Με την εξάπλωση της πανδημίας και πιο συγκεκριμένα με την έναρξη των περιοριστικών μέτρων σε μια σειρά από χώρες, αντικειμενικά ανατράπηκαν βασικές σταθερές στη ζωή των παιδιών. Μέχρι τα μέσα Απρίλη, 129 χώρες παγκοσμίως είχαν κλείσει τα σχολεία, επηρεάζοντας σχεδόν 1,6 δισεκατομμύρια παιδιά (στοιχεία έρευνας της ΜΚΟ Save the Children). Πρώτα πρώτα, λοιπόν, το κλείσιμο των σχολείων, της βασικής καθημερινής κοινωνικής δραστηριότητας των παιδιών, αλλά και μαζί με αυτό το κλείσιμο, ο περιορισμός στο σπίτι, η έλλειψη συναναστροφής με συνομήλικα παιδιά, με γιαγιάδες και παππούδες δημιούργησαν πρωτόγνωρα δεδομένα για τις περισσότερες οικογένειες. Με βάση έρευνες του τελευταίου διαστήματος, πολλά παιδιά βίωναν και εξακολουθούν να βιώνουν έντονα αρνητικά συναισθήματα (φόβο, ανησυχία, άγχος κ.τ.λ.), τα οποία προφανώς εντοπίζονται πιο έντονα σε πιο φτωχές οικογένειες. Για μία ακόμη φορά, οι συνέπειες δεν είναι ίδιες για όλους.

Σε αυτές τις συνθήκες και με σαφή πρόθεση να παρέμβουν για τις δικές τους επιδιώξεις, κυβερνητικά στελέχη, διάφοροι αστοί αναλυτές κι επιστήμονες σχολιάζουν και αρθρογραφούν.

Από τις περισσότερες τοποθετήσεις βγαίνουν κάποια κοινά σημεία:

1) Παρουσιάζεται η πανδημία ως μια φυσική καταστροφή, κάτι σαν τον σεισμό ή τον πόλεμο, όπως λένε. Γιατί, ως γνωστόν, «ο καλός ο μύλος όλα τα αλέθει». Προτείνουν να πούμε στα παιδιά πως κάποιες φορές η ανθρωπότητα έρχεται αντιμέτωπη με ξαφνικά και καταστροφικά γεγονότα, τα οποία έχουν αρχή, μέση και τέλος. Και κάπως όπως από μόνα τους έρχονται, έτσι και φεύγουν... Δεν λένε τίποτα όμως για εύλογα ερωτήματα που γεννιούνται: Τι αφήνουν πίσω τους αυτά τα γεγονότα; Εμείς μπορούμε να κάνουμε κάτι για να προετοιμαστούμε και να τα αντιμετωπίσουμε; Ενας πόλεμος είναι φυσικό φαινόμενο, όπως ένας σεισμός ή η εμφάνιση ενός νέου ιού; Οι αιτίες και οι επιπτώσεις τους έχουν κοινωνικο-οικονομικές αναφορές;

2) Με μεγάλη επιμονή χαρακτήριζαν την καραντίνα ευκαιρία: «Μάννα εξ ουρανού (...) το γεγονός ότι τα παιδιά ήταν στο σπίτι με τους γονείς τους» («ΕφΣυν», 4/5/2020) ή «έχουν αναπτυχθεί ένα σωρό ευφάνταστες πρωτοβουλίες για την ανακούφιση μικρών και μεγάλων από το "βάρος" της καραντίνας» («Καθημερινή», 20/4/2020). Για μία ακόμη φορά θέλουν να σκεφτόμαστε σαν να έχει παγώσει ο χρόνος. Δεν υπάρχει χτες, δεν υπάρχει αύριο. Δεν υπάρχει αιτία, δεν υπάρχει συνέπεια. Πράγματι, πολλές οικογένειες χάρηκαν αυτό το διάστημα όμορφες οικογενειακές στιγμές στο σπίτι. Ομως, ποιος είναι υπεύθυνος για το πώς ζει σήμερα μία οικογένεια; Για το ασταμάτητο τρέξιμο και το άγχος γονιών και παιδιών (άστατα ωράρια, υπερωρίες, υποχρεώσεις του ατομικού νοικοκυριού, υποχρεώσεις των παιδιών σε σχολείο, φροντιστήρια, άλλες δραστηριότητες κ.τ.λ.); Για το ότι δεν υπάρχει ελεύθερος χρόνος κι όπου αυτός προκύπτει είναι δύσκολο να αξιοποιηθεί δημιουργικά από μία οικογένεια; