη διαπαιδαγωγείται σε αποφασιστικό αγώνα με τον ιμπεριαλισμό και τα μονοπώλια και να κλαψουρίζει για τα δεινά του εμφυλίου πολέμου, όταν οι δυνάμεις αυτές γεννούν καθημερινά και σε μαζική κλίμακα τη φτώχεια, την εξαθλίωση, τον πόλεμο, την καταστροφή του περιβάλλοντος, απίστευτες στερήσεις και βάσανα για τους λαούς.

Πού βρίσκονται οι ρίζες του εμφυλίου πολέμου, ποιες ήταν οι αιτίες που τον προκάλεσαν;

Αυτές βρίσκονται στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η φασιστική κατοχή στην πατρίδα μας, ο πόλεμος, όξυνε όλες τις αντιθέσεις στο έπακρο και οδήγησε το λαό - κάτω από την καθοδήγηση του ΚΚΕ - στην οργάνωση, στον αγώνα, στην ένοπλη πάλη. Μέσα από τον πόλεμο ο λαός βγήκε οργανωμένος και οπλισμένος.

Ηταν κυρίαρχη πολιτική δύναμη. Η αστική, όμως, τάξη και οι σύμμαχοί της, Αγγλοαμερικάνοι ιμπεριαλιστές, που καιροφυλακτούσαν πέρασαν την κατάλληλη στιγμή στην αντεπίθεση. Ηταν όμως το ΚΚΕ προετοιμασμένο να οδηγήσει τον οργανωμένο και εξοπλισμένο λαό ως την τελική νίκη, αφού στην πρώτη φάση των εξελίξεων ο συσχετισμός δυνάμεων δεν ήταν υπέρ της αστικής τάξης; Είχε ολόπλευρα ξεκαθαρισμένη στρατηγική;

Από τα παραπάνω βγαίνουν δύο βασικά, σπουδαίας σημασίας συμπεράσματα για το σήμερα.

Πρώτο:

Στην πορεία των εξελίξεων είναι δυνατό να εμφανιστούν τέτοια γεγονότα που μπορούν να αποτελέσουν την αιτία γενικευμένων κρίσεων.

Είναι τέτοιο το βάθος των αντιθέσεων και η πλοκή τους που μπορεί να φέρουν στην επιφάνεια εκρηκτικές καταστάσεις, απότομες αλλαγές, να επιταχύνουν εξελίξεις.

Δεύτερο:

Η επαναστατική πρωτοπορία οφείλει να είναι προετοιμασμένη θεωρητικά, πολιτικά και οργανωτικά, να έχει στρατηγική και σχέδιο, να παίξει το ρόλο της και να θέσει στο κέντρο της πάλης της εργατικής τάξης και των συμμάχων της το πρόβλημα της εξουσίας, όταν φυσικά υπάρχουν οι απαραίτητες αντικειμενικές συνθήκες. Να είναι έτοιμη στην κατάλληλη στιγμή.

Ο αγώνας του ΔΣΕ ήταν δίκαιος, δικαιολογημένος και αφάνταστα ηρωικός. Δεν ξεκίνησε όμως στην ώρα του και δεν ξεκίνησε αποφασιστικά. Είναι και αυτό ένα ακόμα σπουδαίο δίδαγμα.

Στο σημείο αυτό, είναι χρήσιμο να μελετήσουμε τις σκέψεις ενός αριστοτέχνη της επαναστατικής στρατηγικής, του Λένιν. Γράφει: "Η ένοπλη όμως εξέγερση είναι ένα ιδιαίτερο είδος πολιτικού αγώνα, που υπάγεται σε ιδιαίτερους νόμους, νόμους που πρέπει να τους μελετήσει κανείς προσεχτικά. Την αλήθεια αυτή τη διατύπωσε εξαιρετικά ανάγλυφα ο Καρλ Μαρξ που έγραφε ότι η ένοπλη «εξέγερση, όπως και ο πόλεμος είναι τέχνη».

Από τους κύριους κανόνες αυτής της τέχνης ο Μαρξ τόνισε τους εξής:

1. Ποτέ να μην παίζουμε με την εξέγερση, μα από τη στιγμή που θα την αρχίσουμε, να είμαστε απόλυτα βέβαιοι πως πρέπει να την τραβήξουμε ως το τέλος.

2. Πρέπει να πραγματοποιούμε μεγάλη υπεροχή δυνάμεων στο αποφασιστικό σημείο και στην αποφασιστική στιγμή, γιατί διαφορετικά ο εχθρός που έχει καλύτερη προετοιμασία και οργάνωση θα εξοντώσει τους εξεγερμένους.

3. Από τη στιγμή που θα αρχίσει η εξέγερση πρέπει να δρούμε με τη μεγαλύτερη αποφασιστικότητα και απαραίτητα, οπωσδήποτε να περνάμε στην επίθεση. «Η άμυνα είναι ο θάνατος της ένοπλης εξέγερσης».

4. Πρέπει να προσπαθούμε να αιφνιδιάσουμε τον εχθρό, να συλλάβουμε τη στιγμή που τα στρατεύματά του θα είναι ακόμη σκόρπια».

Ο αγώνας του ΔΣΕ, ανεξάρτητα από την έκβασή του, διδάσκει για τον ηρωισμό, το πνεύμα αυτοθυσίας, παλικαριάς και την άφταστη τεχνική στον πόλεμο.

Είναι πηγή έμπνευσης η μαχητική συμμετοχή των γυναικών στην πρώτη γραμμή των μαχών είτε ως μαχήτριες, είτε ως αξιωματικοί.

Τι είναι εκείνο που έδινε αυτή τη δύναμη στον ΔΣΕ να γράψει αυτή την εποποιία σε συνθήκες αφάνταστα δύσκολες;

Ηταν η πίστη στον αγώνα, στο δίκιο του αγώνα.

Είχε ιδεολογική υπεροχή, αποτέλεσμα μιας αξιοθαύμαστης οργανωμένης θεωρητικής και πρακτικής εκπαίδευσης, για τις συνθήκες εκείνες. Ο μαχητής και η μαχήτρια δίπλα στο όπλο είχε το βιβλίο, την μπροσούρα, την προκήρυξη. Η δημοκρατική συνέλευση της διμοιρίας, του λόχου, της ταξιαρχίας δεν ήταν μια τυπική διαδικασία. Εξύψωνε το μαχητή και τη μαχήτρια και καλλιεργούσε προσωπικότητες με ανώτερα ιδανικά και αρχές. Η συλλογικότητα, η συντροφικότητα, η κριτική και αυτοκριτική και η αλληλεγγύη αναπτύχθηκαν στον ανώτατο βαθμό.

Αυτές είναι μερικές από τις βάσεις της μαχητικής ικανότητας και της αντοχής των μαχητών και μαχητριών του ΔΣΕ μπροστά στον ασύγκριτα πιο ισχυρό, σε αριθμητική δύναμη και οπλισμό, αντίπαλο και στις αφάνταστες στερήσεις και δυσκολίες του αγώνα.

Αυτός ήταν ο ΔΣΕ. Στρατιωτικά ηττήθηκε. Ηθικά και πολιτικά είναι νικητής.

Σε μας πέφτει το χρέος να συνεχίσουμε και να δικαιώσουμε αυτόν τον αγώνα».

Στη διάρκεια και των δύο εκδηλώσεων που έγιναν, μία για τους επιζώντες μαχητές του ΔΣΕ και η άλλη για τους νέους συντρόφους της ΚΝΕ, το ενδιαφέρον όσων πήραν μέρος εστιάστηκε στην έκθεση υλικού και ντοκουμέντων που λειτουργεί στον προθάλαμο της αίθουσας συνεδρίων. Ο πλούτος των υλικών που εμφανίζονται εκεί - επιλεκτικά λίγα εξαιτίας του περιορισμένου χώρου - αξίζει ειδικής παρουσίασης (επιφυλασσόμαστε γι' αυτό αργότερα, καθώς όπως ήδη μαθαίνουμε σχεδιάζεται ένα πιο πλατύ «άνοιγμα» της έκθεσης, έτσι ώστε να μπορούν με οργανωμένο τρόπο μέλη και φίλοι του ΚΚΕ να μελετήσουν και με βάση τα εκθέματα πλευρές αυτής της συγκλονιστικής ιστορίας). Σήμερα επιχειρούμε μια σύντομη παρουσίαση έτσι όπως τη βιώσαμε ακολουθώντας στη διαδρομή τους - μπροστά στα εκθέματα - επιζώντες μαχητές του ΔΣΕ:

Το βλέμμα διαπεραστικό. Στέκεται μπροστά στην εικόνα από μια πορεία των μαχητών στο βουνό. Βγάζει τα γυαλιά, δακρύζει. «Να πώς αισθάνομαι: Αγώνας χρειάζεται, αυτό αισθάνομαι και σήμερα. Χωρίς αγώνα δε βγαίνει τίποτα. Αν ξαναγύρναγε ο χρόνος, ξανά τον ίδιο δρόμο θα ακολουθούσα. Βλέπω τη νεολαία και μου δίνει ζωή. Ακόμα πετιέμαι στον αέρα όταν θυμάμαι. Περπατάγαμε συνέχεια, βράδυ, πρωί και ακούγαμε συνέχεια τα αεροπλάνα. Τα μάτια έκλειναν και πώς να μην κλείσουν μετά από μια βδομάδα χωρίς ύπνο. Δύσκολες μέρες, θυμάμαι κάναμε 30 μέρες να βγάλουμε τα παπούτσια απ' τα πόδια. Είχαμε όμως πίστη, χωρίς πίστη οι αγώνες αυτοί δε γίνονται». Είναι ο Κώστας Κωσταντινίδης που «ξαναπερπατά» μαζί με όσους εικονίζονται μπροστά του...

Οι φωτογραφίες, μία προς μία, συνθέτουν ένα ψηφιδωτό με μνήμες για τους παλιότερους και «μαθήματα» για τους νεότερους. Η εικόνα από το ανέβασμα της ΚΝΕ στη θέση «Χάρος» στον Πύργο της Κοτύλης μπλεκόταν με τις εικόνες από το ανέβασμα των μαχητών του ΔΣΕ ψηλά στις κορφές στη μάχη για μια ελεύθερη και σοσιαλιστική Ελλάδα. Η εικόνα από το μνημείο για τους μαχητές του ΔΣΕ που στήθηκε στη Λυκόρραχη «έδενε» με τις φωτογραφίες από ένα ανακατασκευασμένο πυροβολείο και ένα αμπρί του ΔΣΕ.

Λυκόρραχη, Πέτρα Μούκα, Πάτωμα, Αετομηλίτσα, Κιάφα, Σκίρτσι, Οξυά, Πυρσόγιαννη, 2520, υψώματα και περιοχές, η ιστορία μπροστά στα μάτια μας.

Στο χάρτη οι επιζώντες μαχητές έψαχναν να βρουν αναμνήσεις. Τραβάει το μάτι η φωτογραφία απ' την Πέτρα Μούκα. «Εδώ ήταν πρώτα το αρχηγείο» ακούς στο πλάι.

Ο Σταύρος Παπαδόπουλος στέκεται μ' έναν κόμπο στο λαιμό: «Βλέπω τις φωτογραφίες και συγκινούμε. Νιώθω μεγάλη ευχαρίστηση που βρίσκομαι εδώ σήμερα. Οι αναμνήσεις του αγώνα έρχονται στο νου. Χαίρομαι γιατί το Κόμμα μας μένει όρθιο μετά από πολλές φάσεις και δυσκολίες». Την ίδια στιγμή που γίνεται η κουβέντα ακούγεται μια άλλη φωνή που, δείχνοντας το χάρτη, λέει: «Εδώ είναι το Επταχώρι που σου 'λεγα». Η «διαδρομή» της έκθεσης συνεχίζεται και κάθε φωτογραφία ξυπνά μνήμες και μια συγκίνηση σα να 'ναι τώρα όλα. Ξεχωριστή αυτή που απεικονίζει ένα νοσοκομείο του ΔΣΕ μέσα στη σπηλιά.

Οι χάρτες της έκθεσης έχουν το δικό τους «χάρισμα». Εκεί δείχνουν τις διαδρομές που περπάτησαν, τις ατέλειωτες πορείες μέσα στη νύχτα και το κρύο. «Δεν ξέρω τι να πρωτοπώ, πώς να ξεκινήσω, περάσαμε τόσα πολλά, πολεμήσαμε», λέει ο Νίκος Κοτανίδης.«Ηταν φρικτά, δυσκολίες, πείνα, βρεγμένοι συνέχεια, τους χτυπούσαμε, μας χτυπούσανε, όμως πάντα πολεμούσαμε». Βλέπει μια φωτογραφία απ' τα Γιούρα. Αλλες αναμνήσεις: «Οταν κατεβήκαμε οι χωροφύλακες αρχίζαν να χτυπάν. Ησουν αντάρτης, ρωτούσαν, και συνεχίζαν το ξύλο».

Μια εικόνα συγκλονίζει. Μια φωτογραφία με αποκεφαλισμένους μαχητές του ΔΣΕ. «Δημόσια έκθεση στη Σπάρτη» έγραφε η λεζάντα. Ενας ηλικιωμένος δε χρειάστηκε να τη διαβάσει. Αρχισε να μετράει κεφάλια, 1,2,3...10. «Να και ο...», λέει στο διπλανό του. Η φωνή του μόλις που βγαίνει. Φωτογραφίες απ' το μεγάλο ελιγμό του ΔΣΕ στις 20 και 21 Αυγούστου του '48, φωτογραφίες των μαχητών και των μαχητριών του ΔΣΕ με τα όπλα στο χέρι. Λίγο πιο δίπλα η μικρή έκθεση βιβλίου συνέχεια γεμάτη κόσμο.

Αντικείμενα που πέρασαν στην ιστορία: Ατομικό βιβλιάριο αξιωματικού του ΔΣΕ (είναι του Νίκου Μπελογιάννη), τα κιάλια του Γιώτη, ένας μπερές με το μετάλλιο ανδρείας, γάντια, ξυράφι, πυξίδες, θήκες από όπλα, ρολόγια, σφραγίδες της ΠΕΕΑ. Ενα ταχυδρομικό δελτίο - απόδειξη της οργάνωσης της λαϊκής εξουσίας στις ελεύθερες περιοχές.

Πιο κει, από το αρχείο του ΚΚΕ, παρουσιάζονται ντοκουμέντα και βιβλία - «μνημεία» για το λαϊκό κίνημα και το Κόμμα: «Οδηγίες για το νοσοκομείο του Λόχου», «Πώς να διαβάσεις το χάρτη», «Γράμμα επτά αιχμαλώτων προς τους συναδέλφους τους». Εφημερίδες και περιοδικά: «Μαχήτρια», «Παρτιζάνες του Βίτσι», «Νέος Μαχητής». Ξεχωρίζει μία ένδειξη: «Καθημερινή εφημερίδα». Προσπαθείς να σκεφτείς πώς μέσα στο χαμό της μάχης εκδίδονταν όχι μια και δυο, μα δεκάδες καθημερινές εφημερίδες, απόδειξη της μεγάλης σημασίας που δινόταν στον καθημερινό ιδεολογικό εξοπλισμό των μαχητών.

Στην πορεία της «διαδρομής» της έκθεσης συναντάμε τον Κωνσταντίνο Γεράνη:«Εγώ είμαι απ' την Ικαρία, ο πατέρας μου σκοτώθηκε. Ηταν μαχητής του ΔΣΕ και τον ακολούθησα και γω. Πιάστηκα, ύστερα με πήγαν στη Μακρόνησο. Αισθάνομαι περήφανος, τι άλλο να πω...».

«Να έρθεις, σύντροφε, να πάμε μαζί, να περπατήσουμε αυτά τα μέρη και να κάνουμε το μάθημα εκεί» ακούμε να λέει - μπροστά στις σύγχρονες γιγαντοφωτογραφίες με τις κορφές - ένας Κνίτης αγκαλιάζοντας τον «παππού» που και μόνο στο άκουσμα της πρόσκλησης σηκώθηκε ολόρθος...