«-- Ποια αρετή εκτιμάτε περισσότερο;

-- Την ευθυμία.

-- Ποια αρετή εκτιμάτε περισσότερο στον άνδρα;

-- Το να μην ανακατεύεται στις υποθέσεις των άλλων.

-- Ποιο ελάττωμα συγχωρείτε;

-- Την υπερβολή κάθε είδους.

-- Ποιο ελάττωμα απεχθάνεστε;

-- Την υποκρισία.

-- Ποια είναι η πιο αγαπημένης σας απασχόληση;

-- Να πειράζω τους άλλους και να δέχομαι τα πειράγματά τους.

-- Ποιος είναι ο θεμελιώδης κανόνας σας;

-- Το να μην έχω κανέναν.

-- Ποιο είναι το προσωπικό ρητό σας;

-- Πάντα με ψυχραιμία».

Ενα από τα πιο αγαπημένα παιχνίδια στις κοινωνικές συναναστροφές, στην Αγγλία του 19ου αιώνα ήταν το «Ερωτηματολόγιο», όπου ο ερωτώμενος με άμεσο και αυθόρμητο τρόπο, με χιούμορ αλλά και ειλικρίνεια απαντούσε στις ερωτήσεις που του υποβάλλονταν. Στις παραπάνω ερωτήσεις απαντά, το 1868, ο Φρίντριχ Ενγκελς και είναι καταγεγραμμένες στο λεύκωμα της Τζένι Μαρξ, της κόρης του φίλου του Καρόλου Μαρξ¹.

Ο άνθρωπος που αγαπούσε να είναι κανείς ανοιχτόκαρδος, πρόσχαρος και με αίσθηση του χιούμορ, που του άρεσε να πειράζει τους άλλους και να τον πειράζουν, που απεχθανόταν την υποκρισία, που δεν ανεχόταν τα ταμπού και τα δόγματα και που πάντα επιχειρούσε να προσεγγίζει τις καταστάσεις και τα πράγματα με την απόλυτα δυνατή ψυχραιμία, γεννήθηκε στη Βάδη της Ρηνανίας, στις 28 Νοέμβρη του 1820. Ο πατέρας του ήταν εργοστασιάρχης και η οικογένειά του είχε εξαιρετικό κοινωνικό και οικονομικό κύρος και ως εκ τούτου διέθετε και οικόσημο που έδειχνε έναν άγγελο να κρατάει ένα κλωνάρι ελιάς. «Μ' αυτό το έμβλημα - γράφει ο Ντ. Ριαζάνοφ - ο Ενγκελς μπήκε στη ζωή. Οι πρόγονοί του το είχαν διαλέξει, ίσως, γιατί "Ενγκελς" στα γερμανικά σημαίνει άγγελος. Η οικογένεια των Ενγκελς φτάνει έως τον 16ο αιώνα. Ηταν δηλαδή μια μεγάλη και σημαντική οικογένεια»².

Πολλοί ισχυρίζονται ότι το οικογενειακό περιβάλλον καθορίζει την πορεία των ανθρώπων. Αν αυτό έχει μια γενική ισχύ, στην περίπτωση του Φρίντριχ Ενγκελς πρόκειται για ένα δόγμα που ανατράπηκε εντελώς. Ας δούμε πώς:

Από τον 17ο αιώνα, ακόμη, η οικογένεια του Ενγκελς ήταν ήδη μια παλιά οικογένεια βιομηχάνων μάλλινων υφασμάτων, της οποίας οι απόγονοι έγιναν βιομήχανοι βαμβακερών, άνθρωποι πολύ εύποροι και πρωτοπόροι ως βιομήχανοι για την εποχή τους, αφού ανέπτυσσαν επιχειρηματική δραστηριότητα και εκτός Γερμανίας. Για παράδειγμα, ο πατέρας του - σε συνεταιρισμό με έναν φίλο του, τον Ερμεν, είχε ιδρύσει ένα υφαντουργείο στην πατρίδα του κι άλλο ένα στο Μάντσεστερ, ανταποκρινόμενος πολύ πρόωρα στην εκ φύσεως τάση του κεφαλαίου να λειτουργεί για την παγκόσμια αγορά. Ο πατέρας Ενγκελς ήταν προτεστάντης και ανήκε στο ευαγγελικό δόγμα. «Θυμίζει καταπληκτικά - γράφει ο Ριαζάνοφ³ - τους παλιούς Καλβινιστές που συνδύαζαν βαθιά πίστη με μία, άλλο τόσο, βαθιά, πεποίθηση πως ο προορισμός του ανθρώπου συνίσταται στο να μαζεύει χρήματα και να σχηματίζει ένα κεφάλαιο με την παραγωγή και το εμπόριο. Στην ιδιωτική του ζωή ήταν θρησκόληπτος, φανατικός, που χρησιμοποιούσε όλες τις ώρες που του άφηναν ελεύθερες οι χρηματικές του επιχειρήσεις σε θρησκευτικές μελέτες».

