Η διαδικασία αντιμετώπισης του αναλφαβητισμού, η πολιτική διαφώτιση και η πολιτιστική ανύψωση του επαναστατημένου λαού της χώρας των Σοβιέτ, αποτέλεσε κεντρικό ζήτημα της σχεδιοποιημένης παρέμβασης των μπολσεβίκων, από τις πρώτες μέρες μετά την Οχτωβριανή Επανάσταση. Ο Λένιν εκείνη την εποχή εξηγούσε ότι η αγραμματοσύνη είναι μια κατάσταση την οποία η νέα εξουσία πρέπει να τη δαμάσει σε διάφορα επίπεδα. Πρώτα και κύρια για να συνειδητοποιήσει ο λαός που «παραδέρνει μέσα σε βαθιά σκοτάδια», την ουσία των επαναστατικών εξελίξεων. Κατόπιν, για να μπορέσει να αποκτήσει πολιτικό κριτήριο και να ενταχθεί συνειδητά με το καινούργιο. Αλλά για να γίνουν όλα αυτά, έλεγε ο Λένιν, «πρέπει ακούραστα να προωθούμε την ιδέα πως η πολιτική μόρφωση απαιτεί οπωσδήποτε την ανύψωση του πολιτισμού» (Λένιν, Απαντα, τόμος 44, σελ. 162, 171).

Για τις συνθήκες της αχανούς τσαρικής Ρωσίας, με τον υπερπληθυσμό των καθυστερημένων μαζών των εργατών και αγροτών που ζούσαν απλά και μόνο για να είναι εξάρτημα παραγωγής κερδών για τους κεφαλαιοκράτες και τους τσιφλικάδες - κουλάκους, το ζήτημα «πολιτισμός» δε βρισκόταν απλά σε καθεστώς καθυστέρησης. Απουσίαζε πλήρως. Η ζωή για δεκάδες εκατομμύρια εργάτες και αγρότες ξεκινούσε και τελείωνε στο σημείο ακριβώς που είχαν γεννηθεί. Και αν εξαιρέσουμε τις πόλεις όπου υπήρχε μια σχετική κινητικότητα του πληθυσμού, στις αγροτικές περιοχές, ζούσαν ολόκληρη ζωή, χωρίς να μετακινηθούν έστω και μερικά χιλιόμετρα, χωρίς να γνωρίσουν έστω και έναν άνθρωπο, πέρα από όσους πηγαινοέρχονταν για δουλιές στα υποστατικά της εξαντλητικής τους εργασίας. Πέρα από τη δουλιά, για τις γυναίκες υπήρχε μόνο το νοικοκυριό και για τους άνδρες μόνο η βότκα. Πού να μιλήσει, ή και να φανταστεί κανείς, κάτι περισσότερο από αυτά. Πού να πάει ο νους σε εφημερίδα, βιβλίο, πολιτιστική εκδήλωση και τα συναφή.

Κι όμως. Οι μπολσεβίκοι, ακόμα και μέσα στη φωτιά της μάχης που έδιναν για την επιβίωση της νεαρής σοβιετικής δημοκρατίας, μέσα στην καρδιά του εμφύλιου πολέμου και της ξένης επέμβασης, διοργάνωσαν μια πλατιά καμπάνια διαφώτισης και πολιτιστικής παρέμβασης, που τα σημάδια της έμειναν ανεξίτηλα όλες τις επόμενες δεκαετίες, σφραγίζοντας την ίδια την ιστορία διάφορων λαών και περιοχών.

Η μαζική διαφωτιστική - πολιτιστική καμπάνια των πρώτων χρόνων της σοβιετικής εξουσίας, δεν είναι μόνο ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα φαινόμενα πολιτιστικής παρέμβασης στην ιστορία του σοβιετικού πολιτισμού. Στην πραγματικότητα αποτελούν μια μοναδική εκστρατεία σε παγκόσμια κλίμακα, η οποία ολοκληρώθηκε με την επικράτηση της επανάστασης και την πλήρη εξάλειψη του αναλφαβητισμού στη χώρα. Η εκστρατεία κινήθηκε σε πολλά επίπεδα. Από την απλή ομαδική συζήτηση και την τοιχοκόλληση αφισών, μέχρι την εξάπλωση των δανειστικών βιβλιοθηκών και την προβολή ταινιών. Και στο ενδιάμεσο, μπορούσε κανείς να συναντήσει την έκδοση και τη διάδοση δεκάδων και εκατοντάδων εφημερίδων, το μοίρασμα μπροσούρων, διαλέξεις, ολιγόωρα σεμινάρια, διοργάνωση θεματικών συναντήσεων με εργατικές και άλλες κολεκτίβες, την προβολή ταινιών, το ανέβασμα θεατρικών παραστάσεων, την εξάπλωση του παιδικού θεάτρου, κουκλοθέατρο κ.ο.κ.

Και καλά, σε ό,τι αφορά τις μεγάλες πόλεις και τα διάφορα εργοστασιακά συγκροτήματα, ας πούμε ότι η υλοποίηση ενός τέτοιου σχεδίου ήταν εφικτή. Στην ύπαιθρο, όμως, όπου ήταν διάσπαρτο το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού; Στις αγροτικές περιοχές; Στα απομακρυσμένα μέρη; Εκεί, όπου ακόμα και στα μέσα της δεκαετίας του '20, δεν είχε φτάσει καν το μήνυμα της επανάστασης; Πώς θα γινόταν εκεί η πολιτιστική παρέμβαση των μπολσεβίκων και του σοβιετικού κράτους; Πώς θα υλοποιούνταν τα σχέδια για την πολιτιστική αναβάθμιση του χωριού; Και μην ξεχνάμε, λόγος γίνεται για την εποχή της Οχτωβριανής Επανάστασης. Τότε που έτσι κι αλλιώς τα μέσα ήταν ιδιαίτερα περιορισμένα, κάτι που ίσχυε πολλαπλασιαστικά για την τσαρική Ρωσία.

Με ειδικές, επείγουσες αποφάσεις των αρμόδιων οργάνων των Σοβιέτ, αποφασίστηκε η δημιουργία «πολιτιστικών - διαφωτιστικών τρένων και πλοίων». Ο στόχος ήταν ένας και μοναδικός: Να μεταλαμπαδεύσουν τη φωνή της Επανάστασης και μαζί το λόγο των μπολσεβίκων και μέρος από την πολιτιστική παρέμβαση που γινόταν στις πόλεις, στην επαρχία, στις απομακρυσμένες περιοχές και - φυσικά - στο μέτωπο, όπου μαινόταν ο εμφύλιος.

Για τη δημιουργία των πολιτιστικο - διαφωτιστικών τρένων και πλοίων, δούλεψαν εκπαιδευτικοί, τυπογράφοι, λογοτέχνες, θεατράνθρωποι, άνθρωποι του κινηματογράφου, μέλη και φίλοι του Κόμματος, εκατοντάδες κομσομόλοι. Λέγεται, μάλιστα, ότι ιδιαίτερη φροντίδα για τον εξοπλισμό αυτών των τρένων και των πλοίων είχε αναλάβει προσωπικά ο επί της Παιδείας Επίτροπος Α.Β. Λουνατσάρσκι, επισημαίνοντας ότι οι άνθρωποι των Γραμμάτων και της Τέχνης πρέπει να φιλοδοξούν να θέτουν την τεχνική και την πείρα τους στην υπηρεσία ολόκληρου του λαού.

Τα βαγόνια των τρένων φιλοτεχνήθηκαν με μεγάλες αφίσες, εξοπλίστηκαν με αίθουσα προβολών και σκηνή θεάτρου, διέθεταν αναγνωστήριο και βιβλιοθήκη, ήταν εφοδιασμένα με βιβλία, εφημερίδες, προπαγανδιστικά φυλλάδια, μπροσούρες, εφημερίδες και εφημερίδες τοίχου. Κι όχι μόνο. Κάποια τρένα διέθεταν καμπίνες παροχής ιατρικών συμβουλών, ενώ σε ορισμένα από αυτά υπήρχαν ακόμα και λουτρά με ζεστό νερό!

Το πολιτιστικό πλοίο «Κόκκινος Αστέρας» έκανε δρομολόγια και στάσεις κατά μήκος του Βόλγα. Ολόκληρο το σκαρί του ήταν ένας πίνακας ζωγραφικής. Γνωστοί ζωγράφοι της εποχής είχαν πάρει μέρος στην προσπάθεια που έγινε να ζωντανέψουν και στις δυο πλευρές του παραστάσεις από τη μάχη που δινόταν για την εξάπλωση του πολιτισμού. Ιδιαίτερα εξαιρετικές ήταν οι παραστάσεις που ήταν ζωγραφισμένες στα πολιτιστικο - διαφωτιστικά τρένα «Β.Ι. Λένιν», και «Κόκκινη Ανατολή» που είχε αναλάβει την Κεντρική Ασία, το «Κόκκινος Αγρότης» που κινούνταν στην περιοχή του Κρασναστάρ, το «Οχτωβριανή Επανάσταση» και άλλα. Πρακτικά έφταναν στα βάθη της χώρας, μεταφέροντας ακόμα από την εποχή των αρχών του προηγούμενου αιώνα, την τέχνη και τον πολιτισμό.

Κατά τη διάρκεια της διαδρομής και στους διάφορους σταθμούς, αυτές οι κόκκινες εστίες του «νέου πολιτισμού» όχι μόνο κέντριζαν το ενδιαφέρον του κόσμου, αλλά και προσέλκυσαν ολόκληρες τις τοπικές κοινωνίες. Εδώ ηχούσαν τραγούδια και ρωσικές «μαντινάδες», δίνονταν διαλέξεις, γίνονταν συζητήσεις και δίνονταν, επιτόπου, συμβουλές για την επίλυση διάφορων πρακτικών ζητημάτων. Εδώ ήταν και οι ηθοποιοί που έπαιζαν διάφορα σατιρικά, αλλά και ηρωικά σκετσάκια για σύγχρονα ζητήματα, έπαιζαν κουκλοθέατρο με τον πασίγνωστο στη Ρωσία - και όχι μόνο - ανεξάντλητο Πέτρο. Εδώ γίνονταν προβολές για τις εξελίξεις στο μέτωπο και την επικαιρότητα γύρω από την ειρηνική οικοδόμηση. Εδώ δίνονταν θεατρικές παραστάσεις και μοιράζονταν βιβλία στους ενδιαφερόμενους.

Οι επισκέψεις των τρένων και των πλοίων του πολιτισμού αποτέλεσαν ιστορικό γεγονός για εκατομμύρια πολίτες των πρώτων σοβιετικών χρόνων. Ενδεικτικό για το ρόλο και τη σημασία που έπαιξαν τα μεταφερόμενα αυτά κέντρα πολιτισμού και διαφώτισης, είναι ότι τουλάχιστον σε μια περίπτωση, στην περίπτωση του Κουίμπισεφ (σήμερα Σαμάρα), στη σύντομη εκδοχή των ιστορικών στοιχείων της πόλης αναφέρεται: «Στις 21 του Οχτώβρη του 1919 έφτασε στην πόλη το λογοτεχνικο - διαφωτιστικό τρένο "Λένιν". Καθοδηγητής του τρένου ήταν ο Ρούζερ, μέλος της ομάδας της Επιτροπής Επισιτισμού. Στο τρένο διέθεταν ραδιοφωνικό σταθμό, παιδικό θέατρο, εκδίδονταν η καθημερινή εφημερίδα «Εργάτης και Αγρότης». Το τρένο έμεινε στην πόλη μέχρι τις 23 του μήνα».

Επιλογή των μπολσεβίκων ήταν ότι η τέχνη και ο πολιτισμός έπρεπε να γίνουν κτήμα του λαού, όφειλαν να φτάσουν στις πλέον απομακρυσμένες περιοχές της χώρας και ταυτόχρονα έπρεπε να έχουν επαναστατικό - διαφωτιστικό χαρακτήρα. Αυτήν την επιλογή υπηρέτησαν τα πρώτα χρόνια της επανάστασης τα πολιτιστικά τρένα και πλοία, καλύπτοντας έστω και περιστασιακά τις ανάγκες των ντόπιων πληθυσμών. Αργότερα, όταν τα δεδομένα άλλαξαν και δρομολογήθηκε η οικοδόμηση του σοσιαλισμού, αυτά τα τρένα και τα πλοία, έμεναν να θυμίζουν τις υπεράνθρωπες προσπάθειες των πιονέρων της Επανάστασης. Είχαμε πια περάσει στην εποχή που κάθε εργοστάσιο, κάθε συνοικία, κάθε χωριό, κάθε σοφχόζ και κολχόζ, είχαν το δικό τους πολιτιστικό κέντρο, τη δική τους βιβλιοθήκη, τις δικές τους αίθουσες προβολών και θεατρικές σκηνές.