ΙΣΤΟΡΙΑ | ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ

Η Σοβιετική Ενωση το καλοκαίρι του 1941

Τεθωρακισμένα του Κόκκινου Στρατού στη μάχη του Κουρσκ

Στις προθήκες των βιβλιοπωλείων στη χώρα μας, αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη, πολλαπλασιάζονται τον τελευταίο καιρό οι τίτλοι των βιβλίων¹ που αναφέρονται στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Θα μπορούσαμε να κάνουμε πολλές υποθέσεις πάνω στις αφετηρίες και τους λόγους αυτού του πραγματικού ενδιαφέροντος που επιδεικνύουν οι Ευρωπαίοι για το αιματηρό και δύσκολο παρελθόν τους. Ας κρατήσουμε όμως εδώ ένα πρώτο σημείο: Κάτω από το γενικό αυτό ενδιαφέρον φαίνεται να κρύπτονται ερωτήματα που αφορούν τον σημερινό μας κόσμο, το πώς φθάσαμε ως το σημείο που είμαστε και πού θα οδηγηθούμε στο μέλλον. Ερωτήματα πολιτικά στην ουσία τους καθώς αφορούν το βάθος του χρόνου, την ιστορία δηλαδή, το πλέον χρήσιμο εργαλείο για να κατανοήσει κανείς το παρόν και να σχεδιάσει το μέλλον. Θα ήταν απίθανο ως και αδύνατο το να μη θελήσουν οι ισχυροί και κρατούντες του σημερινού κόσμου να κατευθύνουν αυτές τις αναζητήσεις στην κατεύθυνση που αυτοί επιθυμούν.

Από όλα τα επιμέρους γεγονότα του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, το πλέον σημαντικό, ως προς τα μεγέθη και τη συμβολή του στην τελική έκβαση του πολέμου, το πλέον κρίσιμο πολιτικά και ιδεολογικά, το πλέον αποφασιστικό από τα μέτωπα του πολέμου, ήταν το «ανατολικό», η αναμέτρηση δηλαδή του ναζισμού με τη Σοβιετική Ενωση. Ο όρος «τιτανομαχία» χρησιμοποιήθηκε από παλιά για να περιγράψει αυτό που συνέβη σε αυτό το απέραντο πεδίο μάχης και επανέρχεται συνεχώς από τότε (π.χ., στα πρόσφατα έργα του Glantz) καθώς δύσκολα μπορεί κανείς να βρει μία έκφραση που να ταιριάζει καλύτερα στην περίσταση. Πρόσφατα ένα θεόρατο κύμα νέων εκδόσεων που αναφέρονται στο ανατολικό ακριβώς μέτωπο κατέκλυσε τα βιβλιοπωλεία της Ευρώπης και πολλά από αυτά μεταφράστηκαν και στη γλώσσα μας. Στη μεγάλη πλειοψηφία αυτών των πονημάτων η εξεταστική επί των γεγονότων ματιά των συγγραφέων τους κάθε άλλο παρά ουδέτερη και αντικειμενική μπορεί να χαρακτηριστεί.

Ο Κόκκινος Στρατός μοιράζει όπλα στους Σοβιετικούς πολίτες για να χτυπήσουν τους ναζιστές εισβολείς

Η πρώτη φάση του πολέμου, το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1941, είναι το αγαπημένο κεφάλαιο στα περισσότερα από αυτά τα βιβλία. Οι διαδοχικές ήττες του Κόκκινου Στρατού, οι τρομακτικές απώλειές του, η υποχώρησή του βαθιά μέσα στην ενδοχώρα της Σοβιετικής Ενωσης, στηρίζουν την ανάπτυξη αναλύσεων και θεωριών πάνω στη φύση και στην ποιότητα του σοβιετικού καθεστώτος. Από το επίπεδο της ηγεσίας ως τον τελευταίο μηχανισμό του Κομμουνιστικού Κόμματος και του σοβιετικού κράτους, οι πάντες και τα πάντα περιγράφονται ως «κατώτερα των περιστάσεων», σχεδόν αυτοκαταστροφικά. Η ηγεσία, λέγεται, «αιφνιδιάστηκε» σε κάθε επίπεδο, παρακολούθησε «αμήχανη και σαστισμένη» την προέλαση των Γερμανών και των συμμάχων τους, «εξαφανίστηκε» μπροστά στις δυσκολίες, βρέθηκε ανέτοιμη στρατιωτικά, χωρίς σχέδια, χωρίς ενέργεια, αποκοιμισμένη ίσως από μία αρρωστημένη πεποίθηση ότι οι Γερμανοί θα τηρούσαν τις συμφωνίες - το «Σύμφωνο μη επίθεσης» του 1939 - και δε θα κτυπούσαν την ΕΣΣΔ. Ολα αυτά οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η κομμουνιστική ηγεσία της ΕΣΣΔ ενδιαφερόταν μόνο για την εξουσία της, για την καταδίωξη και το θάνατο των εσωτερικών εχθρών της και δε μεριμνούσε καθόλου για τη χώρα και τους λαούς της.

Αυτά που σήμερα μπορούμε να γνωρίζουμε για τους πρώτους μήνες της ναζιστικής επίθεσης στα ανατολικά, δε φαίνεται να επιβεβαιώνουν τις παραπάνω απλοϊκές «διαπιστώσεις». Και για ν' αρχίσουμε, ας εξετάσουμε το ποια πλευρά αιφνιδιάστηκε εκείνο το καλοκαίρι.

Στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ο στρατός της τσαρικής Ρωσίας, που φημιζόταν ως ο μεγαλύτερος στρατός της Ευρώπης για εκατό περίπου χρόνια - από τον καιρό των ναπολεόντειων πολέμων - απογοήτευσε ως προς τη μαχητική του ικανότητα. Γνώρισε διαδοχικές ήττες και τελικά κατέρρευσε παρόλο που αντιμετώπισε μικρό μόνο μέρος του γερμανικού στρατού - όχι περισσότερο από το ένα τέταρτο ή το ένα πέμπτο των συνολικών δυνάμεων του τελευταίου - καθώς και μέρος μόνο του προβληματικού στρατού της Αυστροουγγαρίας. Ολοι θεωρούσαν ότι η επανάσταση, ο εμφύλιος πόλεμος που ακολούθησε και η πολιτική του αποκλεισμού που εφάρμοσαν οι δυτικές χώρες ενάντια στη Σοβιετική Ενωση θα είχαν υπονομεύσει ακόμα περισσότερο τη μαχητικότητα του Κόκκινου Στρατού. Θύματα τις ίδιας τους της αντισοβιετικής προπαγάνδας οι Δυτικοί πίστεψαν ότι οι «εκκαθαρίσεις» στην ηγεσία και στο σώμα των αξιωματικών του Κόκκινου Στρατού στα 1937² είχαν αποτελειώσει το «σαθρό» οικοδόμημα του Κόκκινου Στρατού. Ως εκ τούτου οι πάντες στη Δύση πίστευαν ότι στα 1941 ο στρατός της Σοβιετικής Ενωσης ήταν κατά πολύ υποδεέστερος του τσαρικού στρατού το 1914 και ότι, μπροστά στο σύνολο των γερμανικών δυνάμεων, ενισχυμένων από τα λάφυρα των προηγούμενων κατακτήσεών τους και από τους συμμαχικούς τους στρατούς - της Ρουμανίας και της Φινλανδίας από την πρώτη μέρα του πολέμου, πολλών άλλων αργότερα -, ο Κόκκινος Στρατός δεν είχε καμία τύχη.

Η Σοβιετική στρατιωτίνα δείχνει το δρόμο προς το Βερολίνο -1945

Η επική αντίσταση του Κόκκινου Στρατού το καλοκαίρι του 1941, η ικανότητά του να δέχεται τα τρομερά πλήγματα των εισβολέων χωρίς να αποσυντίθεται και, κυρίως, η εκπληκτική του ιδιότητα να επανασυγκροτεί τις δυνάμεις του μετά από κάθε πλήγμα και να περιμένει τους εισβολείς στην επόμενη γραμμή άμυνας, αποτέλεσαν καίριες εκπλήξεις και ολότελα απρόσμενες καταστάσεις τόσο για τους ηγέτες των ναζιστικών δυνάμεων όσο και για τους «εξωτερικούς» παρατηρητές στο Λονδίνο ή στις ΗΠΑ.

Στην έκταση αυτής της έκπληξης οφείλονται και οι «ποιοτικές» αλλαγές του πολέμου, δηλαδή ο πλήρης εκβαρβαρισμός των πρακτικών των εισβολέων: Η ανελέητη σφαγή των σλαβικών πληθυσμών, των Σοβιετικών αιχμαλώτων και, τέλος, η «Τελική Λύση» - η εξόντωση των Εβραίων ως «φορέων μπολσεβικισμού» - πρακτικές που σχετίζονται άμεσα με την «απρόσμενη» για τους ηγέτες του ναζισμού σοβιετική αντίσταση.

Από την άλλη μεριά, πολλά γεγονότα μαρτυρούν την προσεκτική και πολύπλευρη προετοιμασία, σε στρατιωτικό, οικονομικό και πολιτικό επίπεδο, που είχε γίνει στη Σοβιετική Ενωση στο αμέσως πριν τον πόλεμο διάστημα. Ας σταθούμε στο πρωτοφανές επεισόδιο της μαζικής επανεγκατάστασης του βασικού βιομηχανικού δυναμικού της Σοβιετικής Ενωσης από τα εκτεθειμένα στην εχθρική εισβολή δυτικά εδάφη, στα απρόσβλητα ανατολικά, στα Ουράλια ή και πέρα από αυτά. Τις πρώτες βδομάδες του πολέμου, ταυτόχρονα με την ενίσχυση του μετώπου και τη συγκρότηση των εφεδρικών στρατιών που τελικά σταμάτησαν τη γερμανική προέλαση, πραγματοποιήθηκε αυτή η μαζική μεταφορά των κυριότερων βιομηχανικών της μονάδων. Μερικές χιλιάδες εργοστάσια αποσυναρμολογήθηκαν και μεταφέρθηκαν για να επαναλειτουργήσουν σχεδόν αμέσως εκατοντάδες ή και χιλιάδες χιλιόμετρα πιο μακριά. Ποτέ πριν, πουθενά, δεν είχε γίνει κάτι ανάλογο σε παρόμοια κλίμακα. Από τα δισεκατομμύρια εξαρτήματα που μεταφέρθηκαν με αυτή τη μέθοδο, θα αρκούσε η απώλεια ή η «παραπλάνηση» ενός ποσοστού πέντε ίσως στα εκατό, ώστε να ακυρωθεί η όλη προσπάθεια, να μην μπορούν δηλαδή να συναρμολογηθούν και να λειτουργήσουν οι μονάδες αυτές. Ως εκ τούτου, μία τυχόν «δυσπραγία» ή «δυσαρέσκεια» ή «αδεξιότητα» των ανθρώπων που βρίσκονταν πίσω από αυτές τις τιτάνιες επιχειρήσεις, μία δυσλειτουργία των σχεδίων και της οργάνωσης του εγχειρήματος θα ήταν καταστροφική, θα κατέστρεφε κυριολεκτικά την παραγωγική ικανότητα της χώρας. Η διαδικασία ήταν εξαιρετικά ευαίσθητη και προαπαιτούσε, εκτός από βαθύτατη τεχνική παιδεία και εξαιρετικές δεξιότητες εκ μέρους των χιλιάδων εμπλεκομένων, την πολιτική τους συναίνεση. Την πίστη σε αυτό που έκαναν.

Μαχητές του Κόκκινου Στρατού απελευθερώνουν τη Βουδαπέστη

Πέτυχε αυτή η τιτάνια επιχείρηση; Αν και μας λείπουν ακόμα ακριβείς στατιστικές από σοβιετικές πηγές, οι έμμεσες διαπιστώσεις - τα άλματα στην παραγωγή ευθύς μετά τη μετεγκατάσταση των μονάδων αυτών το φθινόπωρο του 1941 - μας επιτρέπουν να συμπεράνουμε ότι το εγχείρημα πέτυχε σε απίστευτο ποσοστό. Η παραγωγική απογείωση του 1942 οφείλεται ακριβώς σε αυτά τα μετακινηθέντα στη μέση του πουθενά εργοστάσια. Η κοινή λογική μας απαγορεύει μάλλον να συμπεράνουμε ότι ο τρόμος που ενέπνεε το καθεστώς ήταν η κινητήρια δύναμη όλων αυτών και των τόσων άλλων που επέτρεψαν στη Σοβιετική Ενωση να σταματήσει τους ναζί οι οποίοι, εκείνο τον καιρό, έσερναν πίσω τους ολόκληρη την Ευρώπη.

Εάν αυτή η επιχείρηση δεν πιστοποιεί τη μεθοδικότητα της σοβιετικής προετοιμασίας, τότε οι λέξεις έχουν χάσει το νόημά τους...

Πού οφείλονταν, λοιπόν, οι αρχικές επιτυχίες των εισβολέων και η προέλασή τους βαθιά μέσα στα εδάφη της Σοβιετικής Ενωσης; Πού οφείλονται οι βαριές απώλειες του Κόκκινου Στρατού στους πρώτους μήνες του πολέμου;

Η σοβιετική πολεμική προετοιμασία έδειχνε να παρακολουθεί από κοντά τον εξοπλισμό της Γερμανίας έως το 1939. Στη διάρκεια αυτού του χρόνου μία σειρά από γεγονότα ανέτρεψαν τις ισορροπίες και κατέστησαν βραχυπρόθεσμα αδύνατη την παρακολούθηση της συγκρότησης της γερμανικής πολεμικής μηχανής. Το πρώτο γεγονός ήταν η διαδοχική - το 1938 και 1939 - κατάλυση του κράτους της Τσεχοσλοβακίας από τους ναζί, ειδικά μετά το περίφημο «Σύμφωνο του Μονάχου», όπου Γάλλοι και Βρετανοί ουσιαστικά παρέδωσαν την άτυχη χώρα στους Γερμανούς. Η εύκολη κατάκτηση της Τσεχοσλοβακίας πρόσθεσε στο γερμανικό οπλοστάσιο το σύνολο των υλικών του Τσέχικου Στρατού και μία από τις μεγαλύτερες βιομηχανίες όπλων της Ευρώπης, τη «Σκόντα», σε πλήρη παραγωγική λειτουργία. Ως την επίθεση στην ΕΣΣΔ ο στρατός και η βιομηχανία της κατακτημένης Τσεχοσλοβακίας είχαν προσθέσει στο γερμανικό οπλοστάσιο 1.400 περίπου άρματα μάχης και πολλές χιλιάδες πυροβόλων και οχημάτων.

Ακολούθησε το ίδιο έτος η πρόσθεση του πολεμικού εξοπλισμού της Πολωνίας στο γερμανικό οπλοστάσιο και το επόμενο η αντίστοιχη του Βελγίου, της Ολλανδίας και, τέλος, της Γαλλίας. Η γρήγορη κατάρρευση των χωρών αυτών άφησε σχεδόν άθικτο το στρατιωτικό τους υλικό στα χέρια των νικητών, ενώ ταυτόχρονα έθεσε στην υπηρεσία τους τεράστια συγκροτήματα πολεμικής βιομηχανίας. Πολλές χιλιάδες άρματα μάχης, τεθωρακισμένα οχήματα, αυτοκίνητα και πυροβόλα γιγάντωσαν το γερμανικό στρατό. Τον Ιούνη του 1941 η ενσωμάτωση στο γερμανικό στρατό του εξοπλισμού των κατακτημένων χωρών της Δυτικής, Βόρειας και Κεντρικής Ευρώπης είχε ολοκληρωθεί, εξασφαλίζοντας στη ναζιστική πολεμική μηχανή μία αριθμητική και τεχνική ανωτερότητα που ήταν αδύνατο να προλάβουν οι πυρετώδεις προσπάθειες των λαών της Σοβιετικής Ενωσης.

Στο φως αυτών των εξελίξεων δεν πρέπει να φαίνεται παράξενο το γιατί η σοβιετική ηγεσία επιθυμούσε να κερδίσει όσο το δυνατό περισσότερο χρόνο πριν εμπλακεί σε πόλεμο. Για το λόγο αυτό απέφυγε με πολλή προσοχή κάθε είδους ενέργεια που θα μπορούσε να δώσει επιχειρήματα και προσχήματα στην άλλη πλευρά και προσπαθούσε με διαδοχικές «οικονομικές συμφωνίες» να συντηρήσει ένα είδος «συνεργασίας» με το Ράιχ. Στα πλαίσια της πολιτικής αυτής - αλλά και της γερμανικής υπεροχής που απαιτούσε κλιμάκωση της άμυνας σε βάθος - δεν προεπιστρατεύθηκαν μεγάλα τμήματα του Κόκκινου Στρατού και δεν προωθήθηκαν κοντά στα δυτικά σύνορα οι καλύτερες μονάδες του. Οταν ξεκίνησε ο πόλεμος υπήρχαν 2.700.000 Σοβιετικοί στρατιώτες για να αντιμετωπίσουν μία εισβολή 3.700.000 υπερεξοπλισμένων στρατιωτών του Αξονα. Σε αυτή την πρώτη φάση, όπως όλα τα στοιχεία δείχνουν, η στρατηγική των Σοβιετικών συνέχισε με συνέπεια τους στόχους της προηγούμενης «προπαρασκευαστικής» περιόδου: Το ζητούμενο ήταν να κερδηθεί χρόνος. Για να γίνει αυτό, αλλά και για να φθαρεί ο ισχυρότερος αντίπαλος, θυσιάστηκε έδαφος, οπλισμός (κυρίως της προηγούμενης τεχνολογικά «γενιάς») και άνθρωποι - οι στρατιώτες που ρίχτηκαν στην άνιση μάχη.

Η βαρβαρότητα

Παρά την τραγικότητα που είχε αυτή η πρώτη φάση της απόλυτης γερμανικής υπεροχής για το σοβιετικό στρατό, σε καμία περίπτωση οι Σοβιετικοί στρατιώτες δε στάλθηκαν στο μέτωπο ως «κρέας για τα κανόνια», για να πληρώσουν τις «ανεπάρκειες της ηγεσίας τους», όπως ισχυρίζονται πολλοί σημερινοί ιστορικοί της Δύσης. Το «στατιστικό τέχνασμα» που χρησιμοποιούν οι τελευταίοι για να στηρίξουν τις απόψεις τους βασίζεται στην αντιπαράθεση των συνολικών απωλειών σε νεκρούς που είχαν η Βέρμαχτ και ο Κόκκινος Στρατός στη διάρκεια του πολέμου.

Από τα 4.300.000 Γερμανών στρατιωτών που πέθαναν στο ανατολικό μέτωπο, τα 3.900.000 σκοτώθηκαν στη μάχη (νεκροί και αγνοούμενοι)³. Στην αιχμαλωσία, στα χέρια του Κόκκινου Στρατού πέθαναν 374.000 Γερμανοί στρατιώτες από ένα σύνολο 3.300.000 αιχμαλώτων (ποσοστό 11% - φυσιολογικό στις τραγικές συνθήκες που ζούσε τότε η ΕΣΣΔ τις οποίες συμμερίστηκαν και οι αιχμάλωτοί της). Από τα 10.600.000 Σοβιετικών στρατιωτών που πέθαναν στον πόλεμο αυτό οι 6.600.000 πέθαναν στη μάχη (νεκροί και αγνοούμενοι). Εάν στις γερμανικές απώλειες - πεδίου μάχης - προσθέσουμε τους 80.000 νεκρούς της Ρουμανίας, τους 100.000 της Ουγγαρίας, τους 32.000 της Ιταλίας, τους Φινλανδούς, τους εθελοντές (Freiwillingen) - η τύχη τετρακοσίων χιλιάδων από τους τελευταίους παρέμεινε άγνωστη⁴ - φθάνουμε στον αριθμό των τεσσεράμισι ως πέντε εκατομμυρίων νεκρών. Ο αριθμός των απωλειών του Αξονα στο ανατολικό μέτωπο είναι απόλυτα συγκρίσιμος με τις απώλειες των Σοβιετικών - τέσσερις προς πέντε περίπου. Διαπίστωση που απαντά μάλλον αρνητικά στην καλλιεργούμενη ιδέα της χρησιμοποίησης του Σοβιετικού στρατιώτη από την ηγεσία του ως απλό «κρέας για τα κανόνια». Φυσικά οι σοβιετικές στρατιωτικές απώλειες ήταν βαρύτερες το τρομερό καλοκαίρι του 1941 όταν ο Κόκκινος Στρατός αντιμετώπιζε ουσιαστικά ολόκληρο το πολεμικό δυναμικό της Ευρώπης.

Από την άλλη όμως πλευρά οι 3.600.000 από τους 5.200.000 Σοβιετικούς στρατιώτες που αιχμαλωτίστηκαν από τους Γερμανούς, πέθαναν στην αιχμαλωσία, δηλαδή θανατώθηκαν. Πρόκειται για ποσοστό 70% που από μόνο του εξηγεί τη δυσαναλογία των γενικών στρατιωτικών απωλειών - ανάμεσα στους Σοβιετικούς και στον Αξονα - σε νεκρούς στο ανατολικό μέτωπο και που μαρτυρεί τη γερμανική ναζιστική βαρβαρότητα - ειδικά σε σύγκριση με τον αριθμό των Γερμανών που πέθαναν σε αιχμαλωσία.

Οι αριθμοί και τα στοιχεία «διαβάζονται» και λένε τη δική τους αλήθεια, μακριά από τα προπαγανδιστικά τεχνάσματα των αναθεωρητών ιστορικών. Σύμφωνα με τα στοιχεία, η αντίσταση των Σοβιετικών ενάντια στην εισβολή των δυνάμεων του Αξονα το καλοκαίρι του 1941 δεν κατευθυνόταν από μία «αρτηριοσκληρωτική», «αιφνιδιασμένη», «ανεπαρκή», «ανέτοιμη», «φοβισμένη», «έκπληκτη», «ξεγελασμένη» ηγεσία η οποία έκρυβε τις αδυναμίες της πίσω από τον «τρόμο που ασκούσε η NKVD»^5. Οι Σοβιετικοί του 1941 ήξεραν τι τους περίμενε, γνώριζαν τι ερχόταν. Σε τελευταία ανάλυση, στα 1939 και στα 1940, όταν οι δυτικοί σύμμαχοι - Βρετανοί και Αμερικανοί - έκαναν πως δε γνώριζαν τι συμβαίνει, οι Σοβιετικοί ήδη υποδέχονταν, έσωζαν και περιέθαλπαν εκατοντάδες χιλιάδες Εβραίους, ενάντια στους οποίους είχαν ξεκινήσει οι ναζιστικοί διωγμοί στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη^6.

1. Πβλ. λόγου χάρη το πρόσφατο βιβλίο της Μεριντέιλ, Ο πόλεμος του Ιβάν (Ιωλκός, 2007) ή το αντίστοιχο του Αντονι Μπίβορ για το Στάλινγκραντ.

2. Το τι ακριβώς συνέβη στην ΕΣΣΔ την περίοδο αυτή είναι ακόμη αντικείμενο έρευνας. Μία από τις υποθέσεις εργασίας που γίνονται είναι ότι οι «εκκαθαρίσεις» αυτές ήταν μία από τις παρενέργειες της προετοιμασίας της Σοβιετικής Ενωσης για τον επερχόμενο πόλεμο εναντίον της ναζιστικής Γερμανίας. Η μετάβαση σε «οικονομία πολέμου», όπου οι παραγωγικοί μηχανισμοί της χώρας θα έπρεπε κατά προτεραιότητα να εξυπηρετούν τις ανάγκες των Ενόπλων Δυνάμεων, προκάλεσε μείζον πολιτικό ζήτημα: Ποιος θα είχε την ευθύνη του σχεδιασμού αυτής της τεράστιας διαδικασίας; Το Κομμουνιστικό Κόμμα και η πολιτική ηγεσία της ΕΣΣΔ ή η αναβαθμισμένη στρατιωτική ηγεσία; Επρόκειτο για μία σύγκρουση με καίρια διακυβεύματα: Η εξουσία στην ΕΣΣΔ δε θα περνούσε στα χέρια των στρατιωτικών λόγω του επερχόμενου πολέμου...

3. Συμπεριλαμβάνονται 250.000 νεκροί Σοβιετικοί παρτιζάνοι και 150.000 πολιτοφύλακες. Στοιχεία για γερμανικές απώλειες από Rediger Overmans, Deutsche militrische Verluste im Zweiten Weltkrieg. Oldenbourg 2000. Μελέτη για τις απώλειες των Σοβιετικών αναλυτικά σε Glantz D., House J., Whet Titans clashed. How the Red Army stopped Hitler, Cansas University Press, 1995.

4. Πβλ. επίσης Oxford Encyclopedia of the Second World War κα.

5. Οι υπηρεσίες ασφαλείας, η μυστική αστυνομία.

6. Προφανώς στο όνομα του «σοβιετικού αντισημιτισμού» όπως θέλει να μας κάνει να πιστέψουμε η Catherine Merridale. Ελεος!

Του Γιώργου ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ*
*Ο Γιώργος Μαργαρίτης είναι καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης