Η πανδημία του κορονοϊού και η κυβερνητική διαχείρισή της με κριτήριο την προστασία της κερδοφορίας του κεφαλαίου και όχι της υγείας του λαού, στο πλαίσιο του ολοένα και πιο βαθιά εμπορευματοποιημένου συστήματος Υγείας, δημιούργησαν συνθήκες που ήταν αναμενόμενο να έχουν επίπτωση στην ψυχική υγεία των ανθρώπων.

Σύμφωνα με διεθνή μελέτη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Lancet», τα περιστατικά μείζονος κατάθλιψης και αγχώδους διαταραχής έχουν αυξηθεί κατά 28% και 26% αντίστοιχα κατά τη διάρκεια της πανδημίας.

Στην Ελλάδα οι επιπτώσεις της κυβερνητικής διαχείρισης της πανδημίας ήταν ακόμα πιο δραματικές, καθώς η πανδημία ξέσπασε λίγο μετά τη μακρόχρονη καπιταλιστική οικονομική κρίση, η οποία είχε ήδη επιβαρύνει την ψυχική υγεία πολλών ατόμων. Οι νεαροί ενήλικες είναι μια γενιά που ίσως δεν θυμάται καν μια εποχή χωρίς τις επιβαρύνσεις κάποιας κρίσης.

Οπως μας εξηγεί η Αλτα Πανέρα, ψυχολόγος - ψυχοθεραπεύτρια στο Κέντρο Συμβουλευτικής και Ψυχολογικής Υποστήριξης του ΑΠΘ, οι συνθήκες αυτές οδήγησαν στην εμφάνιση αγχωδών και καταθλιπτικών διαταραχών σε μια μερίδα του πληθυσμού, ενώ πολλοί από όσους ήταν εκ των προτέρων ψυχικά ευάλωτοι ανέπτυξαν για πρώτη φορά διαταραχές και οι περισσότεροι που ήδη αντιμετώπιζαν ψυχικές διαταραχές βίωσαν ένταση των συμπτωμάτων.

-- Η πανδημία έφερε πρωτόγνωρες αλλαγές για τον χώρο των πανεπιστημίων και η κυβερνητική διαχείρισή της κράτησε τους φοιτητές για πάνω από έναν χρόνο μακριά από τις σχολές τους. Τι συνέπειες είχε αυτό για τη ψυχική υγεία των φοιτητών;

-- Οι νεαροί ενήλικες αντιμετώπισαν ιδιαίτερες προκλήσεις, βρισκόμενοι σε μια ενδιάμεση συνθήκη, όπου πλέον δεν είναι πια ούτε παιδιά αλλά ούτε ακόμα αυτόνομοι ενήλικες, έχοντας υποστεί μεγάλες αλλαγές στην καθημερινότητά τους, στην ακαδημαϊκή, εργασιακή και κοινωνική τους ζωή.

Η πρώτη νεαρή ηλικία (18-25) περιλαμβάνει μια σειρά από προκλήσεις, συμπεριλαμβανομένων της ανεξαρτητοποίησης από την οικογένεια, της δημιουργίας στενών και ρομαντικών σχέσεων, της μετάβασης στη μεταλυκειακή ζωή, μέσω της εισαγωγής στην εργασία ή στη φοιτητική ζωή, και της διαμόρφωσης ταυτότητας.

Αν και κατά τη διάρκεια της πανδημίας αυτές οι διαδικασίες δεν σταμάτησαν πλήρως, σίγουρα άλλαξαν ριζικά μορφή και τρόπο επίτευξης.

Η στοχευμένη απαγόρευση των μετακινήσεων μεταξύ της φοιτητικής και οικογενειακής στέγης, σε συνδυασμό με την οικονομική δυσκολία διατήρησης της δεύτερης στέγης, ανάγκασε πολλές οικογένειες να πάρουν αποφάσεις οι οποίες λήφθηκαν χωρίς να μπορεί να συνυπολογιστεί η ανάγκη για αυτονομία και σταθερότητα των φοιτητών και φοιτητριών.

Πολλοί ήταν οι φοιτητές και οι φοιτήτριες που εργάζονταν ώστε να συντηρηθούν και πλέον ήταν άνεργοι. Οι νέοι απασχολούνται σε σημαντικό ποσοστό στην παροχή υπηρεσιών σε φυσικά πρόσωπα (π.χ. εστίαση, πωλήσεις, υποδοχή πελατών κ.ο.κ.). Το γεγονός αυτό τους καθιστά περισσότερο ευάλωτους στην αγορά εργασίας, καθώς αυτοί οι κλάδοι έχουν δεχτεί τη μεγαλύτερη πίεση στον καιρό της πανδημίας.

-- Ποιοι είναι οι παράγοντες που έχουν δημιουργήσει αυτήν την πίεση στην ψυχική υγεία των φοιτητών;

-- Ο φόβος της πανδημίας, η ανεργία των ίδιων των φοιτητών, αλλά συχνά και ενός ή και των δύο γονιών τους, οι καραντίνες και οι περιορισμοί μετακίνησης επηρέασαν το σύνολο του πληθυσμού και, όπως ήταν αναμενόμενο, επιβάρυναν και την ψυχική υγεία των φοιτητών.

Επιπλέον, το κλείσιμο των πανεπιστημίων φαίνεται να επηρέασε αρνητικά την πλειονότητα του φοιτητικού πληθυσμού. Το πανεπιστήμιο παίζει κεντρικό ρόλο όχι μόνο στην εκπαίδευση, αλλά είναι και ο κατεξοχήν χώρος της συνολικής λειτουργίας πολλών φοιτητών, όπου βρίσκουν σειρά διεξόδων.

Η επιστροφή πολλών φοιτητών και φοιτητριών, που πρωτύτερα έμεναν μόνοι τους, στο οικογενειακό τους σπίτι ακολουθήθηκε από μια σειρά δυσκολίες όπου οι εντάσεις και οι συγκρούσεις ήταν το αναπόφευκτο αποτέλεσμα του παρατεταμένου εγκλεισμού.

Πρέπει να σημειώσουμε το προφανές: Η κάθε οικογένεια λειτούργησε με διαφορετικό τρόπο, επηρεαζόμενη έντονα και από την κοινωνικοοικονομική κατάστασή της. Οι λαϊκές οικογένειες βίωσαν πιο έντονα τις οικονομικές και ψυχολογικές επιπτώσεις της πανδημίας. Μπορούμε να φανταστούμε τις διαφορές στη συμβίωση μιας οικογένειας σε ένα μικρό σπίτι με λίγα δωμάτια και αυτής μιας οικογένειας όπου ο καθένας έχει τον δικό του προσωπικό χώρο και μπορεί να απομονωθεί όταν το επιθυμεί. Τις διαφορές σε ένα σπίτι όπου μέλη της οικογένειας πρέπει να διαπραγματευτούν τη χρήση των διαθέσιμων υπολογιστών για τις ανάγκες της τηλεργασίας και της τηλεκπαίδευσης, με ένα διαδίκτυο που δεν μπορεί να υποστηρίξει όλες τις ανάγκες, και σε ένα σπίτι όπου αυτά τα ζητήματα είναι λυμένα.

Οσα περισσότερα προβλήματα είχαν να αντιμετωπίσουν οι γονείς, τόσο περισσότερο επιβαρύνθηκε η ψυχική υγεία όλων, με κύριο χαρακτηριστικό τα έντονα συναισθήματα άγχους και τις συγκρούσεις. Στις οικογένειες όπου υπήρχαν ήδη περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας, στις περισσότερες περιπτώσεις οξύνθηκαν. Σε συνδυασμό με την αποκοπή από την καθημερινότητα και τα συστήματα κοινωνικής στήριξης των νέων, οι επιπτώσεις των δυσκολιών αυτών είχαν ακόμα μεγαλύτερη ψυχική επίδραση.

-- Ειδικά το πρώτο διάστημα του lockdown θυμόμαστε ότι η νεολαία στοχοποιήθηκε από την κυβέρνηση, που προσπαθώντας να αποποιηθεί την κρατική ευθύνη στη διαχείριση της πανδημίας «κουνούσε το δάχτυλο» στους νέους ότι δεν τηρούσαν τα μέτρα. Τι σήμαινε για τους φοιτητές αυτό;

-- Η κυβερνητική στοχοποίηση των νέων ως κύριων μεταδοτών του ιού, και η στοχευμένη αστυνομική προσπάθεια περιορισμού των εξόδων και της κοινωνικοποίησής τους, επηρέασαν και τις οικογένειες που, επηρεασμένες από το γενικότερο κλίμα, συχνά οδηγήθηκαν σε επαναδιαπραγματεύσεις ορίων και δικαιωμάτων που είχαν ξεπεράσει σε προηγούμενες φάσεις ανάπτυξης. Ετσι, φοιτητές και φοιτήτριες που είχαν ήδη γευτεί κάποια χρόνια αυτονομίας και ελευθερίας κινήσεων βρέθηκαν να λογοδοτούν εκ νέου με τους γονείς τους για το αν θα βγουν, πού θα πάνε και με ποιους.

Ο καλλιεργημένος διχασμός και η στοχοποίηση των νέων, σε κάποιες οικογένειες που διαφωνούσαν για τα υγειονομικά πρωτόκολλα που όφειλαν να εφαρμοστούν, οδήγησαν σε συχνούς καβγάδες και αρκετοί φοιτητές και φοιτήτριες ένιωσαν πως αποτελούσαν κίνδυνο για την οικογένειά τους, με αποτέλεσμα οι πιο ευάλωτοι να υιοθετήσουν υπερβολικές τακτικές αποφυγής μιας πιθανής νόσησης, αναπτύσσοντας φοβίες και ιδεοψυχαναγκασμούς. Χαρακτηριστικά ήταν τα περιστατικά όπου φοιτητές και φοιτήτριες κατηγορήθηκαν για τη νόσηση μελών της οικογένειας και αναφέρθηκαν ακόμα και επεισόδια ενδοοικογενειακής κακοποίησης, συμπεριλαμβανομένης και σωματικής βίας, μετά από συμπεριφορές που θεωρήθηκε από μέλη της οικογένειάς τους ότι αύξαναν τις πιθανότητες νόσησης.

Ακόμα, πολλοί φοιτητές και φοιτήτριες ένιωθαν φόβο όταν βγαίνοντας από το σπίτι βίωναν αστυνομικούς ελέγχους που οι ίδιοι ανέφεραν ως απειλητικούς, με αποτέλεσμα να νιώθουν έντονο άγχος στις εξόδους τους ή ακόμα και να αποφεύγουν οποιαδήποτε μετακίνηση.

-- Πώς έχει διαφοροποιηθεί η κατάσταση τώρα, που επαναλειτούργησαν διά ζώσης τα πανεπιστήμια;

-- Η πλειοψηφία των φοιτητών και φοιτητριών περίμεναν την επαναλειτουργία της διά ζώσης εκπαίδευσης με μεικτά συναισθήματα.

Υπερίσχυε η ανάγκη για επιστροφή στην κανονικότητα και στη ρουτίνα, επανασύνδεση με συμφοιτητές και συμφοιτήτριες, επανέναρξη της συνολικής εκπαιδευτικής διαδικασίας, επανεκκίνηση πρακτικών ασκήσεων, εργαστηρίων και κλινικών. Παράλληλα όμως υπήρχε και έντονη ανησυχία για την υγειονομική ασφάλεια. Υπήρχε η ελπίδα πως η επιστροφή τους στο πανεπιστήμιο θα ήταν ένας σημαντικός παράγοντας που θα βελτίωνε την ψυχική υγεία τους.

Στην πραγματικότητα βλέπουμε ότι αυτή η επιστροφή είναι γεμάτη προβλήματα και καινούργιες προκλήσεις και επιβαρύνσεις της ψυχικής υγείας τους.

Επιστρέφοντας οι περισσότεροι φοιτητές και φοιτήτριες ένιωσαν να ζουν μια κατάσταση απειλητική για την υγεία τους. Ειδικά όσοι ανήκαν - οι ίδιοι ή μέλη της οικογένειάς τους σε ευπαθείς ομάδες - ένιωσαν έντονη δυσφορία όταν συνειδητοποίησαν ότι η διά ζώσης συμμετοχή τους στην ακαδημαϊκή καθημερινότητα προϋπέθετε να έρχονται στο πανεπιστήμιο με ασφυκτικά γεμάτα ΜΜΜ, να παρακολουθούν μαθήματα σε υπερχειλισμένα αμφιθέατρα και να περιμένουν συχνά πάνω από μισή ώρα στην ουρά σε κλειστούς χώρους για να εξασφαλίσουν τη σίτισή τους.

Ακριβώς την εποχή που θα έπρεπε να νιώθουν μια ομαλοποίηση, πολλά άτομα που καθ' όλη τη διάρκεια των περιορισμών μετακίνησης κατάφεραν να διατηρήσουν την ψυχική τους ισορροπία για πρώτη φορά άρχισαν να εκδηλώνουν συμπτώματα άγχους, κατάθλιψης και μετατραυματικού στρες. Χαρακτηριστική ήταν η αίσθηση φόβου και ενοχής που δημιουργήθηκε με την καλλιέργεια της ατομικής ευθύνης, όπου πλέον ένιωσαν πως στις συνθήκες αυτές η συμμετοχή στην ακαδημαϊκή καθημερινότητα αποτελούσε απειλή για την υγεία τους και αυτή των οικείων τους.

Οι φοιτητές που ανήκαν σε ευπαθείς ομάδες ένιωσαν ότι δεν υπήρξε μέριμνα για την ισότιμη συμμετοχή τους στα μαθήματα, ενώ θεώρησαν πως θα έπρεπε να έχουν την ασφαλή επιλογή να συνεχίσουν την εκπαίδευσή τους εξ αποστάσεως. Αρκετοί μη εμβολιασμένοι φοιτητές ένιωσαν να στοχοποιούνται και να μην μπορούν να καλύψουν το κόστος των rapid test, με αποτέλεσμα να μην παρακολουθούν τα μαθήματά τους.