Σε αυτόν το διαχωρισμό ηγήθηκε ιδεολογικά, πολιτικά και οργανωτικά ο Λένιν. Σε άρθρο του στην εφημερίδα Σοτσιάλ Ντεμο-κράτ, αρ. φύλλου 36, στις 9 Ιανουαρίου 1915, με τίτλο «Και τώρα;», αναφερόμενος στα καθήκοντα των εργατικών κομμάτων απέναντι στον οπορτουνισμό και το σοσιαλσοβινισμό, διακήρυττε:

«Ο τύπος των σοσιαλιστικών κομμάτων της εποχής της II Διεθνούς ήταν: ένα κόμμα που ανεχόταν στις γραμμές του τον οπορτουνισμό, έναν οπορτουνισμό που συσσωρευόταν ολοένα και περισσότερο στις δεκαετίες της "ειρηνικής" περιόδου, που όμως διατηρούνταν μυστικός, προσαρμοζόταν στους επαναστάτες εργάτες, δανειζόταν απ' αυτούς τη μαρξιστική ορολογία και απόφευγε κάθε σαφή διαχωρισμό αρχών. Ο τύπος αυτός έφαγε το ψωμί του. Αν ο πόλεμος τελειώσει το 1915, θα βρεθούν άραγε ανάμεσα στους μυαλωμένους σοσιαλιστές άνθρωποι που θα θελήσουν το 1916 να ξαναρχίσουν την ανασυγκρότηση των εργατικών κομμάτων μαζί με τους οπορτουνιστές, ξέροντας από πείρα ότι στην επόμενη κρίση - οποιουδήποτε είδους κι αν είναι - όλοι τους αυτοί (και μαζί τους και όλοι οι άνθρωποι χωρίς χαρακτήρα που τα 'χουν χαμένα) θα ταχθούν με το μέρος της αστικής τάξης, που οπωσδήποτε θα βρει κάποιο πρόσχημα για να απαγορέψει να γίνει λόγος για ταξικό μίσος και ταξική πάλη;»¹

Οπως ανέλυσε ο Λένιν, ο οπορτουνισμός είναι κοινωνικό προϊόν μιας ολόκληρης ιστορικής εποχής, είναι προϊόν της σχετικά «ειρηνικής» εποχής του 1889 - 1914 στην εξέλιξη του εργατικού κινήματος, και όχι κάτι το τυχαίο, ένα σφάλμα, αστοχία, προδοσία ορισμένων ατόμων.

Ο Λένιν αναφέρεται στο πώς αυτή η εποχή έμαθε στην εργατική τάξη να χρησιμοποιεί σπουδαία μέσα πάλης, όπως ο κοινοβουλευτισμός και οι άλλες νόμιμες δυνατότητες, η ίδρυση μαζικών οικονομικών και πολιτικών οργανώσεων, ο εργατικός Τύπος σε πλατιά κλίμακα και άλλα. Ομως, ταυτόχρονα, ανέδειξε ότι αυτή η εποχή γέννησε και την τάση για άρνηση της ταξικής πάλης, για προπαγάνδιση της κοινωνικής ειρήνης, για άρνηση της σοσιαλιστικής επανάστασης, για γενική άρνηση των παράνομων οργανώσεων, για αναγνώριση του αστικού πατριωτισμού κ.λπ.²

Κοινωνική βάση του οπορτουνισμού είναι ένα «ολόκληρο κοινωνικό στρώμα από κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους, δημοσιογράφους, υπαλλήλους του εργατικού κινήματος, προνομιούχους υπαλλήλους και ορισμένες ομάδες του προλεταριάτου, στρώμα που αναπτύχθηκε σαν ένα σώμα μαζί με την εθνική του αστική τάξη και που ήξερε να το εκτιμήσει όσο το δυνατόν καλύτερα και να το "προσαρμόσει" στον εαυτό της αυτή η αστική τάξη».³

Στις συνθήκες του πολέμου του 1914 - 1915, «μιας τόσο μεγάλης καμπής της ιστορίας», ο Λένιν θέτει επιτακτικά ότι «η στάση απέναντι στον οπορτουνισμό δεν μπορεί να παραμένει η παλιά».⁴Καθοριστικό στοιχείο ήταν η στάση της οπορτουνιστικής σοσιαλδημοκρατίας απέναντι στον πόλεμο, απέναντι στην αστική τάξη της χώρας της. Ο Λένιν υποστήριζε ότι στις συνθήκες της κρίσης (οικονομικής και πολιτικής κρίσης που έφερε ο πόλεμος) τα εργατικά κόμματα - της σοσιαλδημοκρατίας - όφειλαν να περάσουν στην παράνομη δουλιά (και ένα τέτοιο πέρασμα δεν μπορούσε να γίνει παρά με τη μεγαλύτερη ενεργητικότητα και αποφασιστικότητα συνδυασμένη με σειρά από στρατηγήματα)⁵, να επωφεληθούν από την κρίση και τις ψυχικές διαθέσεις των εργατών για «να ξεσηκώσουν το λαό και να επιτύχουν την κατάρρευση του καπιταλισμού».⁶

Η πολεμική απέναντι στη συγκροτημένη και προδοτική σοσιαλδημοκρατία (Β' Διεθνής) εκ μέρους του κομμουνιστικού κινήματος (Γ' Διεθνής) υπήρξε έντονη και στην επόμενη δεκαετία, του 1920.

Ωστόσο, από τη δεκαετία του 1930, σταδιακά αμβλύνθηκε αυτή η πολεμική, ιδιαίτερα στη νέα καμπή και κρίση του καπιταλιστικού συστήματος, που έφερε ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος. Τα αποτελέσματα της άμβλυνσης ήταν να μην αξιοποιηθεί η κρίση της αστικής εξουσίας στη Δυτική Ευρώπη στην πάλη για την ανατροπή του συστήματος. Δεν υπήρξε έγκαιρα διαμορφωμένη στρατηγική για μετατροπή της εθνικοαπελευθερωτικής αντίστασης σε πάλη για την εργατική εξουσία. Γενικεύτηκε η συνεργασία με τη σοσιαλδημοκρατία, θεωρώντας ότι ενισχύθηκε η ριζοσπαστική («αριστερή») πτέρυγά της.

Και μεταπολεμικά, υπό την απειλή ενός πυρηνικού πλήγματος της ΕΣΣΔ, υποχώρησε η στάση πολεμικής απέναντι στην προδοτική και πλήρως συμβιβασμένη παλιά οπορτουνιστική πτέρυγα, τη σοσιαλδημοκρατία.

Η ΕΣΣΔ βρέθηκε μπροστά σε νέες συνθήκες, σε νέες δυσκολίες της ταξικής πάλης εσωτερικά και διεθνώς, σε νέες ιδεολογικές και πολιτικές προκλήσεις. Ο υποκειμενικός παράγοντας, πρώτ' απ' όλα τα κομματικά και επομένως και τα κυβερνητικά στελέχη, λόγω και των μεγάλων απωλειών που είχε υποστεί το κόμμα στον πόλεμο, βρέθηκε πιο ευάλωτος στις νέες δυσκολίες της ταξικής πάλης, στις νέες απαιτήσεις του επαναστατικού κινήματος για την υπεράσπιση της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Η ιμπεριαλιστική στρατηγική του «ψυχρού πολέμου» υπό την απειλή ενός πυρηνικού πολεμικού πλήγματος κατά της ΕΣΣΔ, η όξυνση της ταξικής πάλης στις νέες σύμμαχες δυνάμεις της ΕΣΣΔ, όπου συντελούνταν το πέρασμα στην επαναστατική εξουσία, η ευέλικτη στάση του ιμπεριαλισμού απέναντί τους με στόχο τη διάσπαση της συνοχής της σοσιαλιστικής κοινότητας, οι οπορτουνιστικές στρατηγικές παρεκκλίσεις των κομμουνιστικών κομμάτων στη Δυτική Ευρώπη και όχι μόνο, έστρωσαν το έδαφος για τη δεξιά οπορτουνιστική στροφή του 20ού Συνεδρίου του ΚΚΣΕ.

Ιδιαίτερα στη δεκαετία του 1950, η ΕΣΣΔ χρειαζόταν διεθνείς συμμαχίες, τη στήριξη του κομμουνιστικού κινήματος της Δυτικής Ευρώπης και των ΗΠΑ. Αυτή η ανάγκη ίσως άμβλυνε το μέτωπο του ΚΚΣΕ απέναντι σε οπορτουνιστικές εκτιμήσεις και στρατηγικές επιλογές αυτού του ποσοτικά ισχυρού τμήματος του κομμουνιστικού κινήματος.

(ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ)

Το κείμενο είναι από την εισαγωγή σε συλλογή κειμένων που εκδόθηκε από τη «Σύγχρονη Εποχή», υπό τον τίτλο «ο σύγχρονος οπορτουνισμός» με την επιμέλεια της Ιδεολογικής Επιτροπής.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

1. Β. Ι. Λένιν, «Απαντα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», τόμ. 26, σελ. 112 - 113.

2. Β. Ι. Λένιν, «Απαντα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», τόμ. 26, σελ. 164.

3. Β. Ι. Λένιν, «Απαντα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», τόμ. 26, σελ. 259.

4. Β. Ι. Λένιν, «Απαντα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», τόμ. 26, σελ. 259.

5. Β. Ι. Λένιν, «Απαντα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», τόμ. 26, σελ. 257.

6. Β. Ι. Λένιν, «Απαντα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», τόμ. 26, σελ. 219.

-- Πώς λειτουργεί το βίωμα στην ποίησή σας;

-- Ν. Χ.: Το ότι η ποιητική μου συλλογή κυκλοφόρησε όταν ήμουν ήδη σαράντα τριών ετών έχει να κάνει ως ένα βαθμό με αυτό που με ρωτάτε. Μου είναι αδύνατον να φανταστώ ότι ένα ποίημα μπορεί να με αγγίξει αν δεν εμπεριέχει με τον τρόπο που ο ποιητής επιλέγει το βίωμά του. Οσο πιο κοντά μένει σ' αυτό τόσο το καλύτερο. Ανεξάρτητα αν η τέχνη αποβλέπει στην αλήθεια ή όχι - ο Fallico έλεγε ότι αποβλέπει στην ειλικρίνεια -, υπάρχει (πάντα κατά τον Fallico) για να μας δείχνει «πώς νιώθει ο υπάρχων και πώς φαντάζεται την ίδια την ύπαρξη, ξέχωρα από κάθε λογής σχέδιο που κάνουν οι άνθρωποι για τη ζωή τους». Εν ολίγοις, εάν δεν κινδυνεύσεις, εάν δεν απελπιστείς, εάν δε μαγευτείς, αν δεν αποτύχεις, δεν ερωτευτείς, δε στερηθείς, εάν δεν ηττηθείς βαθύτατα ως άνθρωπος, εάν δεν κάνεις πυρετό από τη λύπη, αν το αίμα σου όλο δεν το δώσεις, αν δεν παλέψεις πρώτα με τον εαυτό σου, αν δεν αγαπήσεις πολύ τον πλησίον σου, αν δεν ονειρευτείς δίχως τέλος, αν δεν μπορείς ν' ακούσεις τι βουερό πράγμα είναι η σιωπή, ποιήματα δε γράφονται.

-- Κατά τον Καρυωτάκη, «ποίηση είναι το καταφύγιο που φθονούμε». Πόσο η ποίηση έχει θέση στη δική σας ζωή ως «καταφύγιο που φθονούμε»;

-- Ν. Χ.: Η Ποίηση και η Ζωή, η Ζωή και η Ποίηση, τι αινίγματα και τα δύο! Ενας στίχος του Μάντλεσταμ μου έρχεται στο μυαλό. Αναρωτιέται ο ποιητής: «Μπορεί ποτέ να ζω πραγματικά;»... Αν απαντήσει κανείς καταφατικά στο ερώτημα, τα πράγματα απλοποιούνται. Αλλά πώς και πότε είναι κάτι τέτοιο εφικτό; Σε ποια κοινωνία και οπωσδήποτε σε ποια φυσική πραγματικότητα; Σας υπενθυμίζω, όσον αφορά τη δεύτερη, ότι «όλοι μας ζούμε σ' αυτήν/ όπου ο Ανέκφραστος/ κρατάει πάντα τη ρουλέτα». Μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα, που λέει ο λαός και ο ποιητής εκείνος που ζει «κοντά στους ζωντανούς ανθρώπους». Πρώτα λοιπόν κανείς δραπετεύει. Δεν είναι καθόλου εύκολο, το γνωρίζετε. Αλλά καμιά φορά τα καταφέρνει. Ο εθισμός σ' αυτού του είδους τη μόνωση ακολουθεί. Η απογοήτευση κάθε επιστροφής επίσης. Καθώς και η ίδια η αποστροφή ενίοτε ακόμα γι' αυτό καθεαυτό το έργο - αν υποθέσουμε ότι προκύπτει. Από τούτο το σημείο λοιπόν, στο οποίο το έργο προκύπτει, μέχρι το σημείο να το θεωρήσουμε καταφύγιο «που φθονούμε», κάθε απόσταση έχει ίσως μηδενιστεί.

-- Ποιος, νιώθετε, ότι είναι σήμερα ο ρόλος τον πνευματικού ανθρώπου;

-- Ν.Χ.: Ακόμα κι αν δεν το βλέπει, ακόμα κι αν τον έπεισαν ότι μπορεί να ξεχαστεί, ασφυκτιά, κυκλωμένος σήμερα ο άνθρωπος, όσο ποτέ, από το θάνατό του. Βάλλεται η ζωή, βιάζεται, καλπάζουνε τα αδιέξοδα πάνω στις ράγες του ναρκοθετημένου μέλλοντός μας. Η Γη έχει μετατραπεί σ'έναν απέραντο «σκουπιδιαρεώνα». Η φρίκη ενός περιβάλλοντος νεκρού έχει φτάσει πλέον στο κατώφλι μας. Εκεί όπου το όνειρο, εκεί όπου το αύριο γεννιέται, εισήλθε ο εφιάλτης. Δείτε τι έγινε φέτος το καλοκαίρι στη χώρα μας. Τι γίνεται σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Από το παρελθόν δεν αφήσαμε τίποτα, κι ας λέει ο Τσέζαρε Παβέζε ότι «όλος ο πλούτος της ζωής είναι οι αναμνήσεις μας που λησμονούμε», θα μπορούσαν αλλιώτικα να είναι τα πράγματα, θα έπρεπε. Πρέπει. Εδώ, σ' αυτού του είδους τα «πρέπει» ο πνευματικός άνθρωπος φέρει ευθύνη. Τεράστια. Θυμάμαι αυτό που έγραψε ο Στέλιος Ράμφος στο βιβλίο του «Χρονικό ενός καινούριου χρόνου» (1996): «Ο πολιτισμός αρχίζει όταν ο καλλιτέχνης, ο επιστήμων, ο φιλόσοφος εργάζονται από αίσθημα οφειλής προς τον τόπο και τους συνανθρώπους των, ποτέ για τον εαυτό τους και τις ανάγκες τους. Δε μας χρωστά κανείς τίποτε. Χρωστάμε συνεχώς τα πάντα».