"Ηταν ένας σπουδαίος άνθρωπος. Μεγάλη ψυχή, μεγάλος καλλιτέχνης. Συνεπέστατος αγωνιστής, από τα πρώτα χρόνια της ζωής του μέχρι τα 90 του χρόνια. Εμεινε πιστός και αταλάντευτος, κοντά στο λαό για λευτεριά και δικαιοσύνη". Ετσι θυμάται τον σύντροφο της ζωής της Νίκο Αλεξίου,η Ελένη Αλεξίου.Ετσι τον θυμούνται και όσοι τον γνώρισαν. Ετσι τον θυμόμαστε και όλοι εμείς που είχαμε την τύχη να τον έχουμε συνεργάτη στο "Ρ". Συμπληρώθηκαν κιόλας 40 ημέρες που ο Νίκος Αλεξίου έφυγε για πάντα. Η οικογένειά του τέλεσε χτες μνημόσυνο στον τάφο του στο Νεκροταφείο Καισαριανής.

Η Ελένη Αλεξίου θυμάται με τρυφερότητα τα χρόνια που πέρασαν με τον άνθρωπο που αγάπησε, με τον άνθρωπο που έζησαν λύπες αλλά και χαρές μεγάλες: "Τον ξέρω από το 1945. Γνωριστήκαμε στη Λαμία. Ηταν γενικός γραμματέας του ΕΑΜ Αθήνας κι εγώ με το Λόχο του Μπάιρον. Από κει κι ύστερα ήμασταν μαζί. Εκείνος βέβαια είχε πολλές περιπέτειες. Εξορίες, βασανιστήρια. Θυμάμαι όταν γύρισε από τη Μακρόνησο παρά πολύ άρρωστος, χτυπημένος βάναυσα, όπως όλοι οι σύντροφοι. Κι ύστερα βοηθήσαμε ο ένας τον άλλο να σταθούμε στα πόδια μας, χωρίς ποτέ να πάψει να είναι αγωνιστής. Δεν έκανε ποτέ δήλωση, ούτε υποχωρήσεις. Από την άλλη, η τέχνη ήταν η μεγάλη σελίδα της ζωής του. Μπήκε στη Σχολή Καλών Τεχνών, δεν την τελείωσε, κυνηγημένος από τα 17 του χρόνια πήγε στην Ολλανδία όπου σπούδασε ζωγραφική, αισθητική και ιστορία τέχνης. Το '40 ήρθε στην Ελλάδα και μπήκε αμέσως στο κίνημα. Πάντα ζωγράφιζε και έγραφε συνεχώς. Δε βγήκε προς τα έξω ως ζωγράφος γιατί πίστευε ότι δεν μπορείς να είσαι κριτικός, να κρίνεις τους άλλους και να παριστάνεις κι εσύ το ζωγράφο. Αισθανόταν ότι δεν είχε το δικαίωμα να εκφραστεί ως ζωγράφος".

Πράγματι, η τέχνη για τον Νίκο Αλεξίου ήταν μια σημαντική σελίδα της ζωής και της δημιουργίας του. Η τέχνη για κείνον δεν ήταν κάποια περιθωριακή απασχόληση, κοινωνικός παρασιτισμός, αλλά σημαντικός και αναγκαίος συντελεστής στη διαμόρφωση της ζωής του ανθρώπου. Πίστευε ότι η τέχνη "συνειδητοποιεί τις διακυμάνσεις της ομαδικής ψυχής και μας απελευθερώνει από την ατομική μόνωση. Είναι ο ευπαθής σεισμογράφος των ιδεών και των αισθημάτων του τόπου και του χρόνου που τη γέννησαν". Σε μια από τις συγγραφικές του καταθέσεις, το βιβλίο "Αισθητικά σημειώματα",στα συντομογραφικά κείμενα που περιέχονται σ' αυτό επιδιώκεται να καταφανεί πώς η τέχνη δεν είναι μόνο το αρμονικό και περίτεχνο παιχνίδι συμμετρίας. Προτρέπει να μη "σταθούμε στα μορφολογικά της στοιχεία, αλλά να εισχωρήσουμε στα γενεσιουργά αίτια, στην ψυχοπνευματική παρόρμηση που εκκολάπτει το έργο τέχνης".

Ο Νίκος Αλεξίου γεννήθηκε το 1906, στο πελαγονήσι, τη Σκύρο. Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ζωγραφική - που ήταν η ιδιαίτερη αγάπη του - στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και Ιστορία της Τέχνης στην Ολλανδία. Από τα φοιτητικά του χρόνια συνδέθηκε με το προοδευτικό, λαϊκό κίνημα και μυήθηκε στο μαρξισμό με "δάσκαλο" τον Γ. Ιορδανίδη. Ασκησε τη δικηγορία, ειδικεύτηκε στα ποινικά και υπερασπίστηκε στα δικαστήρια πολλούς αγωνιστές. Ηταν μέλος της ΚΕ του ΕΑΜ και υπεύθυνος του ΕΑΜ Αττικής με το ψευδώνυμο Καράς."Γεύτηκε" πολλές διώξεις, φυλακές και εξορίες από το 1930 μέχρι το 1950, με τελευταίο τόπο κράτησής του το κολαστήριο της Μακρονήσου.

Βιοποριζόμενος ως δικηγόρος, από το 1952 ασχολήθηκε με την τεχνοκριτική, γράφοντας στο "Βήμα", με το οποίο σταμάτησε τη συνεργασία του το 1967 και σε περιοδικά. Με το "Ρ" συνεργάστηκε από τη νόμιμη επανέκδοσή του και μέχρι τις αρχές του καλοκαιριού που έφυγε για το νησί του.

Η τεχνοκριτική του ήταν συνειδητά και αμετακίνητα η "καθαρή", η "άλλη", η αριστερή ιδεολογικοαισθητικά άποψη για τις εικαστικές τέχνες και γι' αυτό μη αρεστή στα κυκλώματα του εμπορίου της τέχνης. Λάτρευε τη λαϊκή τέχνη, επειδή τη θεωρούσε ως τη γνησιότερη μορφοποίηση της συλλογικής ψυχής του λαού μας. Τα θέματα που εξετάζει σε όλα του τα βιβλία, εξετάζονται με τη διαλεκτική νομοτέλεια και τη μαρξιστική θέση, πως "το πολιτιστικό εποικοδόμημα αντανακλά τις κοινωνικές αναγκαιότητες της κάθε εποχής". "Ο ιστορικός υλισμός είναι η μοναδική συλλογιστική - γράφει στα "Αισθητικά σημειώματα" - είναι η μοναδική συλλογιστική που δίνει θετικές απαντήσεις στα πολύμορφα φαινόμενα της τέχνης μέσα στα ιστορικά ανακυκλώματα. Οι συντηρητικές ιδεαλιστικές αντιλήψεις πως "η τέχνη είναι το θρόισμα της θεϊκής παρουσίας επί της γης" δεν οδεύει πουθενά".

Ανθρωπος βαθιά συνειδητοποιημένος, ο Νίκος Αλεξίου θέτει στα έργα του προβληματισμούς για την αθλιότητα του καπιταλιστικού συστήματος, την καταδίκη της αστικής κοινωνίας με το απάνθρωπο, το τερατώδες πρόσωπό της. Ηταν αντίθετος με την παθητική απελπισία και την υποταγή στην "ανελέητη μοίρα". "Ιστορικά είναι παρατηρημένο - γράφει - πως τούτος ο μηδενισμός, τούτη η εικόνα της ανελέητης απόγνωσης, είναι ωφελιμότατη για τους κρατούντες. Είναι η ανώδυνη αποφόρτιση της ηλεκτρισμένης ατμόσφαιρας, είναι το ξεθύμασμα που διοχετεύει την αμφιβολία και τον αποπροσανατολισμό". Τέτοιους "μηδενιστές", όπως έλεγε, "τους χρησιμοποιεί η αντίδραση, γιατί αυτοί είναι πιο πειστικοί να σπείρουν την απογοήτευση, να μειώσουν τον ενθουσιασμό και την αποφασιστικότητα των πραγματικών προοδευτικών δυνάμεων". Υποστηρικτής της σοσιαλιστικής τέχνης, γράφει γι' αυτήν: "Στη σοσιαλιστική τέχνη δεν υπάρχουν μεταφυσικά νεφελώματα, φυγές από την πραγματικότητα, ούτε ανέλπιδος αγνωστικισμός και τραγικότητα της μοναξιάς... Ο σοσιαλισμός έχει όλη την ικμάδα και τη δύναμη της καινούριας κοινωνικής σύνθεσης. Ξεκινά γιομάτος αισιοδοξία για τη διασφάλιση της ανθρώπινης ύπαρξης, γιομάτος ελπίδες για την αποδέσμευσή του, που δομεί την ιστορία του κόσμου για πολλούς αιώνες. Τα κλαψίματα της παρακμής, οι ψυχικές διαστροφές, η απογοήτευση, δε βρίσκουν υπέδαφος ανάπτυξης στο σοσιαλιστικό χώρο".

Στο ενεργητικό του - εκτός από την πληθώρα των κριτικών του για εικαστικές εκθέσεις, άρθρων για θέματα, μορφές, ιδέες και πρόσωπα της προοδευτικής σύγχρονης ελληνικής τέχνης - είχε και τα παρακάτω βιβλία: Το δίτομο "Μοντέρνα Τέχνη", "Αισθητικά Σημειώματα" και "Αναφορά στην Τέχνη".Συνέταξε το θεωρητικό προγραμματισμό για την ίδρυση Οργανισμού Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης και είχε τιμηθεί για τον τεχνοκριτικό του λόγο με Βραβείο του ΥΠΠΟ, επί υπουργίας της Μελίνας Μερκούρη και με το χρυσό μετάλλιο "Δημητρόφ".

Εκείνο, που πάνω από όλα χαρακτηρίζει τις κρίσεις του για την καλλιτεχνική δημιουργία, ήταν η πίστη του ότι ο στοχασμός και το αίσθημα είναι τα δύο αναντικατάστατα στοιχεία της δημιουργίας. Οταν διαχωρίζονται, φτάνουν ή στη λογική ψυχρότητα, το στείρο διανοουμενισμό, ή τον αποπνευματωμένο αισθηματισμό. "Οταν το περιεχόμενο της τέχνης - πίστευε - δεν είναι υπερατομικού ενδιαφέροντος, δεν περικλείνει μια μεγάλη ιδέα για την προαγωγική πορεία του κόσμου, η τέχνη ξεπέφτει σε θνησιγενή τεχνικά παιχνιδίσματα. Μόνο, όταν το περιεχόμενο της τέχνης εξυπηρετεί τον άνθρωπο, μόνο τότε δίνει μορφή στους προβληματισμούς του και τις ελπίδες του, τότε μόνο γίνεται πανανθρώπινη ιαχή για την υπέρτατη αξία της λευτεριάς που συνδέεται απ' το χτες, το σήμερα και το αύριο".

Σοφία ΑΔΑΜΙΔΟΥ

Ο Νίκος Αλεξίου και ο ζωγράφος Πάρις Πρέκας (καθιστοί)

Νίκος και Ελένη Αλεξίου