Τι σημαίνει Ερυθραίος πρόσφυγας στη σύγχρονη κοινωνία;

Την απάντηση σ' αυτό το ερώτημα - αλλά και σε άλλα ερωτήματα που αφορούν τους πρόσφυγες γενικότερα - δίνει η μελέτη της Μαρίνας Πετρονώτη: «Το πορτρέτο μιας διαπολιτισμικής σχέσης: Κρυσταλλώσεις, ρήγματα, ανασκευές».

Το βιβλίο, που γράφτηκε με συμμετοχή της Κορνηλίας Ζαρκιά, παρουσιάστηκε τελευταία από το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, που στήριξε την έρευνα μαζί με την ΟΥΝΕΣΚΟ.

Ηδη από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου επισημαίνεται η αρνητική διάθεση αρκετών γηγενών απέναντι στους πρόσφυγες - αρχίζοντας από τους αρμόδιους των κρατικών υπηρεσιών και συνεχίζοντας με τους εργοδότες-τριες, που συχνά απέφευγαν να συνεργαστούν με την ερευνήτρια. Αλλά και ιδιοκτήτες καταστημάτων ή σερβιτόροι έδειχναν μια υπεροπτική ως προσβλητική στάση, που καταδίκαζε την επιλογή της παρέας ενός μαύρου. Ενα χαρακτηριστικό απόσπασμα:

«Οταν εμφανιζόμουν στο δρόμο με Ερυθραίους, αποσπούσα βλέμματα επιτίμησης: "Τι τον θέλεις τον Αράπη;", ή "γέμισε μαύρους η Αθήνα, εσύ πώς το βλέπεις;"».

Οι ίδιοι οι Ερυθραίοι ήθελαν να προστατεύσουν τον εαυτό τους και μένα από κάθε μορφή, καλώντας με επίμονα, αλλά διακριτικά στο σπίτι τους.«Θα σε θίξουν, στην Ελλάδα μια γυναίκα κακοχαρακτηρίζεται αν βγει με μαύρο», είναι τα λόγια ενός εικοσιπεντάχρονου Ερυθραίου, για την καταλυτική επίδραση του χρώματος και της ιδιότητάς του στην αντιμετώπισή μας.

Αλλά φαινόμενα διακρίσεων ή προσβλητικής αντιμετώπισης σημειώνονται και ανάμεσα σε γείτονες ή στο σχολείο, όπου πάνε τα παιδιά των Ερυθραίων..

Υπολογίζεται ότι ανάμεσα στα 1970-1990 πέρασαν τουλάχιστον 6.000 Ερυθραίοι από την Αθήνα, ενώ σύμφωνα με άλλες εκτιμήσεις φθάνουν σήμερα τους 3.500. Είναι από τις πιο παλιές ομάδες προσφύγων. Η αντιμετώπισή τους εξαρτάται πολύ από την παραπληροφόρηση που καλλιεργούν ορισμένα ΜΜΕ, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Η πλύση εγκεφάλου εμφανίζει τους αλλοδαπούς σαν μια απειλή, δίνοντας άλλοθι στις όποιες αγριότητες με τις οποίες οι ντόπιοι υπερασπίζονται τα συμφέροντά τους. Κείμενα και εκπομπές αφήνουν να εννοηθεί ότι υπάρχει μια άρρηκτη σχέση ανάμεσα στην παρουσία αλλοδαπών, την κοινωνική ανασφάλεια, την ανεργία και την εγκληματικότητα.

«Τα περιοριστικά μέτρα που θεσπίζονται σε βάρος των νεοαφιχθέντων πληθυσμών δίνουν ώθηση στην κινητοποίηση των πολιτών, οι οποίοι οργανώνουν συζητήσεις "για" άλλα "χωρίς" αυτούς», επισημαίνει η Μαρίνα Πετρονώτη, που δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην έρευνά της στις γυναίκες.

Αλίμονο! Οι κατοικίες των Ερυθραίων είναι στην πλειοψηφία τους χαμηλής ποιότητας, υπόγειες και συχνά παράνομες, τόσο ως προς τους όρους μίσθωσης, όσο και ως προς τις προδιαγραφές του οικοδομικού κανονισμού, αντιστοιχούν σε ενοίκους που «δεν εντάσσονται» στην κοινωνία. Είναι πρόσφυγες και φτωχοί, είναι «ξένοι», θεωρούνται παραβάτες κάποιων κανόνων. Δημιουργείται έτσι μια «κοινότητα των υπογείων» των αθηναϊκών πολυκατοικιών, μέλη της οποίας είναι οι Ερυθραίοι πρόσφυγες.

Τα σπίτια αυτά βρίσκονται σε υποβαθμισμένες περιοχές της πόλης και είναι διαμερίσματα εντελώς ακατάλληλα για κατοικία...

Πολύ συχνά οι αποχετεύσεις της πολυκατοικίας περνάνε δίπλα, πολλές φορές και μέσα από τα υπνοδωμάτια, με αποτέλεσμα τη μούχλα, την άσχημη μυρωδιά. Οι τοίχοι είναι πολλές φορές ελλιπώς μονωμένοι και συγκεντρώνουν υγρασία. Τα παράθυρα, όταν υπάρχουν, είναι κάτω από τη στάθμη του δρόμου και έτσι είναι διαρκώς κλειστά για να αποφευχθεί η σκόνη και τα σκουπίδια ή για λόγους ασφαλείας. Και βέβαια το χειμώνα για το φόβο της βροχής ή της πλημμύρας. Πολλά από τα διαμερίσματα αυτά αερίζονται μόνο από την πόρτα της εισόδου, με αποτέλεσμα απλώς να ανακυκλώνεται ο υγρός, βρώμικος αέρας, γεμάτος καυσαέρια από το λέβητα και μυρωδιές από τον υπόνομο.

Οι ιδιοκτήτες συχνά εκμεταλλεύονται το νόμο, που απαγορεύει την ενοικίαση ακινήτου σε αλλοδαπό χωρίς άδεια παραμονής, γνωρίζοντας πως οι πρόσφυγες ως παράνομοι δε θα διεκδικήσουν το δίκιο τους και θα διστάσουν να καταγγείλουν τις όποιες παρανομίες σε βάρος τους. Συνήθως, τα διαμερίσματα αυτά είναι μονόχωρα, όπου όλες οι λειτουργίες συνυπάρχουν: Υπνος, φαγητό, ξεκούραση, κοινωνικές σχέσεις. Για τα υπόγεια αυτά των 15-20 τ.μ. το ενοίκιο κυμαίνεται από 15.000-30.000 δραχμές (1995), ενώ πολλοί παραπονούνται για δυσανάλογα υψηλά κοινόχρηστα.

Οι γυναίκες κάνουν συχνά αισθητή την παρουσία του ερυθραϊκού πολιτισμού στα αντικείμενα, τα χρώματα και τη διακόσμηση. Αυτές είναι που διατηρούν ήθη και έθιμα, τα χρώματα στους τοίχους είναι συχνά έντονα - γαλάζια και πράσινα- όπως και στην Πατρίδα. Τους τοίχους τους βάφουν οι ίδιοι, αφού οι ιδιοκτήτες δεν ενδιαφέρονται να συντηρήσουν τα υπόγεια διαμερίσματα που νοικιάζουν.

Τα χρώματα στα υφάσματα (χαλιά, καλύμματα, κουρτίνες) είναι πάντα έντονα και εντυπωσιακά, πράγμα που δημιουργεί ιδιαίτερη ατμόσφαιρα στους μικρούς και ανήλιαγους κατά κανόνα χώρους των υπογείων.

Οι γυναίκες έχουν συνήθως περισσότερα χρήματα και μικρότερη οικονομική ανασφάλεια από τους άνδρες, γιατί βρίσκουν εύκολα δουλιά ως οικιακοί βοηθοί, μια δουλιά μάλιστα που τους επιτρέπει να κάνουν οικονομίες, αφού μπορούν να τρώνε και να εξυπηρετούν και άλλες ζωτικές ανάγκες στο χώρο εργασίας.

Το γεγονός ότι μακριά από την πατρίδα έχουν χρήματα και δικό τους σπιτικό, φαίνεται να ενδιαφέρει ιδιαίτερα τις νέες γυναίκες, που βλέπουν μια διέξοδο διαφορετική από τα παραδοσιακά «πρότυπα συμπεριφοράς». Μια μεσήλικη Ερυθραία, γράφει η συγγραφέας, μου δήλωσε ότι λυπάται πολύ τις Ελληνίδες, που είναι αναγκασμένες να δουλεύουν. Οι νεαρές Ερυθραίες όμως απολαμβάνουν το γεγονός ότι δουλεύουν και έχουν δικά τους χρήματα, ενώ στην πατρίδα θα ήταν «αναγκασμένες» να παντρευτούν και να κάνουν πολλά παιδιά.

Ακόμα η διαμονή τους στην Αθήνα αποδεσμεύει από συμβάσεις που ισχύουν στην ερυθραϊκή κοινωνία. Ξεφεύγουν από την παροιμιώδη επιτήρηση μεγαλύτερων σε ηλικία συγγενών.

Από την άλλη πλευρά η εκμετάλλευση που υφίστανται από τις Ελληνίδες «αφεντικιές» είναι συχνά πολύ έντονη. Ιδιαίτερα ενδιαφέροντα είναι τα κεφάλαια που αναφέρονται στις σχέσεις των Ερυθραίων με τις Ελληνίδες εργοδότριες. Συχνά αυτές οι τελευταίες κάνουν, σύμφωνα με τις ίδιες τις εργαζόμενες, «αφόρητες παρατηρήσεις, ξεσπούν σε φωνές, κι ας μη φταις, είναι άδικες και σου θυμίζουν συνέχεια ότι μπορούν να σε πετάξουν έξω».

Βέβαια, αυτό δεν είναι κανόνας. «Η βεβαιότητα την οποία τρέφουν για την εξουσία και την πολιτισμική τους υπεροχή, τις εμποδίζει, σε μεγάλο βαθμό, να κακομεταχειριστούν άκριτα γυναίκες, για την υπακοή και κατωτερότητα των οποίων δεν έχουν αμφιβολίες».

Εχουν να πληρώσουν (οι αφεντικιές), αλλιώς μόνες τους θα τα 'καναν. Χάρη σε μας έχουν καθαρό σπίτι, λένε οι ίδιες οι Ερυθραίες. Στη χειρότερη μοίρα βρίσκονται όσες εργάζονται «εσωτερικές», γι' αυτό συνήθως προτιμούν να είναι ωρομίσθιες. Πολλές εργοδότριες δεν τις αφήνουν να κάτσουν λεπτό. Σπάνια κάνουν διακρίσεις, ανάμεσα στις εργάσιμες ώρες και εκείνες που οι οικιακοί βοηθοί δικαιούνται να ξεκουραστούν. Και βέβαια ούτε λόγος για υπερωρίες... Ορισμένες δουλεύουν για τα ίδια χρήματα ολόκληρη τη μέρα. Λέγοντας «μοιάζω ακούραστη, μα μόλις στέκομαι στα πόδια μου», αποκαλύπτουν πολλαπλές υποχρεώσεις που επωμίζονται, αλλά και το είδος της συμπεριφοράς που υιοθετούν για να μην αμφισβητηθεί η αντοχή και η ευσυνειδησία τους.

Στα 1990 οι ωρομίσθιες παίρνουν 1.200 δραχμές την ώρα, ενώ οι μισθωτές 120.000-150.000 δραχμές.

Οι ίδιες εκτιμούν ότι κανένα ποσό δεν «πληρώνει» την άγρυπνη φροντίδα για όλα, «την ορθοστασία, τη μονοτονία της δουλιάς, το ψυχικό στρίμωγμα».

Ιδιαίτερα βαριά είναι η δουλιά όταν περιποιούνται ηλικιωμένα άτομα, παρόλο που αμείβονται πιο ικανοποιητικά.

Χαρακτηριστικά τα λόγια μιας Ερυθραίας:

«Αν δεν είναι βαριά ο ηλικιωμένος, θα κάτσεις και λίγο στην τηλεόραση. Πριν όμως, σε μια γιαγιά, ήμουν συνέχεια πλάι της, γκρίνιαζε, φώναζε. Οσα και αν πάρεις, τι να σου κάνουν μ' αυτά που τραβάς...».

Ο φυσικός εγκλεισμός με τον «παππού» ή τη «γιαγιά» συνεπάγεται αποκοπή από τον έξω κόσμο και αδυναμία να απολαύσουν όσα κερδίζουν.

Οι ίδιες εκτιμούν πως σαν μπέιμπι σίτερς έχουν μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων και η «εργασία τους συγγενεύει με κάτι τόσο αληθινά γυναικείο όσο η μητρότητα»...

Η ελληνική κοινωνία χαρακτηριζόταν ανέκαθεν από την ανοχή της απέναντι στους πρόσφυγες και τους οικονομικούς μετανάστες, την έλλειψη ρατσισμού απέναντι στους αλλοδαπούς. Τα τελευταία χρόνια όμως, όλο και πληθαίνουν φαινόμενα βίας και προκατάληψης απέναντί τους.

Η άγνοια, η παραπληροφόρηση, η ανεργία, η αύξηση της εγκληματικότητας (που ταυτίζεται με τους αλλοδαπούς) δημιουργούν καταστάσεις πρωτόγνωρες, που, βέβαια, δεν είναι κανόνας...

Υπάρχει, ωστόσο, μια γενικότερη αλλαγή στάσης και δυστυχώς ανάμεσα σε νέους ανθρώπους. Αποκαλυπτική γι' αυτήν την εσωστρέφεια είναι η πρόσφατη έρευνα που έκανε ανάμεσα σε νέους στη Θεσσαλονίκη το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών. Στο σχετικό κεφάλαιο («Στάσεις απέναντι στη διαφορετικότητα»), η Μαρία Τζώρτζογλου γράφει:

«Η συντριπτική πλειοψηφία (71%) των νέων πιστεύει ότι "οι ξένοι συντελούν στην αύξηση της ανεργίας", όπως και "στην αύξηση της εγκληματικότητας" (59%), αλλά και το 59% πιστεύει ότι οι ξένοι κάνουν δουλιές, που δεν καταδέχονται οι Ελληνες.

Περισσότεροι από τους μισούς (53%) πιστεύουν ότι θα έπρεπε να παίρνουν τα ίδια χρήματα όπου εργάζονται».

Τέλος, την άποψη ότι «οι ξένοι βοηθούν στην οικονομία της χώρας» δεν αποδέχεται το 66% του δείγματος...