Το 26ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Κωνσταντινούπολης μας πρόσφερε εικόνες τουρκικών ταινιών, που έδειξαν περισσότερο το παρελθόν παρά το παρόν. Ταινίες που δίνουν αφορμή να σκεφτούμε την πρόσφατη ιστορία της γειτονικής χώρας. Η θεματική που κυριάρχησε στο εθνικό τμήμα αυτού του Φεστιβάλ ήταν η τούρκικη χούντα. Δίπλα σε αυτές και μια ταινία για τον κομμουνιστή, μεγάλο ποιητή Ναζίμ Χικμέτ.

Ισως η διαμάχη του Ερντογάν με τους στρατιωτικούς, ή η αντιπαλότητα για την ένταξη της Τουρκίας στην ΕΕ, να πυροδότησε την παραγωγή ταινιών. Εντυπωσιακό, πάντως, ήταν ότι πολλές ταινίες είχαν κεντρικό θέμα τη χούντα. Πρέπει, όμως, να πούμε ότι μόνο σε μια ταινία είδαμε μια ολοκληρωμένη αφήγηση με αυτό το θέμα. Σχεδόν, σε όλες τις ταινίες παρακολουθήσαμε τα γεγονότα με το μάτι του παρατηρητή, σα να είμαστε έξω από αυτά και να μη μας αφορούν καθόλου. Το θέμα, θεωρώ, ότι τίθεται κάπως έτσι: η χούντα ήταν επιβαλλόμενη από ξένα κέντρα αποφάσεων (βλέπε ΗΠΑ), για να σταματήσουν την αντίδραση του λαού και την ανάπτυξη της τουρκικής αριστεράς. Το ολοκληρωτικό καθεστώς επιβλήθηκε και πολλοί άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Τι σημαίνει όμως αυτό σήμερα; Ποιες είναι οι επιπτώσεις για όσους έζησαν, με τον ένα ή άλλον τρόπο, αυτά τα γεγονότα;

Μόνο μια ταινία μπόρεσε να δώσει απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα, με έμμεσο, άρα καλλιτεχνικό τρόπο. Οι υπόλοιπες αναλώθηκαν σε συναισθηματικές αφηγήσεις, που κατέληγαν στην απλοϊκότητα, είτε σε κατασκοπευτικές ή αστυνομικές ιστορίες, που δεν προσεγγίζουν με τίποτε το θέμα μας. Ενα καλό παράδειγμα είναι η ταινία «Zincirbozan», του Ατίλ Ινάτς, πρωτοεμφανιζόμενου σκηνοθέτη και βαθιά επηρεασμένου από τις ταινίες του Γαβρά, τις οποίες προσπάθησε να μιμηθεί, χωρίς επιτυχία.

Θα αναφερθούμε στην ταινία «International» («Διεθνής») των Σίρι Σουρένια Οντερ και Μουχαρέμ Γκουλμέζ. Πρωτοεμφανιζόμενοι, επίσης, σκηνοθέτες, καταφέρνουν να αποδομήσουν την κατάσταση, να κάνουν κριτική τόσο στο ολοκληρωτικό καθεστώς όσο και στις αριστερίστικες οργανώσεις. Οι άνθρωποι του καθεστώτος παρουσιάζονται αγράμματοι και αδαείς. Αυτό βοηθά για να αναπτυχθεί μια μπουρλέσκ κατάσταση, όπου η απόσταση του καθεστώτος από το λαό είναι τεράστια. Υποβόσκει μια αντιπαλότητα, που δεν μπορεί να επενδυθεί ιδεολογικά και πολιτικά από τους αμόρφωτους χωρικούς, βιώνεται, όμως, έντονα. Από την άλλη, έχουμε έναν αριστερό φοιτητή, ο οποίος βλέπει μόνο την αντίσταση, χάνοντας την προσωπική επαφή με το περίγυρό του και παραβλέποντας μια κοπέλα που είναι ερωτευμένη μαζί του.

