Ο άνθρωπος στις σχέσεις του με τη φύση και τη ζωή γενικά, την ομάδα, τους άλλους, την κοινωνία πιο ειδικά, τίποτα δεν μπορεί να πάρει χωρίς αντίκρυσμα, χωρίς να δώσει. Οι αναγκαίες επαφές του, τόσο με το φυσικό, όσο και με το κοινωνικό περιβάλλον είναι αδιάκοπο "δούναι - λαβείν", με βάση την ανταλλαγή πληροφοριών (διαλεκτική σχέση). Αν λόγου χάρη δεν κινητοποιηθεί για το μάζεμα καρπών ή χορταρικών κτλ. θα πεινάσει, ή, (σήμερα), αν δεν εργαστεί να αποκτήσει χρήματα για να αγοράσει τα απαραίτητα, τα προς το "ζην", θα κινδυνεύσει η ύπαρξή του. Από την άλλη μεριά, αν λ.χ. κάνει το λάθος να πηδήσει πάνω από ορισμένο ύψος, μπορεί να σπάσει το πόδι του. Ακόμα, αν προσπαθήσει να πάρει το φαγητό του αλλού, μπορεί να του σπάσουν τα μούτρα κτλ.

Κάθε υπέρβαση ορίων των ικανοτήτων και δυνατοτήτων του, το άτομο την πληρώνει συχνά πολύ ακριβά, όπως πληρώνει, τιμωρείται, και για κάθε προσπάθεια τού να πάρει χωρίς ανάλογο αντάλλαγμα (να δώσει). Το σύνθημα: "Τίποτα δε χαρίζεται, όλα καταχτιούνται με αγώνες", αποτελεί μια πραγματικότητα, μια μεγάλη αλήθεια, στα πλαίσια μάλιστα της σημερινής ταξικής κοινωνίας. Ισχύει σαν νόμος της φύσης.

Αν δεν προσπαθήσεις - αγωνιστείς θα το πληρώσεις (ποινή), αντίθετα, αν παλέψεις θα πετύχεις (αμοιβή). Η αμοιβή, η ποινή είναι στοιχεία της ζωής. Καθοδηγούν το άτομο στο να επιλέξει εκείνη τη συμπεριφορά, που θα είναι, όσο γίνεται πιο αποτελεσματική και ωφέλιμη. Κατά συνέπεια πειθαρχία είναι αδιανόητη χωρίς τα στοιχεία αυτά που αποτελούν την πεμπτουσία της, αλλά και της κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης, ανάπτυξης και εξέλιξης. Μέσω της πειθαρχίας το παιδί καθοδηγείται από τους γονείς και δασκάλους στο να κάνει τις σωστές επιλογές, σχετικά με τη συμπεριφορά του, αυτό είναι σε θέση να το καταλάβει και μάλιστα συχνά το επιδιώκει, το έχει ανάγκη. Αυτό φαίνεται από τις ερωτήσεις που κάνει στους μεγάλους, για το πώς πρέπει να ενεργήσει στη μια ή την άλλη περίπτωση πιο σωστά. Η πειθαρχία το αφορά άμεσα, γιατί ικανοποιεί δικές του ανάγκες, ή ανάγκες κοινωνικές, της ομάδας, στην οποία ανήκει λ. χ. της οικογένειας, του σχολείου (ανάγκες συλλογικές). Οι ατομικές ανάγκες συνοδεύονται από την ατομική λογική (Αριστοτελική - μαθηματική), ενώ οι συλλογικές από τη συλλογική, που έχει συναισθηματική βάση (συναιασθηματική λογική). Βασικό χαρακτηριστικό της συλλογικής λογικής είναι η συλλογικότητα (συντονισμός συμπεριφοράς στα πλαίσια της ομάδας, βάσει κανόνων) και η αλληλεγγύη.

Ο γονιός γνωρίζει αρκετά καλά τις αδυναμίες - ελαττώματα των παιδιών του και μπορεί άνετα να παραπονείται γι' αυτά σε τρίτους, το θεωρεί αυτονόητο. Αν, όμως, κάποιος τρίτος, εκτός οικογένειας, ακόμα και ο δάσκαλος του παιδιού του, μιλήσει όχι κολακευτικά επισημαίνοντας άσχημες πλευρές του χαρακτήρα του παιδιού ή τις μαθησιακές του δυσκολίες, μπορεί να δυσαρεστήσει το γονιό και να οδηγήσει τις σχέσεις τους σε αδιέξοδο ή και αντιπαράθεση ακόμα.

Πολλοί γονείς, πιο σπάνια και συνάδελφοι, είναι και σήμερα προσηλωμένοι στην αυταρχική διαπαιδαγώγηση, παρά τις αντίθετες, συχνά, διακηρύξεις τους, φυσικά στα λόγια. Ενας απ' αυτούς ήταν μάλιστα διευθυντής Παιδαγωγικής Ακαδημίας, εκμυστηρεύτηκε:

"Εγώ ρίχνω στην αρχή κάθε μήνα δυο, τρεις πολυήμερες αποβολές, ακόμα και χωρίς σοβαρή αφορμή κι έχω το κεφάλι μου ήσυχο"!.. Βέβαια, στην τάξη, στους μέλλοντες δασκάλους, μιλούσε για ισότητα, δικαιοσύνη, παιδαγωγικό ήθος και ύφος, για το εκπαιδευτικό λειτούργημα κτλ. Λόγια χωρίς αντίκρυσμα. Μπορεί να αμφιβάλλει κανείς ότι ο αυταρχισμός του εν λόγω δε βοήθησε να ανέβει τα σκαλοπάτια της εκπαιδευτικής ιεραρχίας; Ο αυταρχισμός και σήμερα περνάει, παρά τις διαφορετικές διακηρύξεις, γιατί χωρίς αυτόν θα κατέρρεε όλο το σύστημα. Βέβαια, ο αυταρχισμός προβάλλεται στην πειθαρχία "έννομη τάξη, το κράτος του νόμου".

Με την ευκαιρία, να επισημανθεί ότι άλλο πράγμα είναι πειθαρχία και άλλο αυταρχισμός. Αυταρχισμός είναι κάθε επιβολή, που εξυπηρετεί τα συμφέροντα, τις ανάγκες, ενός ή περισσότερων ατόμων, ή μιας τάξης κοινωνικοπολιτικής, ενώ πειθαρχία είναι ο συντονισμός της συμπεριφοράς του ατόμου ή της ομάδας για την επίτευξη κάποιου αποτελέσματος, στόχος που αφορά όλους όσοι συμμετέχουν στην προσπάθεια κτλ.

Δεν είναι τυχαίο, κατά συνέπεια, ότι πολύς κόσμος νομίζει πως τα προβλήματα της διαπαιδαγώγησης - ανατροφής του παιδιού, του αυριανού πολίτη, εντοπίζονται στο πώς θα του μάθουμε με το καλό ή με το άγριο να σκέφτεται και να ενεργεί, να συμπεριφέρεται σύμφωνα με τις υποδείξεις των μεγάλων γενικά, να μην τους ενοχλεί, να είναι ένα "υπάκουο καλό παιδί". Κάτι μας θυμίζει η άποψη από τα πρωτοχρονιάτικα διαγγέλματα των Προέδρων Δημοκρατίας, πρωθυπουργών, αρχηγών κομμάτων, που κεντρικό άξονα έχουν: Ενότητα, ομόνοια και υποταγή στα κελεύσματα, "να 'στε ήσυχα καλά παιδάκια" κι όλα θα πάνε καλά(το για ποιον δεν έχει σημασία)!..

