«Διαδρομή» στο μελοποιημένο έργο του αξέχαστου ποιητή
«Μέρα Μαγιού μου μίσεψες, μέρα Μαγιού σε χάνω / άνοιξη, γιε, που αγάπαγες κι ανέβαινες απάνω / Στο λιακωτό και κοίταζες και δίχως να χορταίνεις / άρμεγες με τα μάτια σου το φως της οικουμένης...».
Μέσα στο σκληρό Μάη του 1936 γεννήθηκε ο «Επιτάφιος» του Γιάννη Ρίτσου, το έργο, που μελοποιημένο αρκετά χρόνια αργότερα από τον Μίκη Θεοδωράκη, θα σφραγίσει τον ελληνικό μουσικό πολιτισμό. Ο ποιητής, αντικρίζοντας στον «Ριζοσπάστη» τη φωτογραφία της χαροκαμένης μάνας που θρηνούσε το σκοτωμένο παιδί της - θύμα της βίαιης καταστολής της απεργίας των καπνεργατών στη Θεσσαλονίκη - γράφει το συγκλονιστικό αυτό έργο, που είκοσι τέσσερα χρόνια μετά άνοιξε το δρόμο στη μελοποιημένη ποίηση.
«Αυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανό/ αυτές οι πέτρες δε βολεύονται κάτω από ξένα βήματα / αυτά τα πρόσωπα δε βολεύονται παρά μόνο στον ήλιο/ αυτές οι καρδιές δε βολεύονται παρά μόνο στο δίκιο...».
Σε συνθήκες εμφυλίου πολέμου και εξορίας του ποιητή, στο διάστημα 1945-1947 γράφεται η μεγάλη ποιητική σύνθεση «Ρωμιοσύνη». Το σπουδαίο αυτό έργο μελοποιήθηκε από τον Μ. Θεοδωράκη το 1966, μέσα σ' ένα βράδυ, «μονορούφι» όπως ο ίδιος λέει, μετά από άγριο ξυλοδαρμό του από την Αστυνομία. «Οταν την άλλη μέρα την άκουσε ο Ρίτσος έμεινε άφωνος. Ποτέ άλλοτε δεν τον είδα τόσο χαρούμενο, τόσο συγκλονισμένο, όσο τη μέρα που στο "Κεντρικό", που ήταν γεμάτο με αντιστασιακούς, ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης τραγούδησε τη "Ρωμιοσύνη"», σημείωνε αργότερα ο συνθέτης. Το καλοκαίρι του '66 η «Ρωμιοσύνη» πλημμυρίζει το γήπεδο της ΑΕΚ, στη Ν. Φιλαδέλφεια, στην πρώτη λαϊκή συναυλία σε ανοιχτό χώρο. «Τι δεν έκανε η αντίδραση τότε για να εμποδίσει το λαό να 'ρθει να μας ακούσει...». Η «Ρωμιοσύνη» γίνεται ο ύμνος της πάλης ενός λαού που σφαδάζει στη δίνη των καιρών, ανάμεσα στις συμπληγάδες της φανερής και μυστικής τρομοκρατίας.
Μέσα σε μια μέρα, στις 16 Σεπτεμβρίου του 1968, στην καρδιά της δικτατορίας, ο εξόριστος Γιάννης Ρίτσος, στο Παρθένι της Λέρου, γράφει τα δεκαέξι από τα «Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας». Είχε προηγηθεί κρυφό μήνυμα του εξόριστου στη Ζάτουνα Μ. Θεοδωράκη, που ήθελε να μελοποιήσει ανέκδοτο έργο του ποιητή. Μικρά στιγμιότυπα του χώρου, των ανθρώπων και της ιστορικής μνήμης αποτυπώνονται σε αυτή την ποιητική σύνθεση που ολοκληρώθηκε το 1973 και την οποία ο ποιητής προόριζε αποκλειστικά για μελοποίηση και όχι για έκδοση. Ωστόσο, το έργο και εκδόθηκε και τραγουδήθηκε, ενώ υπήρξε το πρώτο μουσικό έργο του συνθέτη που κυκλοφόρησε αμέσως μετά τη δικτατορία. Το έργο πρωτοπαρουσιάστηκε στις 17/1/73 στο «Αλμπερτ Χολ», ενώ η πρώτη ηχογράφησή του έγινε στο Παρίσι, το 1973, με ερμηνευτές τους Μαρία Φαραντούρη, Πέτρο Πανδή, Αφροδίτη Μάνου και Αχ. Κωστούλη. Ακολούθησαν άλλες ηχογραφήσεις με τους Γιώργο Νταλάρα και Αντώνη Καλογιάννη.
Οι «Γειτονιές του κόσμου» γράφτηκαν από τον Γιάννη Ρίτσο τη χρονιά της ήττας, στα 1949. Είναι η μεγάλη τοιχογραφία της αντίστασης, του Δεκέμβρη και του αγώνα του ΔΣΕ στις πόλεις, αλλά και στους τόπους εξορίας. Ο Μ. Θεοδωράκης μελοποίησε εκτεταμένα αποσπάσματα της μεγάλης αυτής ποιητικής σύνθεσης το 1978. Ενα χρόνο αργότερα κυκλοφόρησε ο δίσκος με ερμηνευτές τους Μαρία Φαραντούρη και Γιάννη Θωμόπουλο, με τη συμμετοχή της Χορωδίας της Τερψιχόρης Παπαστεφάνου και απαγγελία του Γ. Ρίτσου.
Ηταν το 1975 όταν ο Χρήστος Λεοντής παρουσιάζει μια από τις σπουδαιότερες μελοποιήσεις που είδαν ποτέ το φως στο ελληνικό τραγούδι, το «Καπνισμένο Τσουκάλι» σε ποίηση Γ. Ρίτσου («Columbia»). Μάλιστα, ο ποιητής παίρνει ενεργά μέρος στο δίσκο, απαγγέλλοντας με συγκλονιστικό τρόπο αποσπάσματα από το ποίημα, ακόμη και κατά τη διάρκεια των τραγουδιών. Το σπουδαίο αυτό έργο, που στηρίζεται σε όργανα όλων των ειδών, από παραδοσιακά μέχρι κλασικά, σφραγίστηκε από την ερμηνεία του κορυφαίου Νίκου Ξυλούρη. Στο δίσκο επίσης τραγουδούν η Τάνια Τσανακλίδου και ο Βασίλης Μπαρνής. «Αυτά τα κόκκινα σημάδια», «Και να αδερφέ μου», «Τούτες τις μέρες» είναι κάποια από τα τραγούδια που μέχρι σήμερα σκορπούν ρίγη συγκίνησης. Ο Γ. Ρίτσος έγραψε το «Καπνισμένο Τσουκάλι» το 1948, στο Στρατόπεδο Συγκέντρωσης Πολιτικών Κρατουμένων, στο Κοντοπούλι Λήμνου. Οι σκέψεις, τα λόγια του, τα μηνύματά του είναι συγκλονιστικά και πάντα επίκαιρα.
Διαχρονική εμμονή αποτελεί για τον Θάνο Μικρούτσικο η ποίηση του Γ. Ρίτσου, καθώς ο συνθέτης έχει μελοποιήσει ποιήματά του σε διαφορετικές εποχές και με διαφορετικό τρόπο, από τραγούδια μέχρι όπερα. Η αρχή έγινε το 1976 με το δίσκο «Καντάτα για τη Μακρόνησο / Σπουδή σε ποιήματα του Βλαδίμηρου Μαγιακόβσκι» («Lyra»), σε ποίηση Γ. Ρίτσου και Β. Μαγιακόφσκι (σε μετάφραση Γ. Ρίτσου). Εργο πρωτοποριακό για την εποχή του, όπου ο συνθέτης πειραματίζεται πάνω στην ατονική μουσική και βασισμένο πάνω στο συγκλονιστικό λόγο του ποιητή (από τον «Πέτρινο Χρόνο», 1949), η «Καντάτα για τη Μακρόνησο» γνώρισε διεθνείς διακρίσεις και σημαδεύτηκε από την καταπληκτική ερμηνεία της Μαρίας Δημητριάδη. Στα χορικά συμμετείχε ομάδα δέκα ηθοποιών και τραγουδιστών (Σάκης Μπουλάς, Αφροδίτη Μάνου, Γιάννης Ζουγανέλης, Γιώργος Μιχαηλίδης κ.ά.) - απαγγελία: Γιώργος Κιμούλης. Ακολουθούν το 1978, τα «Τραγούδια της Λευτεριάς» («Lyra»), στα οποία περιλαμβάνονται και τραγούδια σε ποίηση Ρίτσου (ερμηνεία: Μ. Δημητριάδη), η «Σονάτα του Σεληνόφωτος» (κύκλος τραγουδιών που γράφτηκε την περίοδο 1979-1981), με ερμηνευτή αρχικά τον αξέχαστο βαθύφωνο Φραγκίσκο Βουτσίνο και αργότερα τον Κώστα Θωμαΐδη. Η «Σονάτα του Σεληνόφωτος» (για φωνή και πιάνο, σε ερμηνεία του Κ. Θωμαΐδη) περιλαμβάνεται στο δίσκο «Σχοινοβάτης», που κυκλοφόρησε το 2004 («MINOS EMI») και περιέχει επίσης τα έργα «Δελτίο Ειδήσεων» (1973-1974) και Κιγκλίδωμα ΙΙ (1973-2003) - στο τελευταίο εξαιρετική η ερμηνεία της Γεωργίας Συλλαίου. Το 1999 ο Θ. Μικρούτσικος παρουσίασε την όπερα «Η Επιστροφή Της Ελένης» (ΕΜΙ), με αποσπάσματα από ποιήματα του Γ. Ρίτσου (1992-1993).
Μελοποιήσεις ποιημάτων του Γιάννη Ρίτσου έχουν κάνει και άλλοι δημιουργοί:
Στις αρχές της δεκαετίας του '70 ο Νίκος Μαμαγκάκης έγραψε τον κύκλο τραγουδιών «11 λαϊκά τραγούδια του Γιάννη Ρίτσου» («Λύρα»), όπου περιλαμβάνονται τα: «Χρόνια σε περίμενα», «Ο τρύγος», «Χωρισμός», «Νυχτοπεντοζάλης», «Χειμωνιάτικη βραδιά», «Αϊντε και ντε», «Μαύρη και Γαλάζια Νύχτα» κ.ά. Τα τραγούδια ερμήνευαν οι Γιάννης Πουλόπουλος και Μαρία Δουράκη. Ο δίσκος ξανακυκλοφόρησε πριν ενάμιση χρόνο από την εταιρία «Ιδαία», εμπλουτισμένος με δύο ακόμη τραγούδια τα οποία δεν είχαν μπει στην πρώτη έκδοση, λόγω λογοκρισίας. Συμμετέχουν: Παναγιώτης Παπαϊωάννου, Μαρίνα Δακαναλη, Εύη Ανδριώτη.