Τα αποτελέσματα του τσουνάμι του Ινδικού Ωκεανού, το Δεκέμβρη του 2004 είναι γνωστά σε όλους: Προκάλεσε τεράστιες καταστροφές στην επαρχία Ατσεχ του νησιού Σουμάτρα της Ινδονησίας, ισοπεδώνοντας κτίρια, σκορπίζοντας τη βλάστηση και εξαλείφοντας ολόκληρα χωριά. Μόνο στην Ατσεχ σκοτώθηκαν 160.000 άνθρωποι και εκατομμύρια έγιναν πρόσφυγες. Ανάλογες σκηνές καταστροφής εκτυλίχτηκαν στις ακτές ολόκληρης της νοτιοανατολικής Ασίας, στην Ινδία, μέχρι και την Αφρική.

Εκείνο που δεν μπορούσε να φανταστεί κανείς την ώρα της καταστροφής, είναι ότι το τσουνάμι του Ινδικού θα έδινε στοιχεία που θα βοηθούσαν να απαντηθεί πώς εξαφανίστηκε ο μινωικός πολιτισμός, αυτός ο θαυμάσιος πολιτισμός της εποχής του ορείχαλκου, που άνθισε στην Κρήτη πριν από 4.000 χρόνια. Ο μινωικός πολιτισμός κυριάρχησε στο Αιγαίο και τις γύρω περιοχές για τουλάχιστον πέντε αιώνες και έχει να δείξει εξαιρετικά δείγματα τέχνης και αρχιτεκτονικής. Ομως, γύρω στο 1.500 π.Χ. ο μινωικός κόσμος οδηγήθηκε με γρήγορα βήματα στην αφάνεια.

Σύμφωνα με τη θεωρία που είχε αναπτύξει ήδη από το 1939 ο αρχαιολόγος Σπ. Μαρινάτος, αιτία για την εξαφάνιση του μινωικού πολιτισμού ήταν η κολοσσιαία ηφαιστειακή έκρηξη στα 1600 π.Χ. στη Σαντορίνη, που βρίσκεται γύρω στα 115 χιλιόμετρα βόρεια της Κρήτης. Η έκρηξη εκτόξευσε στάχτη 30 και πλέον χιλιόμετρα ψηλά στη στρατόσφαιρα, κάνοντας τη μέρα νύχτα σε μεγάλο μέρος της Μεσογείου. Σύμφωνα με πρόσφατους υπολογισμούς ήταν δέκα φορές ισχυρότερη από την έκρηξη του ηφαιστείου Κρακατόα στην Ινδονησία, που είχε εξαλείψει 300 πόλεις και χωριά, σκοτώνοντας 36.000 ανθρώπους.

Η θεωρία του Μαρινάτου ενισχύθηκε το 1967, όταν στις ανασκαφές του στο Ακρωτήρι στη Θήρα, ανακάλυψε μια μινωική πόλη που είχε θαφτεί στην ηφαιστειακή στάχτη. Ωστόσο, η μετέπειτα εξέταση των ευρημάτων στο Ακρωτήρι αναίρεσε την αξιοποίησή τους ως επιβεβαίωση της θεωρίας, αφού τα κεραμικά που βρέθηκαν δεν ήταν από την τελική περίοδο του μινωικού πολιτισμού. Το Ακρωτήρι μπορεί να θάφτηκε στη στάχτη, αφού βρισκόταν τόσο κοντά στο ηφαίστειο, αλλά ο μινωικός πολιτισμός συνέχισε να υπάρχει για αρκετά χρόνια, μέχρι να χαθεί οριστικά. Νέα ανατροπή στην αξιολόγηση του ρόλου της έκρηξης του ηφαιστείου της Σαντορίνης ήρθαν να φέρουν τα στοιχεία που ήρθαν στο φως τα τελευταία χρόνια.

Αν και στην Κνωσό βρίσκεται ένα από τα μεγαλύτερα μινωικά παλάτια της Κρήτης και το μόνο που διατηρήθηκε στο πέρασμα των αιώνων, δεν ήταν ωστόσο το μοναδικό. Μικρότερες παραλλαγές παλατιών σαν της Κνωσού βρέθηκαν σε κάθε μινωική εγκατάσταση. Στο Παλαίκαστρο, οι αρχαιολόγοι Τζ. Αλ. Μακγκίλιβρεϊ και Χιου Σάκετ βρήκαν στα ερείπια μιας πόλης 5.000 κατοίκων, μια έπαυλη που είχε διατηρηθεί πολύ καλά, καθώς απ' ό,τι φαίνεται εγκαταλείφθηκε μετά από ένα μεγάλο σεισμό. Ολο το σπίτι ήταν καλυμμένο από μια γκρίζα στάχτη που διαπιστώθηκε ότι προερχόταν από την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης. Αλλά η στάχτη βρισκόταν κατανεμημένη με τρόπο που θα περίμενε κανείς να είναι μόνο μετά από μια μεγάλη πλημμύρα. Με τον ίδιο τρόπο μπορούσαν να εξηγηθούν και τα χαλίκια που βρέθηκαν να καλύπτουν άλλα τμήματα του σπιτιού, ενώ διπλανό οίκημα είχε χάσει όλη την πρόσοψή του που έβλεπε στη θάλασσα. Η θάλασσα, όμως, απείχε 400 μέτρα.

Οι ερευνητές είχαν αρχίσει ήδη να σκέφτονται το ενδεχόμενο ένα μεγάλο κύμα να έφερε την καταστροφή, όταν ερευνώντας τα γεωλογικά στρώματα στην ακτή εντόπισαν ένα οριζόντιο στρώμα πάχους 30 εκατοστών, γεμάτο από ένα ανακάτεμα κομματιών από αγγεία, πέτρες, συσσωματώματα γκρίζας στάχτης και σπασμένα κόκαλα και δόντια ζώων. Ζήτησαν τη βοήθεια του γεωαρχαιολόγου Χέντρικ Μπρούινς, ο οποίος έστειλε για ανάλυση ένα κομμάτι αυτού του παράξενου στρώματος. Διαπιστώθηκε ότι περιείχε μικρά όστρακα και κομμάτια από κόκκινες άλγες κοραλλιών, που υπάρχουν μόνο στη θάλασσα. Οσο για τα συσσωματώματα στάχτης διαπιστώθηκε ότι και αυτά, όπως και η στάχτη στο Παλαίκαστρο ήταν από τη Σαντορίνη. Η χρονολόγηση των οστών που βρέθηκαν στο γεωλογικό στρώμα έδειξε ότι είχαν ηλικία περίπου 3.500 χρόνων.

Ολα τα στοιχεία έδειχναν ότι ένα γιγαντιαίο κύμα χτύπησε τον κόλπο του Παλαίκαστρου, ενόσω η στάχτη από τη Θήρα κάλυπτε ακόμα την περιοχή. Ηταν όμως αρκετό ένα τεράστιο κύμα για να εξαλείψει τον μινωικό πολιτισμό;

Ο Μακγκίλιβρεϊ ζήτησε τη βοήθεια του Ελληνοαμερικανού Κώστα Συνολάκη, που είχε γίνει γνωστός για τη δουλιά του στο υπολογιστικό μοντέλο έγκαιρης ειδοποίησης για τσουνάμι στον Ειρηνικό Ωκεανό. Ο Συνολάκης, που μελετούσε από τη δεκαετία του 1990 τα τσουνάμι, είχε συμμετάσχει το 2000 σε μια μελέτη μοντελοποίησης ενός υποθετικού μινωικού τσουνάμι. Μην έχοντας ακόμα την εμπειρία και τα δεδομένα του τσουνάμι του Ινδικού, συμπέρανε ότι τα κύματα που προκάλεσε η έκρηξη στη Σαντορίνη, όταν έφτασαν στην Κρήτη δεν πρέπει να είχαν ύψος μεγαλύτερο των 3 μέτρων. Αρα μπορεί να έκαναν ζημιά, αλλά όχι ολική καταστροφή.

Οταν το 2006 επισκέφθηκε το Παλαίκαστρο είδε το χαοτικό γεωλογικό στρώμα στην ακτή, συγκλονίστηκε από την ομοιότητά του με αυτό που είδε στις ακτές του Ατσεχ: ένα στρώμα από καθημερινά μικροαντικείμενα, σπασμένα πιατικά, σπασμένα γυαλιά, κομμάτια κόκαλα, προσωπικά αντικείμενα των ανθρώπων σκορπισμένα παντού. Για να βεβαιωθεί πήρε δείγματα και από το βυθό του Παλαίκαστρου, αλλά και από ένα λόφο πίσω από τη μινωική πόλη, ώστε να δει μέχρι πού έφτασε το κύμα. Βρήκε ίχνη του χαοτικού γεωλογικού στρώματος μέχρι και 30 μέτρα πάνω από το επίπεδο της θάλασσας.

Ανάλογο χαοτικό στρώμα βρέθηκε και στη μινωική πόλη στα Μάλλια. Τροφοδοτώντας τα νέα στοιχεία στο μοντέλο που είχε αναπτύξει, προέκυψε ότι το τσουνάμι που χτύπησε το Παλαίκαστρο πρέπει να είχε ύψος 15 μέτρων, δηλαδή ήταν της τάξης μεγέθους του τσουνάμι του Ινδικού Ωκεανού. Ομως, υπάρχουν αποδείξεις ότι ο μινωικός πολιτισμός συνέχισε να υπάρχει για μία ή και δύο γενιές μετά την καταστροφή που προκάλεσε το ηφαίστειο. Η τελική καταστροφή ήρθε όταν σε όλη τη μινωική Κρήτη τα παλάτια - ναοί κάηκαν και λεηλατήθηκαν, χωρίς να βρεθούν στα ερείπια ενδείξεις μάχης, εισβολής ή φυσικής καταστροφής. Μόνο η Κνωσός επέζησε, η οποία καταλήφθηκε τελικά από τους Μυκηναίους.

Σύμφωνα με την εκδοχή που υποστηρίζει ο Βέλγος αρχαιολόγος Γιαν Ντράισεν, το οριστικό τέλος του μινωικού πολιτισμού ήρθε ως συνέπεια του λοιμού και των επιδημιών που επικράτησαν μετά την καταστροφή που έφερε η στάχτη από την έκρηξη του ηφαιστείου και το τσουνάμι. Ετσι εξηγείται η απότομη μείωση του αριθμού των μινωικών καταυλισμών που παρατηρείται μετά την έκρηξη. Ο Ντράισεν πιθανολογεί ότι δεν άργησε να υπάρξει λαϊκή εξέγερση ενάντια στους πλούσιους και τους ιερείς που συνέχισαν να καλοπερνούν στα παλάτια, όταν ο λαός πέθαινε της πείνας. Η υπόθεση αυτή ενισχύεται από το γεγονός ότι στο Παλαίκαστρο βρέθηκε ένα ιερό που είχε καταστραφεί βίαια, ενώ ένα αγαλματίδιο θεότητας φαίνεται να είχε γίνει κομμάτια και να είχε καεί σκοπίμως. Βγαίνοντας από την ιστορική σκηνή, ο μέχρι τότε κυρίαρχος στην περιοχή μινωικός πολιτισμός, διευκόλυνε την άνθηση του μυκηναϊκού.