Ο Υμνος της Κομμουνιστικής «Διεθνούς» εκλαμβάνεται από τους λαϊκούς μουσικούς και τους στρατιωτικούς της περιοχής σαν ένα όμορφο εμβατήριο. Οχι όμως και από τον ανώτατο αξιωματικό, που θα επισκεφθεί την περιοχή. Οι κάτοικοι συλλαμβάνονται, ο αρχηγός της αυτοσχέδιας μπάντας σκοτώνεται, ο νεαρός φοιτητής δολοφονείται, η χούντα δείχνει το απάνθρωπο πρόσωπό της, ο ολοκληρωτισμός σε όλο το μεγαλείο του. Ολα αυτά σε μια στιγμή έκρηξης που σου κόβει το αίμα και δημιουργεί σοκ. Επιστροφή στο σήμερα και στη μητέρα, πλέον, την τότε νεαρή κοπέλα, που ακούει τη «Διεθνή» από την τηλεόραση, κατά την επίσκεψη μιας ρώσικης ορχήστρας. Οι μνήμες επιστρέφουν και η σιωπή της δεν εξηγεί στο παιδί της τίποτε για τη θλίψη της, για το χαμό του αγαπημένου της και πατέρα του παιδιού, δίνουν την εντύπωση της έλλειψης της δημοκρατίας που βιώνουν ακόμη οι Τούρκοι. Μια εξαιρετική ταινία, που ελπίζουμε να δούμε σε κάποιο τμήμα του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης.

Ο πολιτικός λόγος, εννοείται, αφήνει το συναίσθημα να εκφραστεί, να δημιουργήσει ένα κείμενο, την αντίδραση του θεατή, τη δικιά του πολιτική θέση ως προς τη θέση των δημιουργών της ταινίας. Κατά συνέπεια, η τέχνη λειτουργεί πολιτικά και γίνεται η αφορμή, για να ξεκινήσουν πολιτικές συζητήσεις. Κάτι ανάλογο που είχαμε δει στο «Ταξίδι στον ήλιο», της Γιασμίν Ουστάογλου, ή στο «Τούμπες στα φέρετρα», του Ντερβίς Ζαΐμ, του οποίου η ταινία «Waiting for heaven» παρουσιάστηκε σε αυτό το Φεστιβάλ και μας μετέφερε σε ένα ανούσια φορμαλιστικό οθωμανικό παρελθόν.

Δε χρειάζονται πολλά λόγια για να κάνει κανείς γνωστό τον Ναζίμ Χικμέτ και στο ελληνικό κοινό. Η απλότητα της ποίησής του μας οδηγεί στην πολυπλοκότητα των νοημάτων που κρύβονται στους, φαινομενικά, απλούς στίχους του. Εννοιες απλές και παγκόσμιες μιλούν στις καρδιές όλων των ανθρώπων, μεταφέροντας τις κομμουνιστικές ιδέες και τα ανθρωπιστικά ιδανικά του, σχεδόν, σε όλες τις χώρες του κόσμου, ξεκινώντας από την Τουρκία.

Επρεπε να περιμένουμε το 2007 για να δούμε μια ταινία αφιερωμένη σε αυτήν τη μεγάλη προσωπικότητα, στον κομμουνιστή παγκόσμιο ποιητή. Μεγάλη η έκπληξή μας, όταν είδαμε ότι είναι συμπαραγωγή της Τουρκίας και της Ελλάδας. Η σκηνοθέτης Μπίκετ Ιλχαν, με την ταινία «Nazim Hikmet blue eyed giant» («Ναζίμ Χικμέτ - ο γαλαζομάτης γίγαντας»), μιλά με σεβασμό για τον ποιητή. Διηγείται τη ζωή του, τις διώξεις του από τη χούντα, την καταδίκη του για κομμουνιστική προπαγάνδα, το 1941, την ανάδειξή του σα θρύλο, αν και ήταν πίσω από τα κάγκελα της φυλακής. Ο έρωτας, έτσι όπως εκφράζεται από αυτόν, αποκτά διαστάσεις επαναστατικές, ακουμπά τις ευαίσθητες και εσωτερικές χορδές της ψυχής των ανθρώπων, παροτρύνοντάς τους να επαναστατήσουν.

Η τέχνη του γίνεται επικίνδυνη για το ολοκληρωτικό καθεστώς και η εύκολη κατηγορία για «κομμουνιστική προπαγάνδα» είναι η αφορμή για να τον εμποδίσουν. Μάταια, όμως. Η ταινία δραματοποιεί πολύ τη ζωή του Χικμέτ, χρησιμοποιεί παλιομοδίτικες και ξεπερασμένες φόρμες έκφρασης του κινηματογραφικού λόγου, με αποτέλεσμα να ακυρώνει την ένταση του πολιτικού του λόγου. Είναι, όμως, μια αξιόλογη προσπάθεια, μια πρώτη προσέγγιση, κινηματογραφικά, της ζωής, του αγώνα και του έργου του.

Στο φεστιβάλ προτιμήσαμε να δούμε όσο το δυνατόν περισσότερες τούρκικες ταινίες, για να σχηματίσουμε μια ολοκληρωμένη εικόνα της κινηματογραφικής παραγωγής στη γειτονική χώρα.

Εντύπωση προκάλεσε το πλήθος των ανεξάρτητων παραγωγών, αλλά και μια τάση για μοντέρνα, φορμαλιστική γραφή, η οποία, στην ταινία «The little apocalypse», των Γιασμούρ και Ντουρούλ Ταϊλάν, δοκιμάζεται στα όριά της. Αν έλειπαν οι πολλές υπερβολές, το πολύ καλό μοντάζ θα μπορούσε να δώσει ένα πολύ καλό παράδειγμα αναδόμησης του λόγου και παντρέματος του ονείρου με την πραγματικότητα. Πάντως, βλέποντας τις άλλες ταινίες, αυτή ανοίγει ένα δρόμο, που θέλει πολλή δουλιά, για να πάει σε κάτι το μνημειώδες.

Τις καρδιές των θεατών και των κριτικών επιτροπών έκλεψε η ταινία του Νουρί Μπίλγκε Τσεϊλάν «Κλίματα αγάπης» (έχει προβληθεί και στην Ελλάδα, μετά τη βράβευσή της στις Κάννες). Η Τουρκία, μαζί με τη Ρουμανία, είναι οι χώρες που προχωρούν δυναμικά στο βαλκανικό κινηματογραφικό χώρο, υποσκελίζοντας όλες τις άλλες. Στο πολύ σημαντικό Φεστιβάλ της Κωνσταντινούπολης είχαμε την ευκαιρία να δούμε μια νέα γενιά Τούρκων σκηνοθετών να μας δείχνει τις ικανότητές της, διεκδικώντας, συγχρόνως, την ανεξαρτησία της από το αδιάφορο για τον κινηματογράφο τουρκικό κράτος.

Εκπληξη ήταν και η πολύ καλή οργάνωση του Φεστιβάλ. Αψογη η συνεργασία με το Γραφείο Τύπου, πολύ δύσκολα θα το συγκρίναμε με το δικό μας «μεγάλο» Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Σε μια πόλη όπου όλα μας θυμίζουν το παρελθόν και αφήνουν να φανεί το παρόν και το μέλλον, γεμάτη αντιθέσεις, κυρίως ταξικές, ο κινηματογράφος είναι ένας τρόπος έκφρασης και επικοινωνίας. Αυτό δήλωναν οι γεμάτες αίθουσες και το πολύ νεαρό κοινό, όπως και τρία πολύ σοβαρά κινηματογραφικά περιοδικά που κυκλοφορούν.