Σε τέτοιες συνθήκες γεννήθηκε και μεγάλωσε ο Φρίντριχ, γεγονός που οδήγησε την κόρη του Μαρξ Ελεονόρα Μαρξ - Εβελινγκ να παρατηρήσει πολύ εύστοχα ότι «ποτέ δε γεννήθηκε σε τέτοιου είδους οικογένεια γιος που να ξεστρατίσει τόσο»⁴.

Οπως ήταν φυσικό, ο πατέρας Ενγκελς ήθελε το γιο του να συνεχίσει στο δρόμο που βάδιζε ο ίδιος. Τον προόριζε δηλαδή για επιχειρηματία και για το λόγο αυτό του έδωσε και ανάλογη μόρφωση. Τον σπούδασε σε συνηθισμένα σχολεία και φυσικά τον εμπόδισε να κάνει πανεπιστημιακές σπουδές γιατί ήθελε από νωρίς να τον εντάξει στην πρακτική του εμπορίου. Στο διάστημα 1838 - 1841 ο νεαρός Φρίντριχ έζησε στη Βρέμη, σε μία από τις εμπορικότερες πόλεις της Γερμανίας, όπου εργαζόταν σ' ένα εμπορικό γραφείο και τις ελεύθερες ώρες του μελετούσε μόνος πλουτίζοντας τις γνώσεις του. Στη Βρέμη έφτασε σαν θρησκόληπτος, με τη βαθιά δηλαδή επιρροή των αρχών και των αξιών της οικογένειας αλλά και με μια τάση αποστροφής προς όλα αυτά. Ετσι σε λίγο δέχεται την επίδραση του πεζογράφου και δημοσιογράφου Λούντβιχ Μπέρνε και του Γερμανού επαναστάτη λυρικού ποιητή Χένρι Χάινε. Ταυτόχρονα, στρέφεται προς τη φιλοσοφία του Χέγγελ, ενώ εγκαταλείπει το χριστιανισμό - τουλάχιστον όπως τον είχε διδαχτεί στο οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον των Ευαγγελιστών - επηρεασμένος από τον καθηγητή της θεολογίας και συγγραφέα μελετών για την καταγωγή του χριστιανισμού και τη «Ζωή του Χριστού», David Friedrich Strauss. Ο Στράους μέσα από τα έργα του αποδείκνυε ότι η ιστορία των ευαγγελιστών ήταν ένας απλός μύθος, κι ο Ενγκελς, που ήταν μεγαλωμένος μ' αυτόν τον μύθο, δε θα μπορούσε να μείνει αδιάφορος. Σ' ένα γράμμα του, γραμμένο στη Βρέμη, στις 13 και 20 Νοέμβρη του 1839, το οποίο έστειλε στο Βερολίνο, στον συμμαθητή του και καλύτερο παιδικό του φίλο, τον θεολόγο Βίλχεμ Γκρέμπερ, ο νεαρός Ενγκελς περιέγραφε ως εξής το κόψιμο του ομφάλιου λώρου που τον συνέδεε με τις οικογενειακές αντιλήψεις και παραδόσεις⁵: «...Τι τρομακτικό λάθος να πιστεύεις πως η γερμανική λογοτεχνία σιγά - σιγά ναρκώθηκε. Μη νομίζεις ότι, επειδή από στρουθοκαμηλισμό κρύβεις το πρόσωπό σου να μην τη βλέπεις, αυτή έπαψε να υπάρχει. Αντίθετα, η ανάπτυξή της είναι σημαντική, πράγμα που θα έβλεπες καθαρά αν ήσουν πιο προσεκτικός και δε ζούσες πια στην Πρωσία, όπου για να περάσουν τα έργα του Γκουτσκόβ κ.λπ. πρέπει προηγούμενα να εκλιπαρήσουν άδεια, η οποία σπάνια τους δίνεται. Επίσης, κάνεις μεγάλο λάθος να πιστεύεις ότι κάποια μέρα θα έπρεπε να επιστρέψω στο χριστιανισμό. Μου φαίνεται γελοίο, primo να μην με θεωρείς πια χριστιανό και, secundo, να πιστεύεις ότι κάποιος που κάποτε λογικεύτηκε και απέρριψε τις αντιλήψεις για την ορθοδοξία, θα μπορούσε να ξανανιώσει άνετα μέσα σ' αυτόν τον ζουρλομανδύα. Κάτι τέτοιο θα ήταν αδύνατο για έναν αληθινό ορθολογιστή που θα αναγνώριζε ότι η φυσική εξήγηση που δίνει στα θαύματα είναι ανεπαρκής και η ηθική του αναζήτηση επιφανειακή... Στην πραγματικότητα ετοιμάζομαι να γίνω χεγκελιανός. Δεν ξέρω ακόμη αν πραγματικά θα γίνω, πάντως ο Στράους μού φώτισε τον Χέγκελ, μ' ένα φως που μου δείχνει την πλήρη συνοχή της θεωρίας του. Η φιλοσοφία του (εννοώ του Χέγκελ) της Ιστορίας συμφωνεί απόλυτα με τη δική μου οπτική των πραγμάτων».

Το 1841 - 1842 ο Ενγκελς υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία στο Βερολίνο (κατατάχτηκε εθελοντικά στο πυροβολικό) και στον ελεύθερο χρόνο του παρακολουθούσε μαθήματα στο πανεπιστήμιο της πόλης, με αποτέλεσμα να προσχωρήσει στο ρεύμα των νεοχεγκελιανών, το ρεύμα δηλαδή των οπαδών του Χέγκελ που προσπαθούσαν από τη φιλοσοφία του να βγάλουν επαναστατικά και αθεϊστικά συμπεράσματα. «Το Δεκέμβρη του 1841 και στις αρχές της επόμενης χρονιάς - γράφει η Γκαλίνα Σερεμπριάκοβα⁶- ο Ενγκελς, πότε ανώνυμα και πότε με το ψευδώνυμο "Φ. Οσβαλντ" δημοσιεύει άρθρα και μπροσούρες. Επικρίνεις τις αντιδραστικές, ιδεαλιστικές απόψεις του Σέλινγκ. Αυτόν τον σεβάσμιο καθηγητή, που υπηρετούσε "τις ανάγκες του Πρώσου βασιλιά" ο νεαρός πυροβολητής, ο φοιτητής, ο πρώην εμποροϋπάλληλος της Βρέμης Ενγκελς τον έβλεπε σαν προσωποποίηση της αντίδρασης, που προσπαθούσε να επιτεθεί ενάντια στην ελεύθερη φιλοσοφία και γι' αυτό αποφάσισε να τον πολεμήσει. Τσακίζει την προσπάθεια του Σέλινγκ να συμφιλιώσει τη θρησκεία με την επιστήμη, την πίστη με τη γνώση. Πρώτος από τους νεοχεγκελιανούς ο Ενγκελς κηρύσσει ανοιχτά τον αθεϊσμό. Εχει πολύ καλές σχέσεις με τους φιλολόγους της "Νεαρής Γερμανίας"».

Από το Μάρτη ως το Δεκέμβρη του 1842 υπήρξε συνεργάτης της «Εφημερίδας του Ρήνου» που διευθυντής της τον Οκτώβρη του ιδίου έτους έγινε ο Μαρξ. Ενα μήνα μετά, στα τέλη του Νοέμβρη οι δύο άνδρες συναντήθηκαν στα γραφεία της εφημερίδας στην Κολονία αλλά εκείνη η συνάντηση δεν έμελλε να είναι αυτή που σημάδεψε τη ζωή τους.

Γενικά, τα νεανικά χρόνια του Ενγκελς ήταν πολύ γόνιμα και πολύ γεμάτα. Το γεγονός αυτό υποχρέωσε το μεγάλο Γερμανό κομμουνιστή - διανοητή Φραντς Μέρινγκ να παρατηρήσει ότι ο Ενγκελς «υπήρξε ένα πρώιμα ώριμο πνεύμα, όπως ο Λασάλ κι ο Μαρξ»⁷. Η ωριμότητα αυτή έδωσε στο νεαρό Ενγκελς τη δυνατότητα να παράγει πολύ νωρίς επιστημονικό - επαναστατικό έργο.

Το φθινόπωρο του 1842 ο Ενγκελς τελείωσε τη στρατιωτική του θητεία και γύρισε στο πατρικό του σπίτι. Ο πατέρας του, που διέκρινε τη μεγάλη αλλαγή στο γιο του, όντας πρακτικός και αποτελεσματικός, θέλησε να τον απομακρύνει από το περιβάλλον το οποίο τόσο πολύ είχε επιδράσει πάνω του και να τον εντάξει και πάλι εκεί για όπου τον προόριζε: Στο χώρο των επιχειρήσεων. Ετσι, από το Νοέμβρη του 1842 έως τον Αύγουστο του 1843, ο Ενγκελς έζησε στο Μάντσεστερ όπου εργάστηκε στα γραφεία της υφαντουργικής επιχείρησης «Ερμεν και Ενγκελς», της οποίας συνιδρυτής ήταν ο πατέρας του. Πρόκειται για το χρονικό διάστημα της ζωής του όπου συντελείται το πέρασμά του από τον ιδεαλισμό στον υλισμό κι από τον επαναστατικό δημοκρατισμό στην επεξεργασία και διαμόρφωση του επιστημονικού κομμουνισμού. Είναι το διάστημα που μελετάει τις κοινωνικές και οικονομικοπολιτικές σχέσεις του καπιταλισμού σε μια τόσο ανεπτυγμένη καπιταλιστική χώρα, όπως ήταν τότε η Αγγλία, είναι η περίοδος που έρχεται σε επαφή με το εργατικό κίνημα και με τις σοσιαλιστικές ιδέες της εποχής, όπως εκφράζονταν από το χαρτιστικό κίνημα και τον Ρ. Οουεν. Από τις μελέτες του αυτές προκύπτουν δύο σημαντικά έργα. Το ένα είναι το «Σχέδιο κριτικής της πολιτικής οικονομίας», που άσκησε μεγάλη επίδραση στον Μαρξ, ο οποίος το θεωρούσε μεγαλοφυές^8,και το άλλο «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία». Γι' αυτό το τελευταίο ο Φραντς Μέρινγκ σημειώνει⁹: «Μια τόσο λαμπρή είσοδος στην επιστήμη σε μια τόσο νεαρή ηλικία είναι πάντα μια σπάνια επιτυχία, αποτελεί αδιάψευστη απόδειξη πνεύματος και δύναμης που επί μισόν αιώνα η σταθερή εξέλιξή τους την εδραίωσε ακόμα πιο πολύ. Στα γεράματά του υλοποίησε όλα εκείνα που υποσχόταν στα νιάτα του».

Ο ίδιος ο Ενγκελς σ' ένα κείμενό του, γραμμένο στην Πρωσία το Μάρτη του 1845, το οποίο απηύθυνε «Στις εργαζόμενες τάξεις της Μεγάλης Βρετανίας», έγραφε χαρακτηριστικά¹⁰: «Εργαζόμενοι, Σ' εσάς αφιερώνω ένα έργο, όπου προσπάθησα να χαράξω για τους Γερμανούς συμπατριώτες μου έναν πιστό πίνακα σχετικά με τις συνθήκες της ζωής σας, τις ταλαιπωρίες σας και τους αγώνες σας, τις ελπίδες σας και τις προοπτικές σας. Εζησα αρκετό χρόνο μαζί σας για να 'μαι καλά πληροφορημένος για τις συνθήκες της ζωής σας, αφιέρωσα όλη μου την προσοχή για να τις γνωρίσω καλά, μελέτησα διάφορα ντοκουμέντα, επίσημα και μη επίσημα, που είχα τη δυνατότητα να προμηθευτώ. Καθόλου δεν αρκέστηκα σε αυτά, δε με ενδιέφερε μια αφηρημένη μοναχά γνώση για λογαριασμό μου, ήθελα να σας δω στις κατοικίες σας, να σας παρατηρήσω στην καθημερινή σας ύπαρξη, να μιλήσω μαζί σας για τις συνθήκες της ζωής σας και τα βάσανά σας, να είμαι μάρτυρας στους αγώνες σας ενάντια στην κοινωνική και πολιτική εξουσία των καταπιεστών σας. Να πώς ενήργησα: Παραιτήθηκα από την κοινωνική ζωή και τα συμπόσια, απ' το κρασί πόρτο και τη σαμπάνια της μεσαίας τάξης (σ.σ. εννοεί την αστική τάξη, που τη διαχωρίζει μ' αυτό τον τρόπο από την τάξη των ευγενών και την τάξη των προλεταρίων), κι αφιέρωσα τις ώρες μου της ανάπαυσης σχεδόν αποκλειστικά στη συναναστροφή απλών εργατών... Χάρη στις μεγάλες δυνατότητες που είχα να παρατηρώ συγχρόνως τη μεσαία τάξη, την αντίπαλό σας, πολύ γρήγορα κατέληξα στο συμπέρασμα ότι είχατε δίκιο, απόλυτα δίκιο να μην περιμένετε την παραμικρή βοήθεια απ' αυτήν. Τα συμφέροντά της και τα δικά σας είναι διαμετρικά αντίθετα, και μ' όλο που ακατάπαυστα επιχειρεί να βεβαιώνει το αντίθετο και προσπαθεί να σας κάνει να πιστέψτε ότι τρέφει για την τύχη σας την πιο μεγάλη συμπάθεια, οι πράξεις της διαψεύδουν τα λόγια της. Ελπίζω ότι κόμισα αρκετές αποδείξεις ότι η μεσαία τάξη - παρά όσα της αρέσει να βεβαιώνει - δεν έχει άλλο σκοπό, στην πραγματικότητα από του να πλουτίζει απ' την εργασία σας, όσο μπορεί να πουλά το προϊόν της, και να σας αφήνει να πεθαίνετε απ' την πείνα μόλις δε θα μπορεί πια ν' αποσπά κέρδη απ' αυτό το έμμεσο εμπόριο ανθρώπινης σάρκας».

Το πέρασμα του Ενγκελς με το προλεταριάτο είχε προκαλέσει τεράστια εντύπωση στους ανθρώπους που τον ζούσαν και τον γνώριζαν. Κι αυτό δεν ήταν καθόλου παράξενο αφού ο Ενγκελς γινόταν έτσι ένας συνειδητός αποστάτης της τάξης του για να περάσει στην υπηρεσία του κυριότερου ταξικού και ιστορικού της αντίπαλου, της τάξης που η ιστορία προόριζε να γίνει ο νεκροθάφτης της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας. Ενας φίλος του, ο Γκεόργκ Βέερτ, έγραφε τον Ιούλη του 1845 στη μητέρα του¹¹: «Στο μέλλον θα κάνω ίσως ακόμα μερικά πράγματα που είναι πέρα για πέρα αντίθετα στη θέλησή σου και στις απόψεις σου. Θέλω να σε παρακαλέσω μια για πάντα να με αφήσεις να τραβήξω το δικό μου δρόμο... Ο πολύ αγαπητός φίλος μου Φρίντριχ Ενγκελς από τη Βάδη, έγραψε ένα βιβλίο υπέρ των Αγγλων εργατών, όπου με όλο του το δίκιο μαστιγώνει τρομερά τους εργοστασιάρχες. Ο ίδιος ο πατέρας του έχει εργοστάσια στη Γερμανία και στην Αγγλία. Λοιπόν, βρίσκεται σε τρομερή διαφωνία με την οικογένειά του».

Στα τέλη Αυγούστου του 1844, επιστρέφοντας, από την Αγγλία, στη Γερμανία ο Φρ. Ενγκελς πέρασε από το Παρίσι όπου και έμεινε για 10 μέρες. Εκεί ξανασυναντήθηκε με τον Μαρξ - με τον οποίο, όπως βεβαιώνει η Ελεονώρα Μαρξ-Εβελινγκ¹², από πολύ καιρό πριν αλληλογραφούσε - και στη διάρκεια της ιστορικής τους εκείνης συνάντησης διαπιστώθηκε η ταυτότητα των αντιλήψεων και των επιστημονικών τους αναζητήσεων, με αποτέλεσμα να ξεκινήσει η χωρίς προηγούμενο 40χρονη φιλία και συνεργασία τους. «Σκέφτονταν - γράφουν οι Σοβιετικοί μελετητές Ντ. Βαλοβόι και Ε. Λάπσινα¹³ - όχι μόνο σε ό,τι αφορούσε την κοινή υπόθεση στην οποία είχαν αφιερωθεί και οι δύο, αλλά και τα πνευματικά ζητήματα και λοιπά ενδιαφέροντα. Αισθάνονταν εκείνη την ακαθόριστη αμοιβαία συμπάθεια που αναπτύσσεται σε φιλία. Οι δέκα μέρες που πέρασε στο Παρίσι ο Ενγκελς έφυγαν χωρίς να το καταλάβουν. Οταν αποχαιρετιούνταν δεν ήξεραν ακόμα ότι αυτή η γνωριμία θα κράταγε σαράντα χρόνια». Το πόσο σημαντικές ήταν εκείνες οι δέκα μέρες που πέρασαν οι δυο τους στο Παρίσι φαίνεται σ' ένα γράμμα που ο Ενγκελς έγραψε στον Μαρξ από το Μπάρμεν, τον Οκτώβρη του 1844: «Αφότου γύρισα - του έγραφε¹⁴ - ποτέ δεν ένιωσα μεγαλύτερη ευδιαθεσία και ανθρωπινότερα αισθήματα, απ' ό,τι τις δέκα μέρες που πέρασα μαζί σου».

Η βαθιά ταύτιση αντιλήψεων μεταξύ του Μαρξ και του Ενγκελς μπορεί να πει κανείς ότι υπήρξε πολύ πριν τη συνάντησή τους στο Παρίσι. Και τούτο γιατί ο δρόμος τους, τους είχε φέρει και τους δύο πολλές φορές να συναντηθούν μέσα από κοινά ενδιαφέροντα και μελέτες, οι οποίες τους επηρέασαν βαθιά ώστε μέσα από διαφορετικό δρόμο ο καθένας να φτάσουν στην επιστημονική ανακάλυψη του ιστορικού ρόλου που καλούνταν το προλεταριάτο να διαδραματίσει. Ο Μαρξ έφτασε στο προλεταριάτο μέσα από την επιστημονική έρευνα και μελέτη. Ο Ενγκελς μέσα από την παρακολούθηση της πραγματικής ζωής που βίωναν τόσο οι εργάτες όσο και οι αστοί και από τη μεταξύ τους σχέση που οι δύο αυτές τάξεις διαμόρφωναν στην παραγωγή. Και οι δύο - Μαρξ και Ενγκελς - είχαν το αναγκαίο εκείνο επίπεδο γνώσεων για να διακρίνουν, να αναλύσουν, να ερμηνεύσουν την κοινωνική πραγματικότητα και να δουν την προοπτική του καπιταλισμού.

Η ταύτιση των δρόμων των δύο ανδρών θεμελιώνεται με τα έργα τους «Γερμανική Ιδεολογία», «Η Αγία Οικογένεια» και πάνω απ' όλα με το «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος». Από εκεί κι έπειτα, είτε συγγράφουν παράλληλα, είτε από κοινού, το έργο τους είναι αξεχώριστο, ενιαίο και αδιαίρετο, αποτελώντας την επιστημονική - επαναστατική θεωρία του προλεταριάτου.

Από το 1845 έως το 1847 ο Ενγκελς ζούσε στις Βρυξέλλες και στο Παρίσι και μαζί με τον Μαρξ συνδέθηκαν με τη μυστική γερμανική οργάνωση «Ενωση των Κομμουνιστών», στο πλαίσιο της οποίας έγραψαν το περίφημο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο». Στη συνέχεια, η επανάσταση του 1848, που ξέσπασε πρώτα στη Γαλλία και κατόπιν επεκτάθηκε και σε άλλες χώρες της Δυτικής Ευρώπης, ήταν η αφορμή ώστε οι δύο φίλοι να επιστρέψουν στην Πρωσία και να τεθούν επικεφαλής της «Νέας Εφημερίδας του Ρήνου». Η επαναστατική τους δράση όμως είχε ως αποτέλεσμα το διωγμό τους από το καθεστώς. Ο Μαρξ απελάθηκε και κατέληξε να εγκατασταθεί στο Λονδίνο. Αλλά κι ο Ενγκελς, που πήρε μέρος στην ένοπλη εξέγερση και συμμετείχε σε τρεις μάχες, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Γερμανία και να βρεθεί κι αυτός στο Λονδίνο μέσω της Ελβετίας. Λίγο αργότερα θα ξανακατέληγε στην επιχείρηση του πατέρα του στο Μάντσεστερ. Στην πόλη αυτή έζησε έως το 1870 ενώ ο φίλος του Μαρξ παρέμεινε στο Λονδίνο. Ο χρόνος που οι δύο ιδρυτές του επιστημονικού σοσιαλισμού έζησαν μακριά ο ένας από τον άλλο ήταν αναμφίβολα μεγάλος. Εντούτοις δεν επηρέασε καθόλου τη μεταξύ τους σχέση, την επιστημονική τους δουλιά και συνεργασία. Τούτο φαίνεται από το έργο τους, από το ρόλο που έπαιξαν στην ίδρυση και δράση της Α΄ Διεθνούς, από την αλληλογραφία τους που είναι σχεδόν καθημερινή. Τούτο επίσης φαίνεται και από το γεγονός ότι ο Μαρξ στο Λονδίνο πέρασε τεράστιες οικονομικές δυσκολίες, τις οποίες δε θα μπορούσε να αντιμετωπίσει χωρίς την ηθική και οικονομική βοήθεια του φίλου του. «Οι παλιοί θρύλοι - έγραψε αργότερα ο Λένιν¹⁵ - μιλούν για διάφορα συγκινητικά παραδείγματα φιλίας. Το προλεταριάτο της Ευρώπης μπορεί να πει ότι η επιστήμη του δημιουργήθηκε από δύο επιστήμονες κι αγωνιστές, που οι σχέσεις τους ξεπερνούν τους πιο συγκινητικούς θρύλους των αρχαίων για την ανθρώπινη φιλία».

Ο επιστημονικός σοσιαλισμός χωρίς αμφιβολία είναι έργο τόσο του Μαρξ όσο και του Ενγκελς. Μαζί άλλωστε - όπως προαναφέραμε - έγραψαν έργα όπως η «Αγία Οικογένεια», η «Γερμανική Ιδεολογία» και το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο». Ομως και στα έργα όπου συγγραφέας είναι ο ένας από τους δύο, η σφραγίδα του άλλου είναι εμφανής και ανεξίτηλη. Ο Ενγκελς βέβαια πάντα τοποθετούσε τον εαυτό του σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με τον Μαρξ. Σε μια σημείωση στο έργο του «Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το τέλος της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας» γράφει χαρακτηριστικά¹⁶: «Ας μου επιτραπεί εδώ μια προσωπική διασάφηση. Τελευταία μίλησαν πολλές φορές για τη συμβολή μου σ' αυτήν τη θεωρία, κι έτσι δεν μπορώ να μην πω εδώ τα λίγα εκείνα λόγια που εξαντλούν το ζήτημα. Δεν μπορώ ούτε ο ίδιος ν' αρνηθώ ότι, πριν και στο διάστημα της σαραντάχρονης συνεργασίας μου με το Μαρξ, έχω κι εγώ κάποιο ανεξάρτητο μερτικό στο θεμέλιωμα της θεωρίας, και ιδιαίτερα στην επεξεργασία της. Ομως το μεγαλύτερο μέρος από τις κατευθυντήριες βασικές ιδέες, ιδιαίτερα στον οικονομικό και ιστορικό τομέα και ειδικά η τελική αυστηρή τους διατύπωση, ανήκουν στο Μαρξ. Εκείνο που πρόσφερα εγώ - αν εξαιρέσουμε βέβαια μερικούς ειδικούς κλάδους - μπορούσε βέβαια να τόχε κάνει ο Μαρξ χωρίς εμένα. Ο,τι έδωσε ο Μαρξ, δε θα τα κατάφερνα εγώ μοναχός. Ο Μαρξ στεκόταν πιο ψηλά, έβλεπε πιο μακριά, και το βλέμμα του αγκάλιαζε περισσότερα και ταχύτερα απ' όλους εμάς τους άλλους. Ο Μαρξ ήταν μεγαλοφυία, εμείς οι άλλοι το πολύ - πολύ νάμαστε ταλέντα. Χωρίς αυτόν η θεωρία δε θάταν σήμερα καθόλου αυτή που είναι. Γι' αυτό δίκαια φέρνει το όνομά του».

Δε χωράει αμφιβολία πως ο Μαρξ ήταν όντως μεγαλοφυία. Ομως ο Ενγκελς ήταν κάτι περισσότερο από ένα ταλέντο. Εν πάση περιπτώσει είναι γνωστό πως ο Μαρξ δε θα κατάφερνε να μας δώσει το έργο που έδωσε χωρίς τη βοήθεια του Ενγκελς, την πνευματική αλλά και την υλική. Εξίσου γνωστό είναι πως ο 2^ος και ο 3^ος τόμος του Κεφαλαίου είναι στη διάθεσή μας γιατί ο Ενγκελς τους εξέδωσε αφού προηγουμένως κατέβαλε τεράστια προσπάθεια να επεξεργαστεί στην τελική του μορφή το υλικό που είχε συγκεντρώσει ο Μαρξ. «Οι δύο αυτοί τόμοι του Κεφαλαίου - έγραψε ο Λένιν¹⁷- είναι έργο και των δύο: του Μαρξ και του Ενγκελς». Τέλος, αν θέλουμε να αποτιμήσουμε ολοκληρωμένα τη μεγάλη θεωρητική προσφορά του Ενγκελς, αρκεί να σταθούμε στα αξεπέραστα έργα του, όπως «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», «Αντι-Ντίρινγκ», «Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το τέλος της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας», «Διαλεκτική της Φύσης» κ.ά. Την επιστημονική προσφορά του Ενγκελς στον αγώνα του προλεταριάτου ο Λένιν την αποδίδει πολύ εύστοχα, όταν γράφει¹⁸: «Ο Μαρξ και ο Ενγκελς υπεράσπισαν με τον πιο αποφασιστικό τρόπο το φιλοσοφικό υλισμό και εξήγησαν επανειλημμένα πόσο βαθιά λαθεμένη είναι κάθε παρέκκλιση απ' αυτή τη βάση. Οι απόψεις τους έχουν εκτεθεί με τη μεγαλύτερη σαφήνεια και διεξοδικότητα στα έργα του Ενγκελς "Λουδοβίκος Φόιερμπαχ" και "Αντι-Ντίρινγκ", που όπως και το "Κομμουνιστικό Μανιφέστο", αποτελούν εγκόλπιο κάθε συνειδητού εργάτη».

Ο Ενγκελς εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο το 1870 και μέχρι το θάνατο του Μαρξ το 1883 οι δύο άνδρες συνέχισαν την κοινή τους επιστημονική - επαναστατική εργασία. Μετά το θάνατο του Μαρξ, ο Ενγκελς συνέχισε το έργο που και οι δύο είχαν ξεκινήσει και κατέβαλε τεράστιες προσπάθειες ώστε το οργανωμένο προλεταριάτο να δημιουργήσει μια νέα διεθνή οργάνωση που θα το αντιπροσώπευε, το δικό του δηλαδή παγκόσμιο κόμμα. Ετσι, στις 14 Ιούλη του 1889, την ημέρα που συμπληρώνονταν εκατό χρόνια από την πτώση της Βαστίλλης, πραγματοποιήθηκε στην αίθουσα Πετρέλ στο Παρίσι το ιδρυτικό συνέδριο της Β΄ Διεθνούς.

Εξι χρόνια αργότερα, στις 5 Αυγούστου του 1895, στις 10.30 το βράδυ, η καρδιά του συντρόφου του Μαρξ και συνδημιουργού της μαρξιστικής επιστήμης Φρίντριχ Ενγκελς έπαψε να χτυπά. Ο μεγάλος διανοητής άφησε τη ζωή, στο Λονδίνο, σε ηλικία 75 ετών. Ο θάνατός του ήταν αναμενόμενος, τουλάχιστον για τους ανθρώπους του στενού του περιβάλλοντος. Ομως ούτε κι εκείνοι μπόρεσαν εύκολα να αποδεχτούν το γεγονός. Ο Ενγκελς ήταν από εκείνη την κατηγορία των ανθρώπων που όσο ζουν, νομίζεις πως δε θα πεθάνουν ποτέ γιατί δε θέλεις να πεθάνουν ποτέ. Γράφει χαρακτηριστικά ο Βίλχελμ Λίμπκνεχτ¹⁹: «Στις 6 Αυγούστου 1895, γυρίζοντας από τη μεγάλη γιορτή των συντεχνιών στη Βρέμη, βρήκα στο αναλόγιό μου στο γραφείο της σύνταξης το θλιβερό τηλεγράφημα: "Ο Στρατηγός πέθανε χτες τη νύχτα 10.30, καμιά προθανάτια αγωνία, χωρίς αισθήσεις από το μεσημέρι. Παρακαλούμε ενημερώστε το Στρατιώτη και τον Ζίνγκερ". Ο "Στρατιώτης" ήμουν εγώ. Από την Ανοιξη ξέραμε, δηλαδή το ξέραμε τρεις άνθρωποι στη Γερμανία, ότι ο στρατηγός υπόφερε από ένα είδος καρκίνου του λάρυγγα που δεν έπαιρνε γιατρειά. Παρ' όλο που τον θάνατό του τον περιμέναμε, το πλήγμα ωστόσο ήταν σκληρό, φοβερό. Είχε πέσει σαν δέντρο που το κόβουν, ο γιγάντιος ήρωας του πνεύματος που είχε θεμελιώσει μαζί με το Μαρξ τον επιστημονικό σοσιαλισμό και είχε διδάξει την τακτική του σοσιαλισμού... ο φίλος, ο σύμβουλος, ο οδηγός, ο μαχητής ήταν νεκρός».

Τελευταία επιθυμία του Ενγκελς ήταν να αποτεφρωθεί το σώμα του και η λήκυθος με την τέφρα του να ριχτεί στη θάλασσα στο Ιστμπουρν, στη νότια ακτή της Αγγλίας όπου του άρεσε να παραθερίζει. Ο Φρίντριχ Λέσνερ μάς μεταφέρει τη σκηνή²⁰: «Η Ελεονώρα Μαρξ, ο δόκτορ Εντουαρντ Εβελινγκ, ο Εντουαρντ Μπερστάιν κι εγώ πήγαμε στο Ιστμπουρν, το αγαπημένο μέρος παραθερισμού του Ενγκελς, νοικιάσαμε μια βάρκα με δύο κωπηλάτες και βυθίσαμε την τεφροδόχο με την τέφρα του αλησμόνητου φίλου μας στη θάλασσα, περίπου δύο αγγλικά μίλια μακριά από την ακτή. Μου είναι αδύνατο να περιγράψω με λόγια τι αισθήματα γέννησε μέσα μου αυτό το ταξίδι». Κι ο Λίμπκνεχτ προσθέτει²¹: «Αποτεφρώσαμε το σώμα του κοντά στο Λονδίνο στις 10 Αυγούστου. Στις 27 Σεπτέμβρη βυθίσαμε - όπως ήταν η επιθυμία του - την τέφρα του στη θάλασσα. Και το πνεύμα του ζει, σε κάθε τόπο όπου ζουν και αγωνίζονται προλετάριοι με ταξική συνείδηση».

1. «Ο "Στρατηγός" - αναμνήσεις για τον Φρίντριχ Ενγκελς», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 140-141. Ο Ενγκελς είχε το προσωνύμιο «Στρατηγός» λόγω των ενασχολήσεών του με στρατιωτικά ζητήματα και την τέχνη του πολέμου.

2. Δ. Ριαζάνοφ: «Μαρξ-Ενγκελς», εκδόσεις Αναγνωστίδη, σελ. 39.

3. Δ. Ριαζάνοφ, στο ίδιο, σελ. 40.

4. Στο ίδιο, σελ. 22.

5. Μαρξ-Ενγκελς: «Αλληλογραφία», εκδόσεις Ολκός, τόμος Α΄, σελ. 23.

6. Γκαλίνα Σερεμπριάκοβα: «Ο Νέος Προμηθέας - Κάρολος Μαρξ - Βιογραφία», εκδόσεις Σύγχρονο Βιβλίο, Αθήνα 1963, σελ. 112.

7. Στο ίδιο, σελ. 94.

8. Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ: «Φιλοσοφικό - Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό», εκδόσεις Καπόπουλος, τόμος 2^ος, σελ. 127.

9. «Ο "Στρατηγός" - αναμνήσεις για τον Φρίντριχ Ενγκελς», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 94.

10. Φρ. Ενγκελς: «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία», εκδόσεις Μπάυρον, τόμος Α΄ σελ. 33-34.

11. «Ο "Στρατηγός" - αναμνήσεις για τον Φρίντριχ Ενγκελς», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 20.

12. «Ο "Στρατηγός" - αναμνήσεις για τον Φρίντριχ Ενγκελς», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 23.

13. Ντ. Βαλοβόι και Ε. Λάπσινα: «Πρόδρομοι και πρωτεργάτες», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 26.

14. Μαρξ-Ενγκελς: «Αλληλογραφία», εκδόσεις Ολκός, τόμος Α΄, σελ. 71.

15. Β. Ι. Λένιν: «Φρίντριχ Ενγκελς», Απαντα, εκδόσεις ΣΕ, τόμος 2^ος, σελ. 12.

16. Μαρξ-Ενγκελς: «Διαλεχτά Εργα», έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, τόμος β΄, σελ. 447.

17. Β. Ι. Λένιν: «Φρίντριχ Ενγκελς», Απαντα, εκδόσεις ΣΕ, τόμος 2^ος, σελ. 12.

18. Β. Ι. Λένιν: «Απαντα», ελληνική έκδοση Σύγχρονη Εποχή, τόμος 23, σελ. 42.

19. «Ο "Στρατηγός" - αναμνήσεις για τον Φρίντριχ Ενγκελς», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 18-19.

20. Ο "Στρατηγός" - αναμνήσεις για τον Φρίντριχ Ενγκελς», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 44.

21. «Ο "Στρατηγός" - αναμνήσεις για τον Φρίντριχ Ενγκελς», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 19.