"Τίποτα δεν είναι τόσο ευχάριστο και τόσο σεβάσμιο όσο αυτή η υπόγεια εκκλησία",έγραφε ο Σατομπριάν τον περασμένο αιώνα περιγράφοντας το Ναό της Γέννησης στη Βηθλεέμ.

Εκεί, πάνω από το Σπήλαιο των Γραφών, κτίστηκε, το 326 μ.Χ.,από τον Μέγα Κωνσταντίνο και τη μητέρα του Μεγάλη Ελένη μια μεγάλη Πεντάκλιτη Βασιλική με 40 συνολικά κίονες από κοκκινωπό ασβεστόλιθο. Ο ναός το 526 μ.Χ.,κατά την επανάσταση των Σαμαρειτών, καταστράφηκε μερικώς και το 529 μ.Χ. ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός ανέλαβε την αναστήλωσή του, υπογράφοντας τη δεύτερη οικοδομική φάση του κτίσματος.

Παλαιότερα, όταν έμπαινε κανείς στο μεγαλοπρεπές μνημείο, έβλεπε ένα ψηφιδωτό δάπεδο,που ήταν και το αρχικό, μοναδικής τέχνης, του 5ου μ.Χ. αι. Σήμερα αυτά τα ψηφιδωτά είναι κρυμμένα κάτω από μία ξύλινη κατασκευή στην οποία ανοίγονται καταπακτές για να βλέπουν οι επισκέπτες το αρχικό δάπεδο, που αποκαλύφθηκε το 1934. Οι βάσεις, εξάλλου, των κιόνων είναι κρυμμένες. Το Σπήλαιο και η κόγχη με το βωμό της γέννησης βρίσκονται κάτω από το δάπεδο του μεσαίου κλίτους και οδηγούν εκεί δύο κλίμακες από το Ιερό.

Στο μεταξύ, ο ναός από την ίδρυσή του μέχρι τις μέρες μας υπέστη πολλές ανακατασκευές, που δηλώνουν ότι η ιστορία του είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ιστορία του τόπου.Το ψηφιδωτό δάπεδο ανήκει στην αρχική κατασκευαστική φάση της Βασιλικής. Κατά την περίοδο της αραβικής κατοχής το ανατολικό άκρο του αριστερού κλίτους μετατράπηκε σε τόπο προσευχής των μουσουλμάνων. Το αποτέλεσμα ήταν το 10 μ.Χ. αι. να αφαιρεθούν τα χριστιανικά μωσαϊκά και να αντικατασταθούν από αποσπάσματα του Κορανίου σε αραβική γραφή.Την περίοδο των Σταυροφόρων (1099 - 1187 μ.Χ.) η Βηθλεέμ καθιερώθηκε ως έδρα επισκόπου. Ηταν φυσικό τότε να επιχειρηθεί εκ νέου αναστήλωση του ναού, αντικαθιστώντας τη σχεδόν κατεστραμμένη ξύλινη στέγη με νέα στέγη από μόλυβδο. Εκείνη την εποχή οι πλαϊνοί τοίχοι αποκτούν διάκοσμο από ορθομαρμάρωση, ενώ σύμφωνα με αφιερωματική επιγραφή, το 1169 π.Χ., ύστερα από χορηγία του αυτοκράτορα Μανουήλ Πορφυρογέννητου Κομνηνού, ο ναός κοσμείται με εντοίχια ψηφιδωτά και κοσμούνται οι κίονες με τοιχογραφίες.Από επιγραφή μαθαίνουμε ότι ο μοναχός Εφραίμ ήταν ο ψηφοθέτης και από την τέχνη του καταλαβαίνουμε ότι ήρθε από την Κωνσταντινούπολη.

Μεταβολές και καταστροφές υπέστη το μνημείο σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Η ορθομαρμάρωση αφαιρέθηκε το 1526 από τον Σουλεϊμάν το Μεγαλοπρεπή. Το 17ο αιώνα,επί Πατριάρχη Νεκτάριου, κρίνονται αναγκαίες κάποιες επεμβάσεις κι έτσι τεχνίτες από τη Χίο επισκευάζουν τη στέγη και τους τοίχους. Αναφέρεται ακόμα ότι το 1775 έγιναν στερεωτικές εργασίες στον ετοιμόρροπο δυτικό τοίχο, ενώ το 1842,επί Πατριάρχη Αθανασίου του Γ, καλύφθηκαν με αμμοκονίαμα τα ψηφιδωτά του 12ου αι.

Σήμερα, το εσωτερικό της Βασιλικής της Γέννησης είναι μάλλον ένα "μωσαϊκό" λαών και χριστιανικών εκδοχών. Ελληνορθόδοξοι, Λατίνοι, Αρμένιοι, Κόπτες, Σύροι, δηλώνουν την παρουσία τους, αν και ο ναός βρίσκεται υπό την κυριότητα του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων,σύμφωνα με επικύρωση του Συνεδρίου των Παρισίων, το 1856, του Βερολίνου το 1878 και αργότερα, το 1917 με Αγγλική Εντολή.

Αυτό το μνημείο αναμένεται να γίνει στην περιοχή το επίκεντρο του γιορτασμού για το έτος 2000. Προγραμματίζεται, λοιπόν, ο νέος αιώνας να βρει το ναό αναστηλωμένο και συντηρημένο. Αυτός είναι και ο στόχος του προγράμματος "Βηθλεέμ 2000",που χρηματοδοτείται από το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών. Προς το παρόν το πρόγραμμα είναι σχεδόν στάσιμο. Οταν τον Ιούλη του 1997 έγινε σύσκεψη με τη συμμετοχή εκπροσώπων του υπουργείων Πολιτισμού, Εξωτερικών, Εθνικής Οικονομίας και Τουρισμού,αποφασίστηκε να αναλάβει το ΥΠΠΟ, μέσω των Διευθύνσεων Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, Συντήρησης και Αναστήλωσης,την εκτέλεση του έργου, το οποίο θα χρηματοδοτηθεί με 200.000 δολάρια που θα πήγαιναν στο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων. Τα χρήματα είναι εκεί, το έργο όμως δεν προχωράει.

Στο μεταξύ, η Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού έκανε μία πρώτη καταγραφή της κατάστασης διατήρησης των τοιχογραφιών και των ψηφιδωτών και εκπονήθηκαν οι σχετικές μελέτες για τη συντήρησή τους, από τους συντηρητές Χάρη Λιωνή και Γιάννη Δαγκλή αντίστοιχα.

Ο ψηφιδωτός διάκοσμος του ναού χρονολογείται σε τρεις φάσεις. Στην πρώτη φάση του 4ου - 5ου μ.Χ. αι. ανήκουν τα δάπεδα, με γεωμετρικές παραστάσεις. Εκτιμάται ότι βρίσκονται σε κακή κατάσταση,αφού η φυσική φθορά από το χρόνο εντείνεται λόγω της υγρασίας και της εισόδου των νερών της βροχής από την κατεστραμμένη στέγη, καθώς και από τον καθαρισμό με πετρέλαιο και πριονίδι για να γυαλίσουν οι ψηφίδες. Ετσι η εικόνα που παρουσιάζουν είναι θαμπή, με ρωγμές, αποκολλημένες ψηφίδες, απώλειες και σαθρό κονίαμα.

Στη δεύτερη φάση, του 7ου και 8ου μ.Χ. αι.ανήκουν τα εντοίχια ψηφιδωτά του κεντρικού κλίτους της Βασιλικής, όπου απεικονίζονται οι επτά Οικουμενικές Σύνοδοι, οι Τοπικές Σύνοδοι, προφήτες κ.ά. Αυτά τα ψηφιδωτά συμπίπτουν με τη μουσουλμανική κατοχή (639 - 1099 μ.Χ.), οπότε κατέρρευσε η ξύλινη στέγη και καταστράφηκε μεγάλο μέρος των ψηφιδωτών.

Στο νότιο τοίχο σώζονται τα ψηφιδωτά του 12ου αι., με παραστάσεις της Βαϊοφόρου, της Απιστίας του Θωμά, της Μεταμόρφωσης, της Ανάστασης κ.ά. Από αυτή τη φάση ελάχιστα τμήματα είναι ορατά.Μεγάλο μέρος τους είναι καλυμμένο κάτω από ασβεστοκονίαμα και η απόφαση να αποκαλυφθούν είναι μάλλον γενναία, αφού χρειάζεται αρκετός χρόνος και προσωπικό. Επιπλέον, ένα έργο τέτοιας έκτασης θα μπορούσε να ενταχθεί μόνο σε ένα πρόγραμμα συνολικής αποκατάστασης του μνημείου. Μέχρι το 2000, όμως, υπάρχει χρόνος;

Οι τοιχογραφίες του μνημείου βρίσκονται κατανεμημένες στις επιφάνειες των κιόνων και των πεσσών. Διατηρούνται 43 τμήματα τοιχογραφιών εκ των οποίων τα 32, που σώζονται στους κίονες των κλιτών, παρουσιάζουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, καθώς προέρχονται από την αρχική φάση ζωγραφικής του 1169. Είναι χαρακτηριστικό ότι εδώ ο καλλιτέχνης ζωγράφισε τις μορφές του χωρίς την παρεμβολή υποστρώματος. Επίσης, στα χαμηλά τμήματα των κιόνων υπάρχουν σχέδια από μολύβι ή χρώμα και ακιδογραφήματα. Αλλά και στις τοιχογραφίες είναι εμφανή τα αποτελέσματα από τη μακραίωνη χρήση του μνημείου,δεδομένου ότι είναι εκτεθειμένες στις ακατάλληλες περιβαλλοντικές συνθήκες και στις άστοχες επεμβάσεις των μοναχών. Αιθάλη, σκόνη, συσσώρευση ρύπων και οι επιπτώσεις της χρήσης πετρελαίου για να φαίνονται οι τοιχογραφίες γυαλιστερές, όλα έχουν αποτυπωθεί με τη μορφή φθορών και αλλοιώσεων στη ζωγραφική επιφάνεια.

Παρά την ανάγκη συντήρησης του ψηφιδωτού και του ζωγραφικού διακόσμου, το σημείο - κλειδί για τη συνολική συντήρηση του ναού είναι η αποκατάσταση της στέγης,εξαιτίας της οποίας εισέρχονται μεγάλα ποσοστά υγρασίας που επηρεάζουν την κατάσταση διατήρησης τόσο της εντοίχιας ζωγραφικής όσο και των ψηφιδωτών.

Διπλή λοιπόν η ανάγκη συνεργασίας στη Βηθλεέμ. Από τη μια η διεπιστημονική συνεργασία προκειμένου να αντιμετωπιστούν συνολικά τα προβλήματα του μνημείου. Κι από την άλλη η δημιουργική επί του μνημείου συνάντηση των κοινοτήτων που ζουν γύρω από το ναό ή... μέσα σε αυτόν.

Δ. ΜΥΡΙΛΛΑ

Τμήμα από τον ψηφιδωτό διάκοσμο του 12ου αιώνα

Μία από τις τοιχογραφίες των κιόνων