Αυτό σημαίνει πιο αναλυτικά, πως το παιδί πρέπει να τρώει, να κοιμάται, να παίζει, να εργάζεται και να μαθαίνει ό,τι, όπως και όταν κρίνουν οι μεγάλοι. Φυσικά κανείς δεν υποστηρίζει, έχει ξαναγραφτεί, ότι το παιδί θα κάνει ό,τι του καπνίσει. Και περιορισμοί θα υπάρξουν και οδηγίες, νουθεσίες, παρατηρήσεις, αλλά στα πλαίσια τεσσάρων βασικών κατευθύνσεων:

α. Με βάση τις ψυχοβιολογικές ανάγκες του παιδιού. β. Την αμοιβαιότητα. γ. Τις ικανότητες και δυνατότητές του. δ. Τις ανάγκες - στόχους της ομάδας, στην οποία ανήκει (οικογένεια, σχολείο, κοινωνία). Εξ άλλου γονείς και δάσκαλοι δεν ξεφεύγουν από το μοντέλο, με το οποίο τους διαπαιδαγώγησαν οι δικοί τους γονείς και δάσκαλοι.

Ο Πέτρος, δέκα χρονών, έφερε σπίτι του φίλους και συμμαθητές του να παρακολουθήσουν ένα ενδιαφέρον ντοκιμαντέρ. Για το παιδί η στιγμή είναι σημαντική, ιερή θα μπορούσε να πει κανείς, για δύο λόγους:

α) Ικανοποιεί την ανάγκη του για συμμετοχή στην ομάδα των συνομήλικων, η οποία θα τον βοηθήσει στην κοινωνικοποίησή του και β) ικανοποιεί με το ντοκιμαντέρ τη φυσική ανάγκη για γνώση και μάθηση. Αν οι γονείς δεν καταλάβουν και του αναθέσουν εκείνη την ώρα κάποιο ΟΧΙ εξίσου σοβαρό καθήκον, θα εισπράξουν τις αντιρρήσεις και ενδεχόμενα την άρνηση, όχι αδικαιολόγητα, του Πέτρου.

Η Μαρία παίζει στην αυλή του σπιτιού με φίλες της, δέκα περίπου χρόνων, οπότε φτάνει ο πατέρας με το τρακτέρ φορτωμένο σανό που πρέπει να αδειάσει. Η Μαρία συνεχίζει να παίζει. Ο πατέρας την καλεί να τον βοηθήσει και αυτή δυστροπεί. Ο πατέρας υψώνει αποφασιστικά τον τόνο της φωνής του, έτσι που να μην αφήνει κανένα περιθώριο διαφορετικής συμπεριφοράς στη Μαρία, με συνέπεια τη συμμόρφωσή της. Ο καθένας καταλαβαίνει πως ο πατέρας ούτε άδικος, ούτε αυταρχικός υπήρξε κι έδωσε στο παιδί να καταλάβει πως μερικά πράγματα, στα πλαίσια ικανοποίησης συλλογικών αναγκών (της οικογένειας), έχουν την πρώτη προτεραιότητα, ή ακόμα, ότι συχνά πολλά πράγματα μπορεί να μην μας αρέσουν, αλλά πρέπει να τα κάνουμε για μας, τους άλλους, την οικογένεια κλπ. (υποχρεώσεις - καθήκοντα).

Υπάρχουν ακριβά γυαλικά ή άλλα εύθραυστα αντικείμενα σε σπίτι με παιδιά προσχολικής ηλικίας. Ο χώρος είναι μικρός. Το παιδί, κλεισμένο συνήθως όλη τη μέρα σε ένα διαμέρισμα "κλουβί" προσπαθεί να ικανοποιήσει την ανάγκη του για παιγνίδι. Κατά συνέπεια είναι φυσικό και αναμενόμενο κάποια στιγμή να καταστρέψει κάτι, είτε από απροσεξία, είτε επειδή δεν είναι σε θέση να καταλάβει την αξία του ή ακόμα και για άλλους λόγους. Είναι δίκαιο να του βάλουμε τις φωνές ή και να το χτυπήσουμε, δε θα 'ταν παράλογο; Δε θα 'πρεπε πριν φτάσουν τα πράγματα εκεί που έφτασαν να προστατεύσουμε με οποιοδήποτε τρόπο τα ακριβά αντικείμενα, όσο τα παιδιά δε θα είναι σε θέση; Μάλλον έτσι θα έπρεπε να κάνουμε. Ολοφάνερα, λοιπόν, το φταίξιμο είναι δικό μας. Στο μεταξύ δε θα αδιαφορήσουμε για το γεγονός, θα γίνουν κάποιες - ακόμα και αυστηρές - συστάσεις, αλλά από κει και πέρα θα πάρουμε τα αναγκαία μέτρα, δηλαδή θα κρύψουμε προσωρινά ό,τι κινδυνεύει, αν θέλουμε να μην επαναληφθεί το κακό.

Αγοράζουμε για το παιδί ακριβά παιγνίδια και, για να μην τα καταστρέψει, δεν του επιτρέπουμε να παίξει με αυτά, τα τοποθετούμε κάπου ψηλά, για να μην τα φτάνει ή ακόμα χειρότερα τα κλειδώνουμε στο ντουλάπι. Το γεγονός αυτό σίγουρα θα δημιουργήσει ένταση στις σχέσεις γονιών - παιδιού, με ευθύνη των πρώτων. Το είδος του παιγνιδιού και η τιμή του πρέπει να είναι σχετικά με την ικανότητα του παιδιού να τα διατηρήσει σε καλή κατάσταση ή αν τα καταστρέψει (μάλλον σίγουρο) η ζημιά να μην είναι μεγάλη. Εξ άλλου το παιδί δεν εκτιμά τα παιγνίδια με βάση την τιμή τους, αλλά με βάση το κατά πόσον ικανοποιούν τις ανάγκες της συγκεκριμένης ηλικίας. Θα ήταν πολύ πιο σωστό να του πάρουμε λ. χ. μια ποσότητα πλαστελίνη ή ένα παιγνίδι παζλ, ξύλα με διάφορα σχήματα για κατασκευές παρά ένα ακριβό ηλεκτρικό ή ηλεκτρονικό παιγνίδι.

Ενα ακόμα παράδειγμα, για να γίνει κατανοητό πόσο διαφορετικά εκτιμά το παιδί από τους μεγάλους.

Ο πατέρας της Πόπης, 11 χρόνων, της έφερε γραμματόσημα για τη συλλογή της και την άφησε να διαλέξει για τη δική της μικρή συλλογή. Το παιδί διάλεξε με βάση το χρώμα, το σχήμα και σε σχέση με το κατά πόσο ταίριαζαν με τα υπόλοιπα που είχε στο ντοσιέ της και καθόλου με βάση την αξία τους.

1. Διαπαιδαγωγούμε συνήθως τα παιδιά με βάση το μοντέλο που χρησιμοποίησαν σε μας γονείς και δάσκαλοι.

2. Αυτόματα (συνειδητά) τείνουμε στον αυταρχισμό, γιατί η αστική κοινωνία στηρίζεται σε αυτόν και γιατί νομίζουμε πως έτσι λύνουμε πιο αποτελεσματικά και σύντομα τα προβλήματα διαπροσωπικών σχέσεων.

3. Οι σχέσεις γονιών, παιδιών, δασκάλων, μαθητών είναι σχέσεις εξουσίας. Η εξουσία αυτή, όπως και κάθε εξουσία, για να μην φτάσει στον αυταρχισμό πρέπει να κινείται στις κατευθύνσεις:

• Του συντονισμού της συμπεριφοράς των μελών μιας ομάδας.
• Των αναγκών (ατομικών) κάθε ατόμου ξεχωριστά.
• Των συλλογικών αναγκών, δηλαδή των αναγκών εκείνων, χωρίς τις οποίες η ομάδα τείνει να διαλυθεί.

4. Μια κινέζικη άποψη: "Οταν οι σχέσεις στην οικογένεια δεν είναι πια αρμονικές, τότε έχουμε υπάκουα παιδιά και αφοσιωμένους γονείς".

* Ο Γ. Δ. Χατζατόγλου είναι

καθηγητής Παιδαγωγικής Ψυχολογίας