Με την ευκαιρία της σύντομης επίσκεψής της στη χώρα μας, είχαμε τη δυνατότητα να συνομιλήσουμε με μια ξεχωριστή καλλιτέχνιδα από την Κούβα, την εικαστικό Σάιδα ντελ Ρίο Κάστρο. Πρόκειται για μια ζωγράφο με πλούσιο και πρωτότυπο έργο στη χώρα της όσο και διεθνώς. Γεννημένη το 1954 στην περιοχή Λας Βίγιας της Κούβας και πραγματοποίησε τις σπουδές στην Αβάνα, στην Εθνική Σχολή Τέχνης και το Ανώτατο Ινστιτούτο Τέχνης και το 1988 - '89 τη Γαλλία στη Σχολή Καλών Τεχνών.

Εχει τιμηθεί με πολλά βραβεία στη χώρα της και το εξωτερικό σε Διαγωνισμούς Μπιενάλε, ενώ έχει φιλοτεχνήσει πολλές τοιχογραφίες και διακοσμήσει διάφορους χώρους. Οπως για παράδειγμα, στην Τράπεζα Διεθνούς Εμπορίου της Κούβας, ενώ ασχολείται και με κεραμική, κοσμήματα, βιντεοπαραγωγές.

Ειδικεύεται στα έργα μεγάλων διαστάσεων και τις τοιχογραφίες, ζωγραφικούς πίνακες και άλλων υλικών όπως το ψηφιδωτό.

Ξεκινήσαμε τη συζήτησή μας με το πώς προωθείται η καλλιτεχνική παιδεία στην Κούβα.

-- Πώς ξεκινήσατε την ενασχόλησή σας με τη ζωγραφική; Δώστε μας το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσεται η καλλιτεχνική παιδεία στη χώρα σας;

-- Στην Κούβα η τέχνη όλων των μορφών, η μουσική και ο χορός πρώτα και κύρια - που ρέει κατά κάποιον τρόπο στο αίμα μας - αλλά και το θέατρο, η ζωγραφική είναι ενταγμένα στο εκπαιδευτικό σύστημα και μάλιστα από τις πιο πρώιμες ηλικίες. Ηδη από τα χρόνια του παιδικού σταθμού που οργανώνονται οι πρώτοι αυτοσχεδιασμοί και κατά κάποιον τρόπο δείχνουν τα πρώτα τους σημάδια οι καλλιτεχνικές κλίσεις. Στο βασικό σχολείο καλλιεργείται σε γενική κλίμακα η αισθητική καλλιτεχνική αγωγή και δημιουργούνται οι πρώτοι κύκλοι ενδιαφέροντος, μετά την ολοκλήρωση του κανονικού προγράμματος για τα παιδιά εκείνα που τους ενδιαφέρει ιδιαίτερα κάποια μορφή τέχνης. Μιλώντας για εμένα προσωπικά ήξερα ήδη από τα πέντε μου ότι αυτό που ήθελα να κάνω ήταν να γίνω ζωγράφος. Η σχέση με τα χρώματα, τα σχήματα, τις φόρμες, η ανάγκη να εκφράσω τα συναισθήματά μου, τις αγωνίες μου, τις ιδέες μου, τα θέλω μου με χρώμα με έσπρωχνε σε αυτήν τη φανταστική περιπέτεια. Η ζωγραφική ήταν κάτι που έβγαινε από μέσα μου. Ετσι συνέχισα τις σπουδές μου σε αυτήν την κατεύθυνση. Πρέπει να πω ότι η ζωγραφική ξεκινάει από χόμπι, είναι τέτοιο, αλλά για να έχεις εξέλιξη είναι απαραίτητη η μελέτη, η πολύ σκληρή δουλιά και η διαρκής επικαιροποίηση των γνώσεων.

-- Μιλήστε μας για το ρόλο του καλλιτέχνη στην Κούβα.

-- Δε μου αρέσει να μιλώ εκ μέρους όλων. Η Κούβα είναι γεμάτη από καλλιτέχνες και αισθανόμαστε μεγάλη ελευθερία έκφρασης, ο καθένας έχει πολύ διαφορετικά ενδιαφέροντα, διάφορα θέματα που τον απασχολούν και συνεισφέρουμε ο καθένας στην ιστορική μας στιγμή. Κάποιοι έχουν μια κλίση πιο κοινωνική, στην περίπτωσή μου όχι, ωστόσο συνεισφέρω τα συναισθήματά μου, για τη ζωή που βιώνω, σε μια στιγμή που έτυχε να ζω και στο ότι αποφάσισα να ζω εδώ. Στοχάζομαι τη φύση, την ιστορία, τους μύθους, μια και το έργο μου δεν είναι ιδιαίτερα πολιτικού περιεχομένου. Ζωγραφίζω, θα μπορούσα να πω υπερβατικές μορφές και όντα από άλλον κόσμο, με εμπνέει πολύ η ιστορία, ο ουρανός, αυτά με ενδιαφέρουν περισσότερο, και αυτά εκφράζω και στα έργα μου.

-- Πείτε μας από μεγάλους καλλιτέχνες, ποιοι ήταν αυτοί που σας επηρέασαν περισσότερο;

-- Ζωγράφοι και καλλιτέχνες που με έχουν επηρεάσει καθοριστικά είναι ο Μιχαήλ Αντζελο, ο Ματίς και ο Σαλβαδόρ Νταλί. Συνδυάζω το ρεαλιστικό με το υπερρεαλιστικό και το σουρεαλιστικό. Η ζωγραφική μου θέλω να μη μένει μόνο στο πραγματικό αλλά να ανοίγει νέους δρόμους και να έχει μια διαφορετική, πιο υπερβατική προοπτική και αισθητική διάσταση.

-- Επιτρέψτε μας μια ερώτηση που έρχεται αναγκαστικά από την κατάσταση που αντιμετωπίζει η χώρα σας. Ο πολύπλευρος αποκλεισμός πώς επιδρά στην ανάπτυξη του πολιτισμού; Τι επιπτώσεις έχει στο έργο των καλλιτεχνών;

-- Ο αποκλεισμός έχει σοβαρές επιπτώσεις σε όλους τους τομείς. Οι καλλιτέχνες γινόμαστε αποδέκτες όλων των δυσκολιών που αντιμετωπίζει όλος ο λαός. Υπάρχει έλλειψη υλικών. Υπάρχουν δυσκολίες στα ταξίδια καλλιτεχνών στο εξωτερικό και επίσης συναδέλφων μας που θέλουν να επισκεφτούν την Κούβα. Παρ' όλα αυτά, γίνεται μεγάλη προσπάθεια και από τα συλλογικά όργανα των καλλιτεχνών, στην Κούβα έτσι και αλλιώς πραγματοποιούνται πάρα πολλές πολιτιστικές εκδηλώσεις. Πασίγνωστες είναι οι γιορτές βιβλίου και λογοτεχνίας, χορού και θεάτρου και τα τελευταία χρόνια γίνονται και γιορτές εικαστικών και καλών τεχνών. Αυτές οι γιορτές - εκθέσεις είναι η ευκαιρία των Κουβανών πολιτών να γνωριστούν καλύτερα με τους καλλιτέχνες της πατρίδας τους, περιοδεύουν σε όλη την Κούβα, και δίνουν τη δυνατότητα σε πολύ προσιτές τιμές στο εθνικό νόμισμα να πάρουν αντίγραφα έργων των καλλιτεχνών που φτιάχνονται ειδικά για αυτόν το σκοπό και προσφέρονται σε διάφορες μορφές. Παραδείγματος χάρη, σε μικρότερες διαστάσεις από ό,τι τα αυθεντικά έργα, σε αφίσες, σε μπλουζάκια, σε τραπεζομάντιλα και ό,τι άλλο μπορείτε να φανταστείτε. Ετσι η τέχνη φτάνει στον τελικό της αποδέκτη, γίνεται προσιτή, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχει και ένα ιδιαίτερο κοινό τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και στο εξωτερικό που πληρώνει για να αγοράσει τα έργα μας. Και πρέπει να πούμε ότι η τέχνη κοστίζει. Εμείς ως Κουβανοί καλλιτέχνες έχουμε τη δυνατότητα να εκθέτουμε στο εξωτερικό και να διαθέτουμε τα έργα μας και ταυτόχρονα να πληρώνουμε ένα ποσοστό στο κουβανικό κράτος ως φορολογία, πράγμα που επιστρέφει και πάλι στην ανάπτυξη του πολιτισμού και της βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου.

-- Στο θέμα αυτό. Πώς αλήθεια αντιμετωπίζονται οι Κουβανοί καλλιτέχνες στο εξωτερικό;

-- Κάποιες φορές, εμένα, μου δημιούργησαν κάποια προβλήματα επειδή ζω στην Κούβα. Είναι αναμενόμενο γιατί υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που είναι ενάντια στην Κούβα και στη διαδικασία που ζούμε εκεί. Ομως, εγώ προσωπικά θα μπορούσα να πω ότι έχω γενικά σταθεί τυχερή. Το έργο μου το αποδέχονται αρκετά καλά, οπότε δεν έχω πολλά παράπονα, έχω πολλές προτάσεις στο εξωτερικό από γκαλερί για να εκθέσω έργα μου. Οπως για παράδειγμα στο Παρίσι, στις ΗΠΑ, σε χώρες της Ασίας. Βλέπω ότι τελικά, όλοι όσοι ζούμε στην Κούβα, με εξαίρεση κάποια μέρη, κινούμαστε και κάνουμε εκθέσεις και μας δέχονται καλά.

-- Συχνά και στη χώρα μας και σε χώρες του λεγόμενου αναπτυγμένου κόσμου, ακούγεται η άποψη ότι στην Κούβα δεν υπάρχει «ελευθερία έκφρασης», ο «καλλιτέχνης είναι περιορισμένος». Θα θέλαμε την άποψή σας γι' αυτό.

-- Δεν ξέρω τι εννοούν. Εγώ πάντα εκφράστηκα όπως ήθελα. Υπάρχει μια ποικιλία στην καλλιτεχνική έκφραση. Υπάρχουν ζωγράφοι που ασχολούνται με πολύ διαφορετικά θέματα. Εγώ πάντα εκφράζομαι όπως το νιώθω. Οπου και να ζούσα θα ήμουν έτσι, είτε στην Ελλάδα είτε στις ΗΠΑ, είτε όπου αλλού. Επιλέγω να ζω στην Κούβα και νομίζω ότι ήρθα σ' αυτή τη γη για να ζωγραφίζω. Η ζωγραφική μου, η οικογένειά μου και ό,τι είναι ωραίο, είναι το καλύτερο που μπορώ να κάνω.

Για να επανέλθω στην προηγούμενη ερώτησή σας, να συμπληρώσω κάτι που ξέχασα. Να σας πω σχετικά με την αντιμετώπισή μας στο εξωτερικό. Φυσικά, δε θα επέτρεπα να γίνουν προσβλητικά πράγματα για την πατρίδα μου. Αλλά δε μου έχει συμβεί. Αυτό που μου συνέβη, ήταν ότι κάποια άτομα μου έχουν πει πράγματα όχι πολλά, με είχαν σαμποτάρει λίγο σε μια έκθεση, για παράδειγμα στο Παρίσι, το 1989, όπου μου έγραψαν πολύ άσχημα πράγματα. Καθώς ήμουν πιο νέα έκλαψα λίγο, και μετά παρηγορήθηκα. Τώρα, οι καλλιτέχνες ζωγράφοι που ζούμε στην Κούβα συμμετέχουμε σε διεθνείς εκθέσεις, σε άλλες χώρες. Εγώ για παράδειγμα δούλεψα στις ΗΠΑ πολύ. Μιλάμε για μια χώρα με την οποία υπάρχουν προβλήματα σε ό,τι αφορά τις επίσημες σχέσεις. Ωστόσο, λάμβανα πάντα βίζα για τις ΗΠΑ, δούλεψα στο πανεπιστήμιο του Λος Αντζελες, φιλοτέχνησα εκεί έναν τεράστιο τοίχο, δούλεψα στο Κλίβελαντ, έχω κάνει έκθεση στη Νέα Υόρκη και έχω πολλούς φίλους σε αυτή τη χώρα. Επιθυμώ να συνεχίζω να πηγαίνω στις ΗΠΑ, γιατί επιπλέον πουλάω καλά τα έργα μου εκεί, αφού αρέσουν.

-- Πείτε μας αυτή την περίοδο τι είναι αυτό που σας εμπνέει; Επίσης, κλείνοντας, και αφού σας ευχαριστήσουμε γι' αυτή τη συζήτηση, θα θέλαμε κάτι τελευταίο. Είναι πρώτη φορά που βρίσκεστε στην Ελλάδα, υπάρχει η σκέψη να οργανώσετε μια έκθεσή σας εδώ;

-- Αυτή την περίοδο με εμπνέει η βουδιστική παράδοση και έχω ήδη ξεκινήσει με κάποιους πίνακες σε αυτό το θέμα. Ασχολούμαι επίσης με το σύγχρονο χορό, τάι τσι και γιόγκα και αυτά με εμπνέουν και στο έργο μου. Συμπάθησα πολύ τη χώρα σας, ένα διαχρονικό σημείο αναφοράς λόγω της μεγάλης πολιτιστικής παράδοσης και προσφοράς. Αν μπορώ να δώσω μια υπόσχεση είναι ότι θα προσπαθήσω να ξαναέρθω με περισσότερο χρόνο και να εκθέσω έργα μου στο ελληνικό κοινό. Είναι μια επιθυμία που τώρα θέλω περισσότερο να εκπληρώσω. Και εγώ σας ευχαριστώ πολύ για τη συνομιλία μας.

Αστεγος, περιπλανώμενος, παραμυθάς, αν και τραυλός. Επαιζε ακορντεόν κι αυτοσχεδίαζε κλέφτικα τραγούδια. Βρώμικος, ψειριασμένος. Φουστανελοφορεμένος και με στολίδια, ολοχρονίς σαν Μεγαλέξανδρος. Καμιά γυναίκα δεν τον ήθελε. Οι μεγάλοι των φώναζαν αχμάκη (αφελής, κουτός, βραδύνους). Τα παιδιά τον πετροβολούσαν. Τύπος παράξενος, σαλός. Ενας «φτωχούλης του θεού», με σπάνια «προίκα» στην ψυχή και στο ζερβί του χέρι. Ζωγράφιζε μικρομάγαζα και σπιτικά, για λίγη τροφή. Ετσι περιγράφουν οι μαρτυρίες τον - μετά θάνατο διεθνώς φημισμένο - λαϊκό ζωγράφο, τον οποίο οι καλλιτέχνες και διανοούμενοι της γενιάς του '30 θεωρούσαν «πατριάρχη τους» αναφορικά με την ελληνική πολιτιστική τους «ταυτότητα», Θεόφιλο Χατζημιχαήλ.

Περί αυτού και η μελέτη της ιστορικού της Μεθοδολογίας της Τέχνης, Αννας Χατζηγιαννάκη, που κυκλοφόρησε η εκδοτική «Κ. Αδάμ», εικονογραφημένη εξαιρετικά και πλουσιότατα, ανάλογα με τις εξεταζόμενες περιόδους του βίου και της ζωγραφικής, τις γνωστές από παλαιότερους μελετητές, αλλά και ελάχιστα γνωστές ή θολές πτυχές αυτού του δημιουργού - που έγινε ο συναρπαστικότερος «μύθος» της νεοελληνικής Λαϊκής Τέχνης.

Ο Θεόφιλος γεννήθηκε, μάλλον, το 1867. Στα δεκαπέντε του έφυγε από το χωριό του, τη Βαρειά της Μυτιλήνης για τη Σμύρνη (όπου έζησε 15-18 χρόνια). Τριαντάχρονος περίπου, πήγε εθελοντής στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Πρωτότοκος γιος του τσαγκάρη Γαβριήλ Κεφάλα και της Πηνελόπης, κόρης του Μοσχονησιώτη αγιογράφου Κωνσταντίνου, που στο επίθετό του είχε το πρόθεμα «Χατζή». Ο Θεόφιλος, από παιδάκι, κλεινόταν στο υπόγειο του σπιτιού του και έλεγε δικά του τραγούδια. Κι από παιδάκι «κολλημένος» δίπλα στον παππού του (όπως ανέφερε ο αξέχαστος λαογράφος Κίτσος Μακρής, ο οποίος γνώρισε τον Θεόφιλο και διέσωσε πολλές τοιχογραφίες και άλλες ζωγραφιές του στο Πήλιο και το Βόλο) «μπογιάτιζε» συνεχώς. Παιδί ακόμα από το θείο του έμαθε την τέχνη της τοιχογραφίας. Κι όπως διηγιόταν ο Οδυσσέας Ελύτης, ο αγιογράφος παππούς τα βράδια έλεγε στον εγγονό του Θεόφιλο ιστορίες για τον Μεγαλέξανδρο, τον Εκτορα, τον Ερωτόκριτο. «Πάντα κλεισμένο στον εαυτό του, χωρίς να αποχτήσει μήτε φίλους, μήτε εχθρούς», τον θυμόταν ο ένας αδελφός του. «Ποτές του δε θύμωνε ούτε βλαστημούσε. Ούτε πήγαινε στην εκκλησιά, ούτε μεταλάβαινε», ο άλλος.

Δεκαπεντάχρονος στις Αποκριές ντύθηκε σαν ήρωας του '21. Δεν ξανάβγαλε ποτέ τη φουστανέλα. Το χωριό τον κορόιδευε κι έτσι έριξε μαύρη πέτρα πίσω του. Πήγε στη Σμύρνη. Εμεινε στο σπιτικό της καλόψυχης Μυτιληνιάς χήρας Πολυξένης Χιλιαδά και βοηθούσε στις δουλιές. Οταν είχε χρόνο, έβγαζε μεροκάματο με τη ζωγραφική. Σώθηκαν κάποιες «πηγές» για τη ζωγραφική του στη Σμύρνη, όμως δε σώθηκε κανένας πίνακας ή τοιχογραφία του. Θαύμαζαν τα χρώματά του, μα εκείνος ποτέ δεν αποκάλυψε πώς ακριβώς τα έφτιαχνε. Ο ίδιος έφτιαχνε και τις στολές, τους θώρακες, τα ξίφη, τις ασπίδες που φορούσε. Ο Γιάννης Τσαρούχης έγραφε πως ο Θεόφιλος «(...) κάθε 25η Μαρτίου, ντυνόταν με φουστανέλες και πήγαινε στο Βερχανέ του ελληνικού προξενείου». Ντυμένος με αυτά παρίστανε πατριωτικά και ηρωικά θέματα και μετά, μαζί με το «μπουλούκι» του, έβγαζε αναμνηστικές φωτογραφίες (κάποιες σώθηκαν στη Σμύρνη).

Γύρω στα τριάντα του, έφυγε απ' τη Σμύρνη. Περιπλανήθηκε, μέχρι που έφτασε στο Βόλο, όπου κατατάχθηκε εθελοντής στον πόλεμο. Οπως έγραφε ο ίδιος, «βρέθηκε στις μάχες του Βελεστίνου και του Δομοκού, μαζί με άλλους αντάρτες». Κάποια έργα του αντανακλούν τα βιώματά του από τον πόλεμο. Μετά το τέλος του πολέμου έμεινε στις Μηλιές του Πηλίου, κοντά στο Βόλο. Εκεί τον γνώρισε ο Κίτσος Μακρής, που επισήμανε: «Οταν αντιπαραβάλλει κανένας φωτογραφίες του Θεόφιλου με έργα του, αναρωτιέται αν ο ζωγράφος έπλασε τις ζωγραφιές ή εκείνες τον ζωγράφο». Ο Πηλιορείτης προστάτης του Γιάννης Κοντός, που του παράγγειλε να φτιάξει προσωπογραφίες σε χαρτόνι, συνόψισε με μια φράση την περίπτωση Θεόφιλος: «Αυτός ήταν τρελός στο μυαλό και σοφός στα χέρια».

Ο Θεόφιλος ψωμοζούσε ζωγραφίζοντας παραγκοκαφενέδες κι άλλα φτωχομάγαζα. Κυρίως, όσα πουλούσαν τροφές. Κάμποσες αστείες ιστορίες σώζονται για ζωγραφιές του σε μαγαζάκια. Αντλούμε μία από τη μελέτη της Α. Χατζηγιαννάκη. Σ' ένα φούρνο ζωγράφισε πολλά ψωμιά. Ο φούρναρης αστειεύτηκε ότι έτσι που ζωγράφισε τα ψωμιά θα πέσουν. «Μόνο τα αληθινά ψωμιά πέφτουν, τα ζωγραφισμένα στέκονται», ανταπάντησε ο Θεόφιλος. Η υπογράφουσα παραθέτει και μια άλλη ιστορία που της διηγήθηκε ο αλησμόνητος Κίτσος Μακρής. Σε ένα γαλακτοπωλείο ο ιδιοκτήτης τού ζήτησε να ζωγραφίσει στην πρόσοψη του μαγαζιού μια αγελάδα. Και για πληρωμή θα του 'δινε λίγο γάλα ή γιαούρτι. «Πώς θες να ζωγραφίσω τη γελάδα, λυτή ή δεμένη;», ρώτησε ο Θεόφιλος τον γαλατά. «Ποια η διαφορά;», απόρησε εκείνος. «Αν είναι δεμένη θα πίνω κάμποσες μέρες γάλα». Τσιγκούνικα ο μαγαζάτορας, είπε «να είναι λυτή». Ετσι τη ζωγράφισε. Ομως, την άλλη ή την παράλλη μέρα έβρεξε πολύ και σβήστηκε η ζωγραφιά. Ο μαγαζάτορας θύμωσε με τον Θεόφιλο που χάθηκε η ζωγραφιά, μα εκείνος ατάραχος απάντησε: «Δε φταίω εγώ. Εσύ την ήθελες λυτή!».

Εξηντάχρονος, γερασμένος πρόωρα, γύρισε στη Μυτιλήνη ο Θεόφιλος. Εκεί ανακάλυψε τη δημιουργία του Θεόφιλου, τη δικαίωσε, την προστάτεψε και την πρόβαλε στην Ευρώπη ο Τεριάντ (Στρατής Ελευθεριάδης), που τον έβλεπε, κρατώντας μπαστούνα, με σαράβαλα τσαρούχια, που σόλιαζε ο ίδιος, με πετρώματα στο σελάχι του για να φτιάχνει χρώματα, να γυρνά «από ταβέρνα σε ταβέρνα, από χωριό σε χωριό, παίζοντας φυσαρμόνικα» και «τ' αλαφρογάλανα μάτια του καθρέφτιζαν θησαυρούς από χρώματα ευγενικά». Από τις 22 του Μάρτη του 1934 δεν τον ξανάδε κανείς. Παραμονή της 25ης Μάρτη τον βρήκαν νεκρό στο σπίτι του. Δεν ξαναντύθηκε ποτέ ήρωας του '21... Ομως, πέρασε - πρώτιστος και μέγιστος - στο Πάνθεον της Νεοελληνικής Λαϊκής Τέχνης.