Η θέση των μικρών εμπόρων τόσο στην Αθήνα, όσο και στην Περιφέρεια στερείται πρωτοτυπίας. Οι ίδιοι ξέρουν πολύ καλά και από «πρώτο χέρι», αυτό που οι - λιγοστοί - επίσημοι δείκτες επιβεβαιώνουν: Η κατάστασή τους επιδεινώνεται διαρκώς, τζίροι και κέρδη μειώνονται, το κόστος λειτουργίας αυξάνεται, νέα φορολογικά βάρη έρχονται να εξανεμίσουν περισσότερο τις απολαβές τους και επειδή, συχνά, βρίσκονται κοντά σε πολλές κατηγορίες εργαζομένων, σε σχέση με το εισόδημά τους, βιώνουν κι αυτοί τη συνολική επιβάρυνση που δέχεται η εργατική τάξη, γενικότερα τα φτωχά λαϊκά στρώματα της πόλης και του χωριού.

Πίσω από αυτές τις εξελίξεις βρίσκεται η διαρκώς εντεινόμενη πίεση που δέχονται οι μικροί έμποροι από τις πολυεθνικές και τις μεγάλες αλυσίδες καταστημάτων και πολυκαταστημάτων. Μια πίεση που η δυναμική και η αποτελεσματικότητά της δεν έχει να κάνει μόνο με την αντικειμενικά μεγάλη ισχύ των ξένων και ντόπιων μεγαθηρίων ή τις επεκτατικές προθέσεις τους τη συγκεκριμένη περίοδο. Η δυνατότητα των μεγάλων επιχειρήσεων να περιορίζουν συνεχώς το μερίδιο των μικρών στην αγορά έχει άμεση σχέση και με την πολιτική που ασκείται, ακόμη πιο συστηματικά τα τελευταία χρόνια, από τις κυβερνήσεις του ΠΑΣΟΚ και της ΝΔ. Η πολιτική αυτή, βασισμένη στις φιλομονοπωλιακές κατευθύνσεις της Ευρωπαϊκής Ενωσης, πολλαπλασιάζει τη δύναμη του χτυπήματος στους μικρούς εμπόρους και παράλληλα τους αποδυναμώνει. Είναι ενδεικτική και η υπό εξέλιξη κυβερνητική επίθεση στο ωράριο λειτουργίας των καταστημάτων. Κατά κοινή ομολογία, την οποία δε συμμερίζεται μόνο η κυβέρνηση, οι μικρές εμπορικές επιχειρήσεις αναμένεται να δεχτούν ένα ιδιαίτερα ισχυρό πλήγμα εάν περάσουν τα κυβερνητικά σχέδια. Τα «λουκέτα» βρίσκονται «προ των πυλών» και όποιος αποφύγει το κλείσιμο απλά θα επιβιώνει.

Ο τομέας του εμπορίου, πολύ περισσότερο, θεωρείται διέξοδος για τους ανέργους ή τους υποαπασχολούμενους. Το αποτέλεσμα είναι η ταυτόχρονη συνεχής δημιουργία νέων και κλείσιμο υφιστάμενων μικρών εμπορικών επιχειρήσεων. Γι' αυτό και στον εμπορικό τομέα εκφράζεται κυρίως η συγκέντρωση του μεγάλου κεφαλαίου, όπου οι μεγάλες εμπορικές επιχειρήσεις αυξάνουν κύκλους εργασιών και κέρδη και οι μικρές χάνουν διαρκώς μερίδιο στην αγορά, με αποτέλεσμα να χειροτερεύουν οι όροι διαβίωσης των ιδιοκτητών τους.

Στην τελευταία ετήσια έκθεση της Εθνικής Συνομοσπονδίας Ελληνικού Εμπορίου αναφέρεται ενδεικτικά: «Η πορεία των βασικών οικονομικών μεγεθών των "ατομικών και ΟΕ" επιχειρήσεων το 2002 ήταν δυσμενέστερη αυτής των ΑΕ και ΕΠΕ. Είναι χαρακτηριστικό ότι σχεδόν το 40% των πρώτων υπέστη κάμψη πωλήσεων το 2002, ποσοστό που είναι σχεδόν διπλάσιο του αντίστοιχου του 2001. Από την άλλη πλευρά, η σχετική πλειονότητα των ΑΕ και ΕΠΕ παρουσίασε αύξηση πωλήσεων μεγαλύτερη του 10%». Παράλληλα, από το 1993 και μετά παρατηρείται μείωση κυρίως των αυτοαπασχολούμενων στο εμπόριο. Οι ΑΕ και ΕΠΕ αποτελούν μόνο το 5% των εμπορικών επιχειρήσεων. Ενδεικτικό της συγκέντρωσης στον κλάδο υπέρ του μεγάλου κεφαλαίου είναι το στοιχείο έρευνας της ICAP, σύμφωνα με την οποία το 2003 το 1,4% των εμπορικών επιχειρήσεων πραγματοποίησαν το 47% των συνολικών πωλήσεων. Ταυτόχρονα, το 32% της αγοράς το κατέχουν πολυεθνικές επιχειρήσεις.

Τα στοιχεία της έκθεσης της ΕΣΕΕ για το εμπόριο τροφίμων είναι χαρακτηριστικά και γενικότερα είναι και αυτά που συγκεντρώνονται συστηματικότερα. Ετσι, μεταξύ του 1995 και του 2000 «ο αριθμός των επιχειρήσεων λιανικού εμπορίου τροφίμων - ποτών - καπνού συρρικνώθηκε δραματικά, κατά 35%, λόγω της ταχείας επέκτασης των μεγάλων σούπερ μάρκετ που οδήγησε μεγάλο αριθμό μικρών επιχειρήσεων τροφίμων εκτός αγοράς». Στον ίδιο κλάδο του εμπορίου έχει καταγραφεί από προηγούμενες μελέτες, το κλείσιμο περίπου 24.000 μικρών καταστημάτων τροφίμων από το 1977 μέχρι και το 2000. Την ίδια περίοδο αυξήθηκε κατά 755% ο αριθμός των σούπερ μάρκετ. Ο τομέας του λιανικού εμπορίου τροφίμων σήμερα κυριαρχείται από τα σούπερ μάρκετ σε ποσοστό 70% που συνεχώς αυξάνεται με την ίδρυση νέων μονάδων στις μεγάλες επαρχιακές πόλεις. Ορισμένες έρευνες κάνουν λόγο ακόμη και για κυριαρχία στο 85% της αγοράς.

Ερευνα της «Στατ Μπανκ» επισημαίνει ότι το 2003 στον κλάδο των σούπερ μάρκετ, οι μόλις 99 εταιρίες του δείγματος είχαν τζίρο 8,2 δισ. ευρώ! Οι επιχειρήσεις αυτές, σύμφωνα με την έρευνα, αυξάνουν συνεχώς την κερδοφορία τους τα τρία τελευταία χρόνια. Το 2001 είχαν κέρδη 58,2 εκατ. ευρώ και μέσα στην τριετία είχαν αύξηση κερδών 202%! Επίσης, από τις 99 εξεταζόμενες αλυσίδες σούπερ μάρκετ μόνο οι 9 ήταν ζημιογόνες, ενώ οι πρώτες 7 απέσπασαν το 70% των συνολικών κερδών.

Οι πρόσφατες εξελίξεις ίσως είναι ακόμη πιο ανησυχητικές και φανερές «διά γυμνού οφθαλμού». Αυτή τη συγκεκριμένη περίοδο οι μικροί επιχειρηματίες του λιανεμπορίου δέχονται πολυμέτωπη επίθεση από τους «μεγάλους» του χώρου σε πολλούς τομείς. Οι μεγάλες αλυσίδες σούπερ μάρκετ δε δημιουργούν μόνο υπερκαταστήματα στην Αττική και την επαρχία. Σχεδιάζουν και υλοποιούν ταυτόχρονα την τελική μεγάλη επίθεση στα εναπομείναντα μικρά σούπερ μάρκετ που βρίσκονται στις γειτονιές, με την ανάπτυξη μικρών καταστημάτων που ανήκουν σε αυτές. Ταυτόχρονα όμως στα μεγάλα τους καταστήματα διευρύνουν το εύρος των προϊόντων που πουλάνε. Εχοντας εισάγει από καιρό την ένδυση και την υπόδηση, τα εργαλεία, ακόμη και τις ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές, τα είδη δώρων, φτάνουν σήμερα να πωλούν ακόμη και... μοτοσικλέτες, όπως τα «Καρφούρ».

Τελευταία, το άνοιγμα του ΙΚΕΑ στον ευρύτερο χώρο του αεροδρομίου «Ελ. Βενιζέλος» αποτέλεσε ένα ακόμη σημαντικό πόλο έλξης χιλιάδων ανθρώπων στην Αθήνα. Οι επιπτώσεις του στο χώρο του επίπλου δεν έχουν καταμετρηθεί ακόμη. Σύντομα όμως θα ανοίξει στο κέντρο της Αθήνας ένα από τα μεγαλύτερα εμπορικά κέντρα σε επίπεδο Ευρώπης, στο κτίριο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού και έπεται συνέχεια.

Οι βάσεις για δραματικές εξελίξεις, με όλη τη σημασία της λέξης, έχουν ήδη τεθεί. Το τελειωτικό χτύπημα που αναμένεται να αλλάξει άρδην τη θέση των μικρών εμπόρων, είναι η εισβολή εμπορικών αλυσίδων στο χώρο των ψιλικών. Ηδη λειτουργούν τρεις - τέσσερις τέτοιες αλυσίδες στην Αττική με μερικές δεκάδες καταστήματα. Η οικονομική τους επιφάνεια επιτρέπει όχι μόνο τη συγκέντρωση πλήθους προϊόντων σε ιδιαίτερα μικρούς χώρους, με ειδικές κατασκευές και σχεδιασμό, αλλά και την εξασφάλιση μικρότερων τιμών. Δε στέκονται όμως μόνο σε αυτό, καθώς δηλωμένη επιδίωξή τους είναι να συγκεντρώσουν στα καταστήματά τους πολύ περισσότερες δραστηριότητες από αυτές για τις οποίες διακρίνεται σήμερα ένα ψιλικατζίδικο της γειτονιάς, όπως το έτοιμο φαγητό, την πώληση αρτοποιημάτων, την προσφορά υπηρεσιών φωτοτύπησης.

Ενα τελευταίο στοιχείο της σημερινής πραγματικότητας, που έχει όμως εξαιρετική σημασία, είναι το διαρκώς αυξανόμενο φαινόμενο της «δικαιοχρησίας» (του Franchise), της δημιουργίας δεκάδων καταστημάτων μιας κεντρικής φίρμας, τα οποία στην ουσία δουλεύουν για την εταιρία - μαμά. Χιλιάδες μικροί έμποροι είναι απόλυτα εξαρτημένοι από μεγάλες εμπορικές αλυσίδες και πληρώνουν αδρά το δικαίωμα να χρησιμοποιούν γνωστές επωνυμίες. Ακολουθούν τις υποδείξεις και τη γενικότερη πολιτική της αλυσίδας, πληρώνουν τακτικά τα δικαιώματα που έχουν οριστεί και πολλοί από αυτούς αποτελούν τελικά, και ανεξάρτητα από τις νομικές διαφοροποιήσεις, ένα «σώμα» με τη μεγάλη επιχείρηση.

Απόλυτα χαρακτηριστικά είναι, τέλος, τα στοιχεία που περιέχονται στον αναθεωρημένο δείκτη «κύκλου εργασιών στο λιανικό εμπόριο», που πρωτοδημοσιοποίησε η Στατιστική Υπηρεσία την Πέμπτη. Ετσι, το κύριο χαρακτηριστικό των επίσημων στοιχείων είναι ότι ενώ από το Γενάρη του 2004 μέχρι και το φετινό Γενάρη ο τζίρος στην αγορά συνολικά αυξήθηκε κατά 1,9%, ο τζίρος αυξήθηκε:

• Στα πολυκαταστήματα κατά 13,1%.
• Στα μεγάλα καταστήματα τροφίμων 5,7%.
• Στα καταστήματα φαρμακευτικών - καλλυντικών ειδών 7,6%.

Την ίδια ώρα στα καταστήματα ρούχων και παπουτσιών, εκεί που δεκαετίες τώρα βγάζουν μεροκάματο δεκάδες χιλιάδες μικρέμποροι, ο τζίρος «έπεσε» κατά 5,8%, στα καταστήματα επίπλων και οικιακού εξοπλισμού είχαμε πτώση 9,1% και στα καταστήματα βιβλίων - χαρτικών μείωση πωλήσεων 2%...