ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΤΙΚΗ «ΡΙΖΟΧΑΡΤΟ»

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΤΙΚΗ «ΡΙΖΟΧΑΡΤΟ»

Η απόδραση από το χρέος δε λυτρώνει

Μανώλης Κορνήλιος «Ο ΑΛΛΟΣ ΔΡΑΠΕΤΗΣ» εκδ. «Σύγχρονη Εποχή»

Ο δραπέτης δεν είναι πάντα εκείνος που τον αντιλαμβανόμαστε σαν δραπέτη. Δηλαδή, κάποιος που τον κυνηγάει η αστυνομία ή η ασφάλεια, γιατί «το 'σκασε». Υπάρχει και «ο άλλος δραπέτης», κοντά μας, στο περιβάλλον μας. Είναι αυτός, που δραπετεύει από το χρέος του να αντισταθεί στο κακό που γίνεται γύρω του.

«Ο άλλος δραπέτης» του Μανώλη Κορνήλιου διαδραματίζεται σε μιαν εποχή που αποτέλεσε μιαν ανεξάντλητη πηγή τέχνης. Διότι υπάρχουν περίοδοι στην ιστορία μιας χώρας που είναι τόσο συνταρακτικές και χαράσσουν τόσο βαθιά τη συλλογική μνήμη και ψυχή ενός λαού, ώστε να αποτελέσουν μια πολύτιμη και αστείρευτη πηγή δημιουργίας για ανθρώπους, που έχουν τη δυνατότητα να μεταπλάσουν αυτήν την παρακαταθήκη σε κάποια μορφή τέχνης. Οπως και ο Μανώλης Κορνήλιος, που δε δραπέτευσε από το χρέος του να αντισταθεί και γι' αυτό «έκανε» και Μακρόνησο. Το μυθιστόρημα τοποθετείται σ' ένα χρονικό μεταίχμιο. Μόλις έχει τελειώσει ο Εμφύλιος και ακόμα δεν έχει ξεκινήσει καλά καλά ο δολοφονικός μηχανισμός του μετεμφυλιακού κράτους ή με τα λόγια του ίδιου του συγγραφέα, το βιβλίο είναι «ένα πρώτο υστερόγραφο στον Ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο του χίλια εννιακόσια σαράντα εφτά - σαράντα εννιά. Πριν ηχήσουν οι απανωτές ομοβροντίες των εκτελεστικών αποσπασμάτων που ακολούθησαν».

Ο συγγραφέας δεν μπαίνει βαθιά στην ψυχολογία του κυνηγημένου αγωνιστή - δραπέτη. Τον βλέπουμε σαν από μακριά. Αυτός ο δραπέτης είναι, άλλωστε, ένα γνωστό φαινόμενο που αποτέλεσε την πρώτη ύλη για αρκετά βιβλία. Αντίθετα, στο «Ο άλλος δραπέτης» ψυχογραφούνται πολύ περισσότερο οι άλλοι χαρακτήρες, οι μη-ήρωες, που αντιπροσωπεύουν ταυτόχρονα και ανάλογες στάσεις ζωής καλύπτοντας περίπου όλο το φάσμα των επιλογών στις τότε συνθήκες χωρίς ο συγγραφέας να καταδικάζει.

Ετσι, ο αναγνώστης παίρνει μιαν εικόνα αρκετά διαφοροποιημένη και ανθρώπινη από τους ανθρώπους και τα ανθρωπάκια μιας ιστορικής συγκυρίας που δεν επέτρεψε τη μετριότητα μιας φιλήσυχης ζωής, αλλά επέβαλε εκ των πραγμάτων οδυνηρές επιλογές. Οι συνθήκες στη χώρα (Κατοχή, Εμφύλιος, το μετέπειτα «καθάρισμα» από την αντίδραση) δεν άφησαν το λαό της να κάνει μια «κανονική» ζωή. Τον έβαλε μπροστά σε μιαν απόλυτη επιλογή: Είτε να γίνει δουλοπρεπής, να υποταχθεί για να μην «μπλέξει», ακόμα και να γίνει καταδότης και χαφιές, είτε να μη δώσει «γην και ύδωρ», να γίνει ήρωας με όλες τις οδυνηρές συνέπειες, όπως τις έζησαν τόσοι και τόσοι αγωνιστές. Οι ακραίες καταστάσεις ακραίες επιλογές επιβάλλουν. Δεν αφήνουν περιθώρια.

Στο «Ο άλλος δραπέτης» άλλοι φυλάνε Θερμοπύλες, άλλοι τις παραδίδουν, χωρίς ωστόσο οι τελευταίοι πάντα να τη γλιτώσουν. Η δραπέτευση από το ηθικό χρέος δεν τους εγγυάται την ομαλή συμβιβασμένη επιβίωση. Μπορούν και να βρεθούν στη φυλακή, μπορούν και να σκοτωθούν, αλλά χωρίς την αξιοπρέπεια του εκτελεσμένου αγωνιστή.

Ο Μανώλης Κορνήλιος έχει πετύχει την ψυχογραφία των ανθρώπων μιας τέτοιας κοινωνίας, αλλά και τη ζωντανή αναπαράσταση του κλίματος, που επικρατούσε.

Δεν αρκεί να διαβάζουμε ιστορικά ντοκουμέντα, όσο απαραίτητα κι αν είναι για την αντικειμενική απόδοση ιστορικών γεγονότων. Οι επόμενες γενιές πρέπει να γνωριστούν με την παραστατικότητα, με την οποία η τέχνη απαθανατίζει την ιστορία και διδάσκει να μη διαλέξουν το δρόμο της φυγής από το δύσκολο, τον απαιτητικό αγώνα τού μη συμβιβασμού, να μη δραπετεύουν από το χρέος τους, να φυλάνε Θερμοπύλες.

Αννεκε Ιωαννάτου

ΦΡΑΝΤΣ ΚΑΦΚΑ - ΟΡΣΟΝ ΟΥΕΛΣ

«Η δίκη»

Ο,τι πιο σκοτεινό και τραγικό, το έργο του Κάφκα σημάδεψε τη λογοτεχνία του 20^ού αιώνα. Τα έργα του διαβάζονται με πάθος και ακολουθούν μεταφορές τους τόσο στο θέατρο όπως γίνεται με τη «Μεταμόρφωση» από τον Πολάνσκι στη Ν. Γαλλία αλλά και στην Ελλάδα από τον Ποταμίτη, αλλά και τη «Δίκη» και τον «Πύργο» από τον Αλέξη Σολομό, όσο και στον κινηματογράφο με αξιολογότερη τη «Δίκη» από τον Ορσον Ουέλς το 1963.

Ο Κάφκα γεννήθηκε το 1883 στην Πράγα από Γερμανόφωνους Εβραίους γονείς, σπούδασε νομικά στο Γερμανικό Πανεπιστήμιο της Πράγας και δούλεψε σε μια ασφαλιστική εταιρεία. Τα περισσότερα βράδια του τα περνούσε μοναχικά, γράφοντας. Είναι εγκλωβισμένος σε ένα φιλοσοφικό δίχτυ ασφυξίας και απαισιοδοξίας, με αποτέλεσμα ούτε στη ζωή ούτε στο λογοτεχνικό του έργο να βλέπει διέξοδο από αυτό αλλά αντιθέτως να βυθίζεται ολοένα και πιο πολύ σ' αυτό.

Στη «Δίκη», που είναι ίσως από τα πιο χαρακτηριστικά του έργα, ένα αθώο θύμα κατηγορείται και σύρεται ανεξήγητα και παράλογα σε μια δίκη όπου και καταδικάζεται και εκτελείται. Για τον Κάφκα η τέχνη είναι το μόνο μέσο φυγής από την τρομακτική πραγματικότητα, πράγμα που στειρώνει τον κοινωνικό ρόλο της τέχνης. Ο Κάφκα θεωρεί ότι το άτομο είναι τελείως μόνο του σε ένα παράλογο σύμπαν. Η σύγκρουση με αυτόν τον κόσμο δεν μπορεί παρά να οδηγήσει στη συντριβή του. Από τη μια διαβάζοντας τη «Δίκη» αλλά κι άλλα έργα του, μπορούμε να δούμε ολοζώντανα την κατάσταση της αποξένωσης στον καπιταλισμό κι ίσως να θέσουμε κάποια ερωτήματα για τον εγκλωβισμό στην ατομικότητα και τη μοναξιά που φέρνει αυτή, ή για την απανθρωπιά συνολικά του συστήματος. Αλλά φτάνει αυτό;

Αξιοπρόσεχτη είναι και η κινηματογραφική μεταφορά της «Δίκης» από τον Ορσον Ουέλς. Ο σκηνοθέτης ξεφεύγει από τον καφκικό υπαρξισμό αλλά πάλι ακολουθεί μια αντιδιαλεκτική φιλοσοφία στο έργο του. Εδώ το άτομο μόνο του δεν έρχεται σε σύγκρουση με ένα ολόκληρο φανταστικό σύμπαν εμμονών αλλά με την κοινωνία ενώ η εκτέλεση είναι μια αναπαράσταση της έκρηξης της ατομικής βόμβας, σημείο κριτικής στην πολιτική των ιμπεριαλιστών. Ετσι η ταινία είναι μια συνταρακτική αποκάλυψη της αποξένωσης και μεταδίδει μια ανησυχία για το μέλλον του κόσμου.

Η αποκάλυψη των βαθιών πληγών του καπιταλισμού κι ο φόβος για τον επερχόμενο «κατακλυσμό» δεν αρκούν για να κατατάξουν τον καλλιτέχνη με τις δυνάμεις της προόδου. «Η δίκη» καθηλώνει με την ατμόσφαιρά της και μας φέρνει καλλιτεχνικά σε επαφή με τη σκληρή πραγματικότητα του καπιταλισμού στην περίοδο του σαπίσματός του, τον ιμπεριαλισμό, αλλά δε «σκουντάει» κανένα να δει διέξοδο, ούτε καν από μια χαραμάδα φως. Αντιθέτως θα λέγαμε πως κανείς βρίσκεται σε ψευδαίσθηση αν πιστέψει πως ο Κάφκα καταδικάζει την αποξένωση. Ο συγγραφέας θεωρεί τον εαυτό του και το άτομο γενικά τελείως ξένο προς όλους, δεν το θεωρεί μέλος της κοινωνίας και όλα αυτά τα θεωρεί μοιραίο κακό κι έτσι η αποξένωση δεν αντισταθμίζεται με καμία διέξοδο, με καμία εναλλακτική λύση.

Ετσι το «προφητικό» για πολλούς έργο του Κάφκα δε λαμβάνει υπόψη καθόλου τη δύναμη των πολλών, των επί γης καταπιεσμένων ανθρώπων, τη δύναμη αλλαγής που κρατά στα χέρια της η εργατική τάξη.

Ελένη Πασσά

ΣΕΛ. 4