Κλυταιμνήστρα, Ηλέκτρα, Μάνα κουράγιο, Ιοκάστη, Μπερνάρντα Αλμπα, Μήδεια, Ολίβια, Αγαύη, λαίδη Μάκβεθ, Γερτρούδη, Εντα Γκάμπλερ, μεγάλες μορφές του θεάτρου, άσαρκες σκιές έμπνευσης και ονείρου, που συνέλαβαν οι ποιητές και κλήθηκε και εκείνη να τις καταστήσει εμπράγματες, μεταστοιχειώνοντας την ίδια της σάρκα μέσα στη διαδρομή της ζωής της και της σαρανταπεντάχρονης καριέρας της πάνω στη σκηνή. Την ονόμασαν γιατί ήταν "ιερό τέρας" της σκηνής. Οι εσωτερικοί παλμοί, οι αποχρώσεις της φωνής και των διαθέσεων, οι σωματικές και συναισθηματικές δονήσεις των μεγάλων ηθοποιών, όλα όσα "κατέθεσε" στη σκηνή, μπορεί να μην καταγράφονται, ωστόσο ποτέ δε χάνονται ολότελα. Από την οπτική του συντελεσμένου έργου, δηλαδή, μπορεί πλέον, να μη βλέπουμε τη "δαιμόνια" ηθοποιό, Κατίνα Παξινού, δρώσα, την ατενίζουμε, όμως, μέσα από τη μνήμη που "κληροδότησε" στην ιστορία του θεάτρου μας, η μεγάλη ηθοποιός, εκείνη που σφράγισε με την ερμηνεία της τις μεγάλες μορφές του παγκόσμιου θεάτρου.

Αφορμή γι' αυτό το μικρό και σεμνό ελεγείο της ηθοποιού, της οποίας το πολυσήμαντο σώμα "φιλοξενεί", εδώ και 23 χρόνια, η αττική γη και της οποίας η παρουσία μέσα στο χώρο και το χρόνο ευκολύνει και την αξιολόγηση και την ταξινόμηση των αξιών, στάθηκε η επίσκεψή μας στο Μουσείο Κατίνας Παξινού,που λειτουργεί σε ειδική αίθουσα του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος (Θουκυδίδου 13, Πλάκα).

Η πρωτοβουλία για τη δημιουργία της Αίθουσας Κατίνας Παξινού οφείλεται στον Αλέξη Μινωτή.Βέβαια, το μουσείο είναι μέρος του κληροδοτήματος Μινωτή, ο οποίος μάλιστα εκτιμώντας την πολιτιστική δραστηριότητα του Ιδρύματος, το κατέστησε κληρονόμο του σε όλη την ακίνητη και κινητή περιουσία του, για να γίνουν ορισμένα πράγματα, που θα ενισχύσουν τη θεατρική κίνηση με υποτροφίες και με εκδόσεις βιβλίων. Ηδη, έχει προγραμματιστεί η έκδοση τριών βιβλίων, από τα οποία το ένα είναι τιμητικό λεύκωμα για την Παξινού και τον Μινωτή, που θα κυκλοφορήσει σύντομα, με πλούσιο φωτογραφικό υλικό, με έρευνα που έγινε σε διάφορα αρχεία για τις παραστάσεις και την καλλιτεχνική δραστηριότητά τους.

Οσο για τις υποτροφίες που ακόμη δεν άρχισαν να δίνονται, λόγω κάποιων νομικών εμπλοκών, που σύντομα θα επιλυθούν, επιθυμία του Αλέξη Μινωτή ήταν να ευνοηθούν με αυτές τεχνικοί θεάτρου, κατασκευαστές σκηνικών κλπ., ειδικότητες που είναι παραμελημένες στην Ελλάδα.

Στο μουσείο έχει στεγαστεί το σύνολο του Αρχείου Παξινού, καθώς και έπιπλα, πίνακες και άλλα προσωπικά της αντικείμενα και πολλά ενθυμήματα της καλλιτεχνικής της δράσης, ώστε να προβληθούν με τρόπο ζωντανό στο θεατρόφιλο κοινό και να γίνουν προσιτά στους μελετητές του Νεοελληνικού Θεάτρου. Στα εκθέματα, λοιπόν, περιλαμβάνονται πολλές φωτογραφίες, οι οποίες μαρτυρούν, και για όποιον δεν έχει δει ποτέ στο θέατρο την Κατίνα Παξινού, πόσο σπουδαία υπήρξε, αφού σε κάθε ρόλο είναι "άλλη". Τόσες πολλές διακρίσεις, κυρίως από το εξωτερικό, μετάλλια και βέβαια το Οσκαρ, που της χάρισε ο ρόλος της Πιλάρ, στην ταινία "Για ποιον χτυπά η καμπάνα".Και ακόμη, πίνακες, μακέτες και σχέδια, πολλά από τα οποία είναι του Γιάννη Τσαρούχη.

Προσεχώς η αίθουσα θα μεταστεγαστεί σε μεγαλύτερο χώρο, πιθανόν κάπου κοντά στο Εθνικό Θέατρο, για να περιλάβει το ανάλογο υλικό του Αλέξη Μινωτή.Μαζί, όπως ήταν σε όλη τους τη ζωή, θα εξακολουθούν να υπάρχουν μέσα από τις μνήμες που καταγράφηκαν πάνω στα προσωπικά τους αντικείμενα, που, τι τραγικό, αντέχουν περισσότερο από τη δική τους ύλη, ίσως γιατί ποτίστηκαν από το πνεύμα και την ψυχή τους, που δεν πεθαίνουν ποτέ. Σαράντα πέντε χρόνια, "μαζί, από το σπίτι στο θέατρο και από το θέατρο στο σπίτι", όπως ο ίδιος έλεγε.

Ο θάνατός της τον "μάτωσε". Είναι συγκινητική η ομολογία του στο κείμενο με τίτλο "Ο αποχωρισμός", που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του "Πορεύεσθαι κατά τέχνην" (Καστανιώτης, 1988). "Εσκισε μια δίδυμη ψυχή στην ολάκερη ώρα της προχωρημένης ωριμότητας, όταν πια ομολογούσε στο κάθε λεπτό της ώρας το νόημα της αιωνιότητας μέσα στον καθημερινό, τον εφήμερο βίο. Σε τι άραγε να χρησιμεύουν, στους σκοπούς της φύσης, τέτοιοι επίγειοι βαθιοί δεσμοί; Τέτοιες ενώσεις; Και τι να σημαίνει η βίαιη διάλυσή τους; Ενα τραγικό μυστήριο είναι η ερημιά που ακολουθεί κι ανεξιχνίαστη η σκοπιμότητα της οδύνης που αυξάνει και πάει".

Οσα κι αν έχουν γραφτεί, πάντως, για τη σπουδαία ηθοποιό, δε φτάνουν σε αξία τα λόγια του ανθρώπου, που πιο κοντά από τον καθένα τη γνώρισε. "Στα πολλά μας χρόνια - γράφει ο Αλέξης Μινωτής - κάθε μικρή στιγμή, κάθε κοινότοπη ασημαντότητα, στα της ζωής και της εργασίας, έπαιρνε από κείνη εύρος, ένταση, λαχτάρα. Ανανεωνόταν με τέτοια ραγδαιότητα από ώρα σε ώρα, που δεν πρόφταινες να προσδιορίσεις τις πηγές από όπου ανάβλυζε η τόση νεότητα. Λέω και πιστεύω, από την αθωότητα τη σύμφυτη με τη δημιουργική ιδιοφυία, που ίσχυε όχι μόνο στην τέχνη, μα και στη ζωή, που ήταν του χεριού της και την έκανε ό,τι ήθελε: απλή, ακατάστατη, απρόοπτη, εξαντλητική στη διαρκή της ένταση, στην παιδική της τρυφερότητα και στη στοχαστική της ηρεμία. Το κέντημα, που ψιλοδούλευε ολοχρονίς, ανάμεσα σε πρόβες και διαλείμματα ή στην ξεγνοιασιά του σπιτιού, δεν ήταν της υπομονής ή της ραστώνης παρά της περισυλλογής".

"Κεντούσε με επιτηδειοσύνη και γρηγοράδα τα λαϊκά πουλιά και τα λουλούδια του Λόρκα, να τα τελειώσει πριν κατέβει ο "Ματωμένος γάμος" μην και χάσει τη γνήσια τέρψη του αυθεντικού τρόπου της βελονιάς μιας αγρότισσας της Ανδαλουσίας, της Μάνας. Επλεκε το μάλλινο του εγγονού με μετρήματα προσεκτικά που δεν ήταν παρά χάδια και αγκαλιάσματα. Τίποτε το πρακτικό. Μαγείρευε και δεν ήταν σκοπός το φαϊ, μα η τέχνη της μαγειρικής, το κέφι της δεξιοτεχνίας, η ανιδιοτέλεια του κόπου, η χαρά του περιττού, η απασχόληση με τα πράγματα, τα αντικείμενα, τα χειροπιαστά, τα αισθητά. Η μουσική ανέπνεε μέσα της βαθιά και σίγουρα, σαν ένα σπλάχνο ολοζώντανο. Με την Εβδόμη του Μπετόβεν πέρασε τις τελευταίες της μέρες. Κυλούσε μέσα της ο ρυθμός σαν αποκάλυψη, η μελωδία τη βάθαινε σαν στοχασμός. Και μια φορά, σε μια στιγμή λαμπρής διαύγειας μου λέει: "Είπες τον Σαίξπηρ μαθητή του Θεού, ε; Ετούτον εδώ, τον Μπετόβεν, εγώ τον λέω δάσκαλο του Θεού. Τόσο ήταν δεμένη η ψυχή της με τον ήχο. Μια αληθινή μορφή, γεμάτη, απόλυτα πραγματοποιημένη από στέρεα ψυχωμένα στοιχεία δύναμης, ευαισθησίας και ρυθμικού κάλλους".

Αλλωστε την πρώτη της διάκριση, το πρώτο βραβείο το κέρδισε χάρη στο φωνητικό της ταλέντο. Μαθήτρια ακόμη σπούδασε φωνητική στο Ωδείο της Γενεύης, από όπου αποφοίτησε με το πρώτο βραβείο. Το αθηναϊκό κοινό είχε την ευκαιρία να θαυμάσει τη φωνή της και τη σκηνική της παρουσία σε διάφορα ρεσιτάλ, αλλά κυρίως στην όπερα "Βεατρίκη" του Δημήτρη Μητρόπουλου,το 1920. Ολα έδειχναν ότι η Κατίνα Παξινού θα είχε λαμπρό μέλλον στα μεγάλα λυρικά θέατρα της Ευρώπης.

Η γνωριμία της, όμως, με τον Αλέξη Μινωτή,το 1927, ανέτρεψε τις προβλέψεις. Εγκατέλειψε το τραγούδι και αφοσιώθηκε οριστικά στην τέχνη της υποκριτικής. Αρχισε έτσι η κοινή πορεία των δύο καλλιτεχνών στη ζωή και το θέατρο, που κράτησε ως το "τέλος". Το θεατρικό ξεκίνημα της Κατίνας Παξινού έγινε δίπλα στην Μαρίκα Κοτοπούλη,στο έργο του Ανρί Μπατάιγ "Η γυμνή γυναίκα",το 1928. Ακολούθησε η περιοδεία του θιάσου Κοτοπούλη στην Αμερική, το 1930, όπου η νέα τότε ηθοποιός υποδύθηκε για πρώτη φορά την Κλυταιμνήστρα στην "Ηλέκτρα" του Σοφοκλή.

Το 1931 βρίσκει τον Αλέξη Μινωτή και την Κατίνα Παξινού,στο θίασο του Αιμίλιου Βεάκη.Τον επόμενο χρόνο εγκαινιάζεται το Εθνικό Θέατρο.Εναρκτήριο έργο ο "Αγαμέμνων" του Αισχύλου,σε σκηνοθεσία Φώτου Πολίτη.Ο Βεάκης ως Αγαμέμνων, η Παξινού ως Κλυταιμνήστρα και ο Μινωτής ως Κήρυκας συμμετέχουν σ' εκείνη την πρώτη ιστορική παράσταση. Από τότε και για πολλές δεκαετίες η εξέλιξη του Εθνικού Θεάτρου συνδέθηκε αναπόσπαστα με τη σταδιοδρομία των δύο καλλιτεχνών.

Αυτή την Κατίνα Παξινού,όπως τόσο γλαφυρά περιγράφει ο σύντροφος της ζωής της και της σκηνής, τη "συναντάμε" στο μικρό χώρο, απέναντι από την πόρτα εισόδου, αναπαράσταση ενός καμαρινιού, όπου εκτίθενται είδη μακιγιάζ, τρία ζευγάρια γυαλιά, βεντάλιες, ποστίς, περουκίνια, ψεύτικα κοσμήματα, ένα τσαντάκι με το κέντημα και το πλεκτό της, καθώς και μια καρέκλα με δικό της κέντημα. Ενας χώρος, που πραγματικά δημιουργεί συγκίνηση, όπως όλες οι αναπαραστάσεις καμαρινιών σαν αυτές που υπάρχουν στο Θεατρικό Μουσείο. Εκεί μέσα νιώθεις πιο έντονη την απουσία αλλά και την παρουσία.Τα προσωπικά της αντικείμενα, οι φωτογραφίες, οι διακρίσεις της, όλα όσα υπάρχουν στο χώρο αυτό που είναι δικός της ανακαλούν στον επισκέπτη τη μαγεία της σκηνικής της παρουσίας, ενεργοποιούν τη φαντασία και την ευαισθησία όσων δεν πρόλαβαν να τη δουν στη σκηνή, αλλά και τις μνήμες όσων είχαν την τύχη να τη γνωρίσουν.

Αξίζει, πραγματικά, να επισκεφτείτε το Μουσείο Κατίνας Παξινού, που είναι ανοιχτό κάθε Τετάρτη και Παρασκευή 11 πμ - 1μμ.

Σοφία ΑΔΑΜΙΔΟΥ

Η αίθουσα Κατίνας Παξινού με τα έπιπλα και τα προσωπικά της αντικείμενα

Τα Οσκαρ που κέρδισε για την ερμηνεία της Πιλάρ στην ταινία "Για ποιον χτυπά η καμπάνα", ανάμεσα σε δυο φωτογραφίες, στο ρόλο της Πιλάρ (αριστερά) και στη "Μάνα Κουράγιο", καθώς και μετάλλια

Είδη μακιγιάζ, τα γυαλιά της, κοσμήματα από την παράσταση "Η επίσκεψη της γηραιάς κυρίας" και "Η τρελή του Σαγιό", το πλεκτό της κ. ά.

Αναπαράσταση καμαρινιού της Κατίνας Παξινού με την καρέκλα που η ίδια κέντησε

Πάνω, πορτρέτο της Κατίνας Παξινού από τον Κλ. Κλώνη και κάτω πορτρέτο του Γ. Τσαρούχη, στο ρόλο της μάνας, στο "Ματωμένο γάμο" του Λόρκα