Η έλλειψη του νερού ήδη έγινε σοβαρό διακρατικό «μήλον της Εριδος» στα εδάφη της Κεντρικής Ασίας. Στο φόντο των προβλέψεων πως μέσα στα επόμενα 20 - 25 χρόνια το πρόβλημα του γλυκού νερού θα οξυνθεί σε παγκόσμιο επίπεδο, γίνεται φανερό πως η περιοχή της Κεντρικής Ασίας θα βρεθεί σε μια πολύ κρίσιμη κατάσταση, όπου οι διενέξεις για το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο μπορεί να δώσουν τη θέση τους στους πολέμους για το νερό.

Στα σοβιετικά χρόνια, όταν όλες οι σημερινές χώρες της Κεντρικής Ασίας, εντάσσονταν ως Σοβιετικές Δημοκρατίες στο πλαίσιο της ΕΣΣΔ, υπήρχε ο κεντρικός σχεδιασμός, που έδινε τη δυνατότητα διατήρησης της ισορροπίας των σχέσεων μεταξύ των πλούσιων σε υδρογονάνθρακα Δημοκρατιών, όπως το Καζαχστάν, το Ουζμπεκιστάν και το Τουρκμενιστάν και των Δημοκρατιών που έχουν τεράστια αποθέματα νερού, όπως είναι το Τατζικιστάν και η Κιργιζία. Στα σοβιετικά χρόνια, το σύστημα του κεντρικού σχεδιασμού και διάθεσης των φυσικών πόρων προέβλεπε στην προκειμένη περίπτωση πως το καλοκαίρι, οι ορεινές Δημοκρατίες, το Τατζικιστάν και η Κιργιζία παραχωρούσαν νερό στις πεδινές για να μην διψάσουν αυτές, ενώ το χειμώνα το συσσώρευαν στις δεξαμενές, χρησιμοποιώντας το για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, κάνοντας και εξαγωγές ενέργειας στις άλλες Δημοκρατίες. Ανάλογα οι πεδινές και πλούσιες σε υδρογονάνθρακες περιοχές φρόντιζαν να καλύπτουν τις ανάγκες σε φυσικό αέριο και πετρέλαιο των ορεινών Δημοκρατιών.

Βεβαίως, κάτι τέτοιο θα ήταν πολύ δύσκολο να γίνει εάν δεν προχωρούσε το σχέδιο εξηλεκτρισμού της χώρας, το «ΓΚΟΕΛΡΟ», που εκπονήθηκε από το 1920 με την καθοδήγηση του Β. Λένιν. Ηδη το 1935 το σχέδιο «ΓΚΟΕΛΡΟ», με την κατασκευή υδροηλεκτρικών σταθμών, όχι μόνο πραγματοποιήθηκε αλλά και είχε σημαντικά ξεπεράσει την αρχική πρόβλεψη της δύναμης των ηλεκτρικών σταθμών της ΕΣΣΔ, φτάνοντας στα 4,5 εκατομμύρια kWh, ξεπερνώντας κατά 3 φορές το πλάνο.

Την περίοδο από το 1928 μέχρι την κήρυξη του Β` Παγκόσμιου Πολέμου κατασκευάστηκαν 39 ηλεκτρικοί σταθμοί με συνολική δύναμη γύρω στα 1,5 εκατομμύρια kWh, μεταξύ τους ήταν οι Ούγκλιτσκαγια, Ιβάνκοβσκαγια, Σερμπακόβσκαγια στο ποταμό Βόλγα, μια σειρά μεγάλων σταθμών στην Καρέλια, στον Καύκασο και βέβαια και στην Κεντρική Ασία κ.α.

Στο μεταπολεμικό πεντάχρονο πλάνο, όχι μόνο ολοκληρώθηκε πλήρως η ανασυγκρότηση των καταστραμμένων κατά τη διάρκεια του πολέμου ηλεκτρικών σταθμών, αλλά πήρε νέα έκταση η ανοικοδόμηση, και μάλιστα ιδιαίτερη προσοχή στράφηκε στην αναγκαιότητα της μέγιστης χρήσης της υδάτινης ενέργειας των ποταμών, ως πιο επωφελούς και φτηνής οικονομικά. Η εξαιρετικά μεγάλη πρακτική σημασία της υδρο-ενέργειας για τη λαϊκή οικονομία εκτιμήθηκε ότι βρισκόταν στη συνεχή αναπλήρωσή της, για την οποία φροντίζει η ίδια η φύση.

Εκτός από την κατασκευή πολλών μεγάλων ηλεκτρικών σταθμών, το κομμουνιστικό κόμμα και η σοβιετική κυβέρνηση έθεσαν μπροστά στο λαό το ζήτημα καλύτερης και ευρύτερης εκμετάλλευσης των μικρών ποταμών, μέσω της κατασκευής μικρών ηλεκτρικών σταθμών.

Σύμφωνα με την ιδιαιτερότητα της σχεδιασμένης σοσιαλιστικής οικονομίας, το ζήτημα της εκμετάλλευσης των υδάτινων πόρων, η χώρα το έλυνε συνολικά, παίρνοντας υπόψη τα συμφέροντα όλων των κλάδων της λαϊκής οικονομίας: της υδροενέργειας, της άρδευσης και ύδρευσης, της πλωτής συγκοινωνίας κ.ά. Το σημαντικό μέρος της ηλεκτρικής ενέργειας κατευθυνόταν για την άρδευση καθώς και για τον εξηλεκτρισμό της αγροτικής οικονομίας. Στον τομέα της αγροτικής οικονομίας, τα μεγάλα έργα του σοσιαλισμού σήμαιναν την πραγματική τεχνική επανάσταση.

Μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ αποδείχτηκε αρχικά πως, ενώ το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο και η ηλεκτρική ενέργεια πωλούνται, το νερό τρέχει δωρεάν. Τα πέντε κεντρο-ασιατικά κράτη βρέθηκαν σε άνισες συνθήκες. Η ομάδα χωρών, πλούσιων σε νερό και φτωχών σε ενεργειακό πλούτο βρέθηκε σε δυσχερή θέση, αφού αναγκάστηκαν να αγοράζουν πετρέλαιο και φυσικό αέριο, ενώ το νερό τους χρησιμοποιούνταν δωρεάν από τις χώρες που βρίσκονταν πιο κάτω στο ρεύμα των ποταμών.

Ο διαμελισμός του κάποτε ενιαίου υδάτινου συστήματος καθώς και η έλλειψη των χρημάτων για τους οργανισμούς διαχείρισης των υδάτων των χωρών της περιοχής, οδήγησαν τα μεγάλα υδάτινα έργα (δεξαμενές, κανάλια, αντλιοστάσια) σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Η φθορά των τεχνικών μέσων για την παρατήρηση, τον έλεγχο καθώς και τον καταμερισμό των υδάτινων πόρων στα διακρατικά και ειδικά μεγάλα υδατικά έργα είναι ιδιαίτερα μεγάλη.

Δεν υπάρχει πλέον ενιαία και συντονισμένη πολιτική διαχείρισης της αγροτικής οικονομίας στην περιοχή. Το κάθε κράτος προσπαθεί να αυξήσει τις αρδευόμενες εκτάσεις, προσπαθεί να υφαρπάσει τους υδάτινους πόρους. Ετσι, τα τελευταία 5 χρόνια η έκταση των αρδευόμενων εδαφών στην Κεντρο-Ασιατική περιοχή αυξήθηκε κατά 7%, όπως άλλωστε και ο πληθυσμός της Κεντρικής Ασίας, που υπολογίζεται ότι μέσα στα τελευταία 30 χρόνια σχεδόν διπλασιάστηκε, αφού αυξάνεται με ρυθμούς 2,5% κάθε χρόνο.

Οι πιθανότητες εμφάνισης συγκρούσεων για τους υδάτινους πόρους στην περιοχή αυξάνονται. Το σύστημα εκμετάλλευσης των υδάτινων και ενεργειακών πηγών για τις χώρες της περιοχής στις σύγχρονες συνθήκες παίρνει νέα ποιοτική σημασία:

Καταρχήν, η έλλειψη νερού ή ενέργειας σε οποιοδήποτε από τα κράτη της Κεντρικής Ασίας γίνεται αντιληπτή ως άμεση απειλή για την ασφάλειά τους. Οι αστικές τάξεις της περιοχής εκτιμούν πως έτσι περιορίζονται οι δυνατότητες οικονομικής ανάπτυξης των χωρών τους.

Δεύτερο, η εκμετάλλευση των υδάτινων αποθεμάτων, κυρίως των ποταμών, από τους οποίους εξαρτάται τόσο η άρδευση των πεδινών χωρών, όσο και η ενεργειακή εξασφάλιση των ορεινών κρατών, δεν μπορεί να λυθεί εύκολα, όπως φαίνεται τα τελευταία 17 χρόνια.

Τρίτο, από το πώς θα καταφέρουν τα κράτη της Κεντρικής Ασίας να λύσουν τα ζητήματα της εκμετάλλευσης των υδάτινων και ενεργειακών πηγών, θα εξαρτηθούν και οι προοπτικές της γενικότερης οικονομικής, πολιτικής και στρατιωτικής συνεργασίας των χωρών στην περιοχή, όπου εμπλέκονται και τα συμφέροντα άλλων μεγάλων «παικτών», όπως η Ρωσία και η Κίνα, αλλά και οι ΗΠΑ με την ΕΕ.

Η ιδιαιτερότητα του υδρο-γεωγραφικού δικτύου της Κεντρικής Ασίας είναι πως τα υδάτινα αποθέματα κατανέμονται πάρα πολύ ανισόμετρα. Οι βασικές πηγές νερού των πέντε χωρών της περιοχής βρίσκονται στα εδάφη των δύο κρατών, του Τατζικιστάν και της Κιργιζίας.

Ο Αμού Νταριά (αρχαία ονομασία Ωξος) είναι ο πιο μεγάλος ποταμός στην Κεντρική Ασία κι έχει μήκος 2.540 χλμ., που διαρρέει σε ποσοστό 74% το έδαφος του Τατζικιστάν (στο οποίο συγκεντρώνονται τεράστιες ποσότητες γλυκού νερού από τους παγετώνες των βουνοκορφών, περίπου το 60% των αποθεμάτων της Κεντρικής Ασίας και ρυθμίζουν την υδάτινη ισορροπία των ποταμών της περιοχής), κατά 13,9% το έδαφος του Αφγανιστάν και του Ιράν και κατά 8,5% το έδαφος του Ουζμπεκιστάν. Σ' αυτόν τον ποταμό υπολογίζεται πως ρέουν ετησίως 79,4 κυβικά χλμ. νερού.

Ο Σιρ-Νταριά (αρχαία ονομασία Ιαξάρτης) σχηματίζεται στη συμβολή των ποταμών Ναρίν και Καντάργια στο ανατολικό τμήμα της κοιλάδας Φεργκάνσκαγια και έχει μήκος 2.337 χλμ. και από τα οποία το 75,2% διαρρέουν το έδαφος της Κιργιζίας, το 15,2% του Ουζμπεκιστάν, το 6,9% του Καζαχστάν και το 2,7% του Τατζικιστάν. Οι υδάτινοι πόροι του Σιρ-Νταριά είναι ετησίως 36,6 κυβικά χλμ. νερού.

Τα κεντρο-ασιατικά κράτη συνενώνονται με τις υδάτινες πηγές των ποταμών Σιρ-Νταριά και Αμού-Νταριά καθώς και με το δίκτυο των υδροτεχνικών εγκαταστάσεων που περιλαμβάνει τους υδροφράκτες, κανάλια και δεξαμενές.

Σήμερα οι πλούσιες σε νερό χώρες, το Τατζικιστάν και η Κιργιζία, τάσσονται κατηγορηματικά κατά της δωρεάν παραχώρησης του νερού στους γείτονες. Ο Πρόεδρος του Τατζικιστάν, Ε. Ραχμόνοφ, σχεδιάζει την κατασκευή ενός νέου δικτύου υδροηλεκτρικών κόμβων στην περιοχή του άνω ρου των ποταμών που ρέουν στο μεγάλο ποταμό Αμού-Νταριά.

Η Κιργιζία, με τη σειρά της, προσπαθεί να εκμεταλλευτεί τις υδάτινες πηγές, ζητώντας για αντάλλαγμα πετρέλαιο και φυσικό αέριο.

Η εξέλιξη αυτή φέρνει σε δύσκολη θέση τις πεδινές χώρες της Κεντρικής Ασίας και κάνει το πρόβλημα του νερού να βγαίνει στην πρώτη γραμμή των ζητημάτων της περιοχής, επισκιάζοντας πολλά άλλα. Δημιουργεί το έδαφος για διενέξεις, αφού εξακολουθούν στην περιοχή να υπάρχουν και προβλήματα οριστικού καθορισμού των συνόρων. Πρόσφατα Τατζίκοι και Κιργίζιοι έφτασαν στα πρόθυρα της σύγκρουσης για τον έλεγχο των νερών στα σύνορα μεταξύ Τατζικιστάν και νότιας Κιργιζίας (Μπατκέν), ενώ το χειμώνα του 2000, όταν το Ουζμπεκιστάν σταμάτησε να τροφοδοτεί με φυσικό αέριο την Κιργιζία, η τελευταία προχώρησε στην παραγωγή ρεύματος από τα φράγματα, με αποτέλεσμα να πλημμυρίσουν πεδινές εκτάσεις στο Ουζμπεκιστάν. Αυτό εξόργισε την ηγεσία αυτής της χώρας, που προχώρησε σε στρατιωτικά γυμνάσια στα σύνορα με την Κιργιζία.

Ακόμη, τα σχέδια του Τατζικιστάν για την κατασκευή μιας «αλυσίδας» υδροηλεκτρικών κόμβων στον άνω ρου των ποταμών που τροφοδοτούν τον Αμού-Νταριά έχει σκοπό να κάνει αυτή τη χώρα ηγετικό εξαγωγέα ηλεκτρικής ενέργειας. Υπολογίζει όχι μόνο να καλύψει τη σημερινή έλλειψη της ενέργειας (στο Τατζικιστάν μέχρι τώρα γίνονται περιοδικές διακοπές ρεύματος), αλλά και να κατακτήσει τις αγορές του Αφγανιστάν και του Πακιστάν. Εννοείται πως κάτι τέτοιο δε θα ωφελήσει τις χώρες που βρίσκονται στον κάτω ρου αυτού του ποταμού.

Δε μένει πίσω από το Τατζικιστάν και η Κιργιζία, όπου βρίσκεται η πλειοψηφία των πηγών του άλλου μεγάλου ποταμού, του Σιρ-Ντάρια. Ηδη η έλλειψη συνεννόησης με τις αρχές του Ουζμπεκιστάν και του Καζαχστάν που απαιτούν να περιοριστεί η ροή του ποταμού το χειμώνα και να αυξηθεί το καλοκαίρι, φέρνει αντιπαραθέσεις, που έφτασαν μάλιστα στο σημείο η Τασκένδη να απειλήσει πως θα διακόψει την παροχή φυσικού αερίου στο Μπισκέκ. Τώρα η Κιργιζία προσπαθεί να εφαρμόσει τους κανόνες της αγοράς και στο νερό, απαιτώντας «ενεργειακούς πόρους σε αντάλλαγμα για το νερό».

Και όμως, η ορμητική αύξηση του πληθυσμού της Κεντρικής Ασίας, καθώς και οι ανάγκες της βιομηχανικής και αγροτικής οικονομίας, στο φόντο εξάντλησης των υδάτινων πηγών δημιουργούν νέες εντάσεις. Να σημειωθεί ότι μόνον φέτος το νερό και στα δύο αυτά μεγάλα ποτάμια ήταν μειωμένο σε σχέση με πέρσι κατά 10%, αφού οι παγετώνες στα βουνά της Κεντρικής Ασίας μειώνονται. Υπολογίζεται ότι εξαιτίας των κλιματολογικών αλλαγών αυτοί έχουν μειωθεί τα τελευταία 20 χρόνια κατά 25 - 30%, κάτι που δυσκολεύει ακόμη περισσότερο την κατάσταση στη λίμνη της Αράλης, όπου εκβάλλουν οι δύο μεγάλοι ποταμοί.

Το ζήτημα της διαχείρισης του νερού όλο και περισσότερο απασχολεί τις διαπεριφερειακές κρατικές ενώσεις, που δημιουργήθηκαν στην περιοχή με την ενεργή πρωτοβουλία της Ρωσίας και της Κίνας. Τέτοια είναι η Οργάνωση Συνεργασίας της Σαγκάης, όπου συμμετέχουν τα κεντρο-ασιατικά κράτη, μαζί με Κίνα και Ρωσία.

Στη Συνάντηση Κορυφής της Οργάνωσης Συνεργασίας της Σαγκάης (ΟΣΣ) τον Αύγουστο του 2007, ο Πρόεδρος του Ουζμπεκιστάν Ισλάμ Καρίμοφ χωρίς φανερή αφορμή επιτέθηκε κατά «μερικών χωρών» της περιοχής που υπερβολικά ενθουσιάζονται με την οικοδόμηση υδροηλεκτρικών σταθμών πάνω σε ποτάμια, που διαπερνούν πολλές χώρες και σημείωσε την ανάγκη «λογικής εκμετάλλευσης των υδατινο-ενεργειακών πηγών στην περιοχή Κεντρικής Ασίας, που σήμερα προκαλούν διάφορες και διαφορετικές προσεγγίσεις». Οι βολές του Ουζμπέκου Προέδρου στρέφονταν κατά των προαναφερόμενων σχεδίων του Τατζικιστάν.

Το πρόβλημα όσο δε λύνεται και αντίθετα οξύνεται θα αποτελεί μια σημαντική απειλή όχι μόνον για τη σταθερότητα της ΟΣΣ, αλλά και για τα ρωσικά σχέδια καπιταλιστικής ενοποίησης της περιοχής στα πλαίσια της «Ευρωασιατικής οικονομικής ένωσης», όπως και για τη στρατιωτική συνεργασία της «Οργάνωσης του Συμφώνου Συλλογικής Ασφάλειας» (ΟΣΣΑ) στην οποία επίσης συμμετέχουν οι 4 από τις 5 κεντροασιατικές χώρες (εκτός του Τουρκμενιστάν) μαζί με τη Ρωσία, την Αρμενία και τη Λευκορωσία.

Πολύ περισσότερο που είναι προφανής, ιδιαίτερα μετά την ιμπεριαλιστική κατοχή του Αφγανιστάν, η προσπάθεια των ΗΠΑ να διευρύνουν με κάθε τρόπο τη στρατιωτική (και όχι μόνον) παρουσία τους στην περιοχή της Κεντρικής Ασίας, που την έχουν εντάξει στη λεγόμενη «Μεγάλη Μέση Ανατολή». Ετσι, ενδιαφέρονται για την αξιοποίηση και των αντιθέσεων για τα υδάτινα αποθέματα. Π.χ. είναι γνωστό πως το, κατεχόμενο από το ΝΑΤΟ, Αφγανιστάν σχεδιάζει να πενταπλασιάσει την άντληση νερού από τον Αμού-Νταριά, κάτι που, βεβαίως, θα έχει δυσμενείς επιπτώσεις για το Τουρκμενιστάν και το Ουζμπεκιστάν.

Βεβαίως, σ' αυτές τις παρασκηνιακές εξελίξεις δε μένει αμέτοχη και η ΕΕ. Γενικά, τόσο αμερικανικές, όπως και ευρωπαϊκές, ρώσικες, ιαπωνικές και κινεζικές εταιρείες εξετάζουν τα σχέδια του Τατζικιστάν για αύξηση της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από τους δύο ποταμούς (Πιάντζ και Βαχς) που χύνονται στον Αμού-Νταριά και την εξαγωγή αυτής της ενέργειας σε Ινδία και Πακιστάν. Με διάφορους τρόπους και επενδυτικά Ιδρύματα εμπλέκονται μεγάλες μονοπωλιακές επιχειρήσεις στα σχέδια αξιοποίησης αυτών των υδάτινων πόρων.

Οχι τυχαία, διάφοροι Ρώσοι αξιωματούχοι, όπως π.χ. ο δήμαρχος της Μόσχας, Γ. Λουζκόφ, κάνουν λόγο για την ανάγκη εκτροπής ποταμών και από τη ρωσική Σιβηρία προς την Κεντρική Ασία. Πρόταση που τη θεμελιώνουν με το οικονομικό όφελος που θα έχει η Ρωσία από αυτήν την εκτροπή, αφού θα εμπορεύεται το νερό, αλλά και για γεωπολιτικούς λόγους, της μεγαλύτερης σύνδεσης της Κεντρικής Ασίας με τη Ρωσία. Λόγος γίνεται για ένα σχέδιο εκτροπής που είχε εκπονηθεί επί ΕΣΣΔ, με στόχο, μεταξύ άλλων, και της σωτηρίας της Αράλης (και εγκαταλείφθηκε το 1986, αφού θεωρήθηκε οικονομικά ασύμφορο και οικολογικά απρόβλεπτο) και προέβλεπε την εκτροπή του 5 - 7% του νερού των ποταμών Ομπ και Ιρτίς (που εκβάλλουν στο Βόρειο Ωκεανό), μέσω ενός καναλιού 2.550 χιλιομέτρων, που θα καταλήγει στον Αμού-Νταριά.

Η αναμενόμενη αύξηση της λειψυδρίας, καθώς και η δυσκολία που υπάρχει στο να βρεθεί μια λύση που να ικανοποιεί τους κυρίαρχους κύκλους σε όλες τις κεντροασιατικές χώρες αυξάνει την ιμπεριαλιστική ανάμειξη στην περιοχή της Κεντρικής Ασίας, που έτσι κι αλλιώς συγκεντρώνει την προσοχή των ιμπεριαλιστών, αφού είναι πλούσια σε καύσιμα και κατέχει στρατηγική θέση μεταξύ 3 μεγάλων χωρών (Ρωσίας, Κίνας, Ινδίας). Μια περιοχή, που ήδη για την κατοχή της υπάρχει ο κίνδυνος να χυθούν νέα «ποτάμια αίματος».