Της Αμυ ΜΙΜΣ

Σ' αυτήν την τραγική εποχή που άρχισε με την παγίδευση του Οτσαλάν και κορυφώνεται τώρα με τις βαρβαρότητες στα Βαλκάνια, ίσως να φαίνεται η λογοτεχνία μια πολυτέλεια. Αλλά όπως είδαμε στη συγκλονιστική διαδήλωση στο Σύνταγμα, αρχές Απρίλη, εκεί που ακούσαμε και την Αλέκα Παϊζη, που διάβασε από τους πιο φλογερούς στίχους του Μαγιακόφσκι και παρατηρήσαμε το δέος στα πρόσωπα του πλήθους, νιώσαμε ότι η φωνή της γνήσιας ποίησης έχει μοναδική δύναμη. Οπως είχε η φωνή του ίδιου του Ρίτσου, σε διάφορα κρίσιμα σημεία της νεοελληνικής ιστορίας.

Πρωτομαγιά χθες - θα γινότανε 90 χρονών - κι αν βρισκότανε ανάμεσά μας, σίγουρα τα πρώτα λόγια του θα 'τανε η ευχή για Ειρήνη στα Βαλκάνια και φυσικά, στον κόσμο γενικά. Ετσι θ' αρχίσουμε κι εμείς τις δύο δικές μας εκδηλώσεις για τον Ρίτσο, στην Αγγλία, εκφράζοντας και τη δική μας λαχτάρα για Ειρήνη. Αν βρισκόμασταν στην Ελλάδα, θα προτιμούσα να ξεκινήσουμε την παρουσίαση με κάποια από τις περίφημες περιγραφές των αγωνιστών, που κάνει ο Ρίτσος σε διάφορα σημεία, στους 9 τόμους του "Εικονοστασίου Ανωνύμων Αγίων" του, λ. χ. στο εξής απόσπασμα: "τότε, στη Μακρόνησο, τα λίγα λόγια που αλλάζαν μεταξύ τους οι σύντροφοι πλατάγιζαν ψηλά πάνω απ' τα μαρτύρια πραγματικές σημαίες κι έλεγες τίποτα δεν είναι ο θάνατος, τα πάντα είναι η ελευθερία, μα κείνοι που δε γνώρισαν ποτέ τη φτώχεια, τη στέρηση, την εκμετάλλευση, την καταπίεση, όταν διαβάζουν τη λέξη σημαία ή ελευθερία στραβομουτσουνιάζουν (οι καλαίσθητοι) και λένε: "τι μεγαλοστομίες, πολιτικολογίες, συνθηματολογίες" και κάνουν πίσω...

... Ομως, για να λέμε και του στραβού το δίκιο, δύσκολα περνάνε στο χαρτί τούτες οι λέξεις, δε χωράνε στο χαρτί, θέλουν άπλα, θέλουν αέρα, πλήθη, ουρανό, βουνά, πλατείες, άλογα, δάση. Κι οι πραγματικοί αγωνιστές είναι πάντα σεμνοί με μπαλωμένα βρακιά, φαγωμένα σακάκια στους αγκώνες, δεν καυχιούνται, κοιτάζουνε ψηλά με χαμηλωμένα βλέφαρα. Τούτες τις λέξεις τις πράττουν, δεν τις γράφουν σε κόλλες διαγωνισμού ή σε χαρτομάντιλα. Αν δεις τις φλέβες στο λαιμό τους και στα μελίγγια τους, θα καταλάβεις, κι ίσως τραγουδήσεις άφωνα μέσα σου "σε γνωρίζω από την κόψη του σπαθιού την τρομερή". Μόνο αυτό".

4ος τόμος, σελίδες 77 - 78

Ομως, για την Αγγλία, έχω περιοριστεί στα βαθιά ανθρώπινα πορτρέτα στο "Εικονοστάσιο", εμπνευσμένα από τις έντονες μνήμες της παιδικής του ηλικίας. Μαζί με τη μητέρα και τον πατέρα του, πέντε από τις αξέχαστες θείες του και ποιο συγκεκριμένα: τη θεία Αλεξάνδρα,τη θεία Ολγα, τη θεία Ουρανία, τη θεία Ευγενία και τη θεία Αννα. Οι εκλεκτοί ηθοποιοί, η Αλέκα Παϊζη και ο Χρήστος Τσάγκας, ζωντανεύουν με την τέχνη τους ένα εκπληκτικό σύνολο ρόλων, που δεν είναι μόνο χαριτωμένοι χαρακτήρες - όλοι τους κι όλες τους (προπαντός η κάθε θεία) έχουν κάτι σημαντικό να διδάξουν στον Ρίτσο ως παιδί: Η θεία Αλεξάνδρα του δίνει το σκληρό μάθημα ότι δεν πρέπει κανείς να πει όλη την αλήθεια, είτε άσχημη, είτε όμορφη, η θεία Ουρανία ότι ακόμη και τα πιο μικρά πράματα μπορούν να είναι θαύματα, η θεία Ευγενία ότι ακόμη και οι πιο οδυνηρές "παύσεις" (δηλαδή τα κενά που δημιουργούνται όταν είναι κανείς αφηρημένος) μπορούν να ξεπεραστούν και να μεταμορφωθούν αργότερα στην ελευθερία, στην ανεξιθρησκία κλπ.,η θεία Αννα ότι ακόμη και ο θάνατος μπορεί να ξεπεραστεί - έστω με την κάπως παιδιάστικη πίστη στο "αθάνατο νερό".

Αλλά το πιο σημαντικό μάθημα απ' όλα, γίνεται από τη θεία Ολγα, τη λεπτεπίλεπτη γεροντοκόρη με το μοβ νυχτικό και τις εξήντα τρεις καπελιέρες και τον οβάλ καθρέφτη, όπου ολοένα "εξαφανιζόταν", αυτή η ευγενέστατη ύπαρξη που λέει "Δεσποινίς" στις υπηρέτριες, ακόμη και στην καρδερίνα στο κλουβί της, αυτή η "μημουάπτου " θεία που διαβάζει ηθικοπλαστικά βιβλία με τις ώρες στο μισοσκότεινο σαλόνι, αυτή η άγια γυναίκα, έχει ένα σοβαρότατο ελάττωμα: αρνείται να τρώει... Τουλάχιστον, έτσι φαίνεται μέχρι την ημέρα που μικρός ακόμα ο Ρίτσος την ανακαλύπτει - την ώρα που όλοι οι άλλοι συγγενείς κοιμούνται - να καταβροχθίζει μια γαβάθα γεμάτη πετιμέζι με μεγάλα κομμάτια ψωμιού! Εμβρόντητος, ως παιδί, το κρατάει μυστικό από όλους - ακόμη και από την ίδια τη θεία Ολγα. Αλλά εκείνη η κωμικοτραγική σκηνή, αφήνει ένα τόσο ανεξίτηλο σημάδι στην ψυχή του, που - ως ώριμος ποιητής πια - αισθάνεται την ανάγκη να την περιγράψει. Κι έτσι, στην "Τέταρτη Διάσταση", στο ποίημα "Ισμήνη", περιγράφει ακριβώς μια τέτοια σκηνή - μόνο που μεταθέτει τη λαίμαργη πράξη στην Αντιγόνη. Αυτή η "αντικειμενοποίηση", όπως τη λέει ο Ρίτσος, απαλλάσσει τον ποιητή από κάθε ευθύνη. Οι μνήμες του απελευθερώνονται, δε φοβάται πια να "εκθέσει" κάποιο πραγματικό πρόσωπο από το παρελθόν κι έτσι, είναι ελεύθερος πια να εκφραστεί ακριβώς όπως θέλει. Οπως μας εκμυστηρεύεται ο Ρίτσος, η θεία Ολγα που "υπαγόρευσε" τους στίχους στην Ισμήνη για να τους αποδώσει η Ισμήνη στην Αντιγόνη, έδωσε - χωρίς να το καταλάβει η ίδια - ένα βαρυσήμαντο μάθημα στον Ρίτσο για τη λειτουργία του στην ποίηση.

***

Τέλος, ως αποκορύφωμα της παρουσίασης του έργου, διαλέξαμε από τον 7ο τόμο"Σφραγισμένα μ' ένα χαμόγελο" - αν και δεν ανήκει στο δεύτερο μέρος και δε θα εκδοθεί στα αγγλικά μέχρι το έτος 2000 - τις πιο δραματικές σκηνές με τον πατέρα του Ρίτσου. Εδώ, ο Χρίστος Τσάγκας και η Αλέκα Παϊζη - εναλλάξ, όπως στις προηγούμενες σκηνές - μεταδίδουν τις τραγικές στιγμές όταν ο γκρεμισμένος γέρος κλειδώνεται ολομόναχος στο παλιό σπίτι της Μονεμβασίας βρίζοντας όλους τους συγχωριανούς. Μετά από το θάνατο της γυναίκας του και του μεγάλου του γιου, έχει γίνει άγριος σαν παλαιός βιβλικός προφήτης. Ομως, με την άφιξη της κόρης του Νίνας, η οργή του πατέρα μετατρέπεται σε ανήμπορη απόγνωση.

Υστερα έρχονται οι ακόμη πιο τραγικές στιγμές, όπου ο Ρίτσος και η Νίνα αναγκάζονται να κλείσουν τον πατέρα τους σε τρελοκομείο. Από "θαύμα", εκεί πέρα, ο γέρος δημιουργεί την πρώτη πραγματική φιλία της ζωής του, με κάποιονΣτέργιο, που τον μαθαίνει να πλέκει δαντέλες με άσπρες κλωστές.Αυτή η "εργασία της αγάπης" όπως την αποκαλεί ο Ρίτσος, δίνει πρωτόγνωρη χαρά στον πατέρα, ο οποίος για πρώτη φορά μαθαίνει να φτιάχνει κάτι με τα δικά του χέρια. Ο πρώην πλούσιος γαιοκτήμονας, που κάποτε ξεχείλιζε αλαζονεία και υπεροψία, μεταμορφώνεται τώρα σ' έναν γλυκομίλητο και πράο γεροντάκο. Λίγο πριν από το θάνατό του, χαρίζει στον Ρίτσο ένα δαντελένιο πετσετάκι που έχει πλέξει ο ίδιος με άσπρες μαργαρίτες - το ύστατο μάθημα της ταπεινοφροσύνης, που παροτρύνει τον Ρίτσο να φτιάξει την εικόνα του πατέρα για το "Εικονοστάσιο Ανωνύμων Αγίων". Με τα εξής σπαρακτικά λόγια, ολοκληρώνεται το απόσπασμα:

"Αχ, να μπορούσα να 'φτιαχνα κι εγώ ένα τέτοιο πετσετάκι και να το ακουμπούσα σεμνά στο γόνατο του γιου μου του Κόσμου, για να 'χω το δικαίωμα να ψιθυρίσω "νυν απολύεις τον δούλον Σου, Κύριε". Και τρεις μέρες τώρα, με τρεμάμενο χέρι, με αδέξιες γραμμές (συγχώρεσέ με, πατέρα), χαράζω με κιτρινισμένα απ' το τσιγάρο δάχτυλα, ωχρή, πολύ ωχρή την εικόνα σου μες στο δικό μου μπλε κοστούμι, δίχως φωτοστέφανο, μόνο με λίγες ταπεινές μαργαρίτες πλεγμένες ευλαβικά με τα ίδια σου τα χέρια. Ο Αγιος Ελευθέριος Δημητρίου Ρίτσος".

(7ος τόμος, σελίδες 67 - 68)

***

Ετσι γιορτάζεται η Πρωτομαγιά στο Πανεπιστήμιο κι έτσι τελειώνει η βραδιά της εκδήλωσης στο Λονδίνο. Πέραν τούτου, η βαθιά μου ελπίδα είναι ότι οι εκδηλώσεις στην Αγγλία θα είναι ένα ευοίωνο ξεκίνημα για μερικές παρόμοιες παρουσιάσεις του "Εικονοστασίου" στην Ελλάδα. Και κάτι άλλο ακόμη: ίσως να βοηθήσουν την πραγματοποίηση του κινηματογραφικού έστω, τηλεοπτικού σεναρίου, για το οποίο δουλεύω από χρόνια. Τώρα πια, χρειάζεται ένας γενναίος σκηνοθέτης, μαζί μ' έναν επαγγελματία σεναριογράφο. Ιδωμεν... μετά την επιστροφή μας στην Ελλάδα.

Εργατική Πρωτομαγιά χτες. Πρωτομαγιά ήχησε κι ο λόγος του μεγάλου "τέκνου" της στον τόπο μας, του ποιητή της Ρωμιοσύνης, του Γιάννη Ρίτσου,στο Πανεπιστήμιο της Ανατολικής Αγγλίας,το οποίο τίμησε την Πρωτομαγιά με αποσπάσματα από το έργο του Ρίτσου "Εικονοστάσιο Ανωνύμων Αγίων",με την ευκαιρία της έκδοσης στα αγγλικά, από τον "Κέδρο",του δεύτερου μέρους (4ος, 5ος, 6ος τόμος) του "Εικονοστασίου Ανωνύμων Αγίων",σε μετάφραση της Αμι Μιμς.Της Ιρλανδέζας ελληνίστριας, ποιήτριας, μελετήτριας και μεταφράστριας ποιητικών έργων και όλου του πεζογραφικού έργου του Ρίτσου (βλέπε "Ρ" της 14/11/1993), η οποία με τη μετάφραση του πρώτου μέρους του "Εικονοστασίου" απέσπασε το 1997 το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης του ΥΠΠΟ.

Η εκδήλωση, που οργανώθηκε από το παραπάνω πανεπιστήμιο σε συνεργασία με το Βρετανικό Κέντρο Λογοτεχνικής Μετάφρασης και με επίβλεψη της ελληνίστριας Λ. Αναγνωστοπούλου - Μπανάκα και θα επαναληφθεί στις 4 του Μάη στο Ελληνικό Κέντρο του Λονδίνου,με τη συνεργασία της Ελληνικής Κοινότητας Λονδίνου,με επίβλεψη του Ι. Χαριτάκη,περιλάμβανε: Τη φωνή του Ρίτσου από το δίσκο με τη "Σονάτα του σεληνόφωτος" και άλλα ποιήματά του. Αναφορά στα γενέθλια του ποιητή της "Ειρήνης".Αποσπάσματα από το ντοκιμαντέρ του ΒΒC (1989), σε σκηνοθεσία Ρόμπερτ Τόμσον,με εικόνες από τη Μονεμβάσια, τον Αη - Στράτη, πέτρες του Ρίτσου και τον ίδιο να απαγγέλλει τέσσερα ποιήματά του. Εκθεση με φωτογραφίες του Ρίτσου, παλιά προγράμματα, κ. ά.

Το κύριο μέρος της εκδήλωσης (διάρκεια 90) "ζωντάνεψε" το "Εικονοστάσιο", με επιλογή κειμένων από το δεύτερο μέρος του (σχετικά με τη μητέρα, τις θείες και την αγαπημένη αδελφή του ποιητή, Νίνα) και από τον 7ο τόμο σχετικά με τον πατέρα του ("Σφραγισμένα μ' ένα χαμόγελο"), που ενσάρκωσαν με θεατρική μορφή δύο υπεράξιοι Ελληνες ηθοποιοί. Η Αλέκα Παϊζη και ο Χρίστος Τσάγκας.

Η Αμι Μιμς,που ζώντας πια στην Ελλάδα, έχει γίνει ένας καθ' όλα "δικός μας άνθρωπος",με την ευκαιρία της χτεσινής επετείου των γενεθλίων του Γ. Ρίτσου, δέχτηκε να γράψει για το "Ρ" το παρακάτω κείμενο, το οποίο δημοσιεύουμε με χαρά μας.

Ο Γιάννης Ρίτσος με την μεταφράστριά του, Αμι Μιμς, στο σπίτι του

Η Αλέκα Παϊζη, δίπλα στον Γιάννη Ρίτσο, σε εκδήλωση στην Αίθουσα Συνεδρίων του ΚΚΕ