Στις μέρες μας, φυσικά, σπανίζουν οι δηλωμένοι υποστηρικτές του φρανκισμού. Στη θέση τους έχουν εμφανιστεί διάφορα, δεξιά ή «αριστερά» ρεύματα του «ιστορικού αναθεωρητισμού». Τα μεν πρώτα επιχειρούν να υποβιβάσουν το ταξικό περιεχόμενο της αντιπαράθεσης, ισχυριζόμενα ότι στην Ισπανία συγκρούστηκαν δύο ολοκληρωτισμοί: Ο κομμουνιστικός και ο φασιστικός. Τα δε δεύτερα, ακολουθώντας την προσέγγιση του Οργουελ, ουσιαστικά συμπληρώνουν τα πρώτα: Η ισπανική εποποιία ήταν δημιούργημα του αναρχισμού και μικρών ακροαριστερών ομάδων και χάθηκε επειδή κυριάρχησε η γραμμή της Τρίτης Διεθνούς, ενώ οι δυτικές αστικές Δημοκρατίες φάνηκαν επιλήσμονες στα δημοκρατικά τους καθήκοντα μη στηρίζοντας την Ισπανική Δημοκρατία. Κοινή συνισταμένη αυτών των προσεγγίσεων είναι η απάλειψη του κομβικού ρόλου των κομμουνιστών και ιδιαίτερα της Κομμουνιστικής Διεθνούς, στοιχείο που συνιστά χονδροειδή διαστρέβλωση των ιστορικών δεδομένων.
Αριστερή όχθη του ποταμού Εβρου, Ισπανία, 1938. Η τελευταία παρέλαση των Διεθνών Ταξιαρχιών, πριν αποχαιρετήσουν την Ισπανία με υψωμένη τη γροθιά. |
Η εκδήλωση του στρατιωτικού πραξικοπήματος των μοναρχικών προκάλεσε παγκόσμιο κύμα λαϊκής αλληλεγγύης στη Δημοκρατική Ισπανία. Αυτό αποτυπώνεται ιδιαίτερα στη συγκρότηση των Διεθνών Ταξιαρχιών, στις οποίες συνολικά κατατάχτηκαν περισσότεροι από 40.000 αντιφασίστες εθελοντές από 53 εθνότητες ανάμεσά τους περίπου 500 Ελληνες. Η ιδιοτυπία της ελληνικής συμμετοχής, όπως και της γερμανικής και ιταλικής, συνίσταται στο ότι στη συντριπτική τους πλειοψηφία οι εθελοντές προέρχονταν από παροικιακά και μεταναστευτικά κέντρα, καθώς η επικράτηση της δικτατορίας του Μεταξά καθιστούσε δύσκολη τη μαζική στρατολόγηση εθελοντών στο ελληνικό έδαφος. Παρ' όλα αυτά, είναι δεδομένο ότι ο παράνομος μηχανισμός του ΚΚΕ εργάστηκε για την αποστολή εθελοντών, όπως άλλωστε αποδεικνύει και η ψήφιση στις αρχές του 1937 νόμου «περί απαγορεύσεως στρατολογίας ή αναχωρήσεως εθελοντών εις Ισπανίαν».
Γυναίκες στον εμφύλιο |
Η μεγαλύτερη ομάδα των Ελλήνων εθελοντών προερχόταν από τις Ηνωμένες Πολιτείες, από τους κόλπους της δυναμικής ελληνοαμερικανικής κομμουνιστικής κίνησης του μεσοπολέμου. Οι Ελληνικοί Εργατικοί Εκπαιδευτικοί Σύνδεσμοι, μετωπικές οργανώσεις της ελληνοαμερικανικής αριστεράς, λειτούργησαν ως κέντρα στρατολόγησης εθελοντών, αλλά και πυρήνες αξιοπρόσεκτης προπαγανδιστικής δράσης υπέρ της δημοκρατικής Ισπανίας. Οι σχετικές πρωτογενείς πηγές φανερώνουν το πάνδημο κλίμα υποστήριξης της ισπανικής υπόθεσης με συνεχείς εράνους, εκστρατείες και τη συνεισφορά των Ελλήνων μεταναστών στην αγορά ανθρωπιστικού υλικού και προμηθειών. Αντίστοιχες επιτροπές καταγράφονται και σε άλλα κέντρα του ελληνισμού, όπως στην Αγγλία από την οποία προήλθε ένα σημαντικό τμήμα εθελοντών κυρίως Κυπριακής καταγωγής, αλλά και στην Αίγυπτο. Τέλος, ιδιαίτερο ρόλο στην πολιτική διαφώτιση και καθοδήγηση της ελληνικής παρουσίας διαδραμάτισαν στελέχη του κομμουνιστικού κινήματος που βρίσκονταν προηγουμένως στη Σοβιετική Ενωση, όπως ο Δημήτρης Σακαρέλος ένας από τους δραπέτες των φυλακών της Αίγινας.
Οι βαριές απώλειες που καταγράφονται στις τάξεις των Ελλήνων εθελοντών αποτελούν ατράνταχτη απόδειξη της ενεργητικής τους εμπλοκής στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Αν και η διαδικασία εξακρίβωσης του συνολικού αριθμού των μαχητών που σκοτώθηκαν στην Ισπανία ή πέθαναν σε νοσοκομεία λόγω τραυμάτων είναι ιδιαίτερα δύσκολη, μπορούμε με ασφάλεια να επιβεβαιώσουμε παλαιότερες εκτιμήσεις για περισσότερους από 70 νεκρούς. Στις μάχες του Χάραμα, του Μπρουνέτ και του Τερουέλ οι Ελληνες εθελοντές διακρίθηκαν για την αυτοθυσία τους και ορισμένοι από αυτούς, όπως ο Στέφανος Τσερμέγκας, προήχθησαν, ενώ παράλληλα με τις πολεμικές επιχειρήσεις ο ελληνικός λόχος αναδιοργανώθηκε εκ νέου και εντάχθηκε στην 129η Διεθνή Ταξιαρχία.
Το τάγμα «Αβραάμ Λίνκολν» της 15ης Διεθνούς Ταξιαρχίας, όπου δραστηριοποιούνταν ελληνική διμοιρία αποτελούμενη από Ελληνοαμερικανούς |
Η ανάδειξη του πρωταγωνιστικού ρόλου της κομμουνιστικής αριστεράς στη στρατολόγηση, αποστολή, προώθηση και συγκρότηση των Διεθνών Ταξιαρχιών αντιστρατεύεται τις δημοσιογραφικές εκτιμήσεις για αυθόρμητη συρροή ξένων εθελοντών στην Ισπανία. Η οργάνωση σε ετοιμοπόλεμο σώμα χιλιάδων ανδρών διαφορετικής εθνικής καταγωγής μπορούσε να επιτευχθεί μόνο με την ύπαρξη ενός ανάλογου σε δικτύωση και ισχύ μηχανισμού και αυτός την περίοδο του μεσοπολέμου ήταν η Κομμουνιστική Διεθνής. Τα γενικά αυτά χαρακτηριστικά ισχύουν στην ολότητά τους και στην ελληνική περίπτωση.
Στις 4 Ιούνη του 1937 η ελληνοαμερικανική εφημερίδα «Εμπρός» - όργανο του ελληνικού γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος Ηνωμένων Πολιτειών - δημοσίευσε επιστολή των εφτά αξιωματικών που μόλις είχαν φτάσει στο μέτωπο. Οι τελευταίες γραμμές συμπυκνώνουν το ιδεολογικό στίγμα της πλειοψηφίας των Ελλήνων εθελοντών: «Σας δίνουμε το λόγο της προλεταριακής μας τιμής ότι θα πολεμήσουμε (...) κάτω από τη σημαία του Λαϊκού Μετώπου της Ισπανίας για την απελευθέρωση του ισπανικού λαού από τους επεμβάτες φασίστες και ληστές. Καλούμε όλους τους αντιφασίστες Ελληνες να βοηθήσουν με όλα τα μέσα τον αγώνα του Ισπανικού Λαού και να δουλέψουν ακούραστα για την πραγματοποίηση του Λαϊκού Μετώπου στην Ελλάδα και την ανατροπή της φασιστικής δικτατορίας του Μεταξά». Η στράτευσή τους προέκυπτε ως απότοκο της ενεργητικής τους δραστηριοποίησης στο παγκόσμιο εργατικό και κομμουνιστικό κίνημα. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται και από τις προσωπικές διαδρομές πολλών εθελοντών, τα ονόματα των οποίων συναντούμε στα γεγονότα της Μέσης Ανατολής το 1944, στο κίνημα ανεξαρτησίας της Κύπρου, στην ΕΑΜική αντίσταση, στο ΔΣΕ και στη σκληρή εποχή της μετεμφυλιακής παρανομίας του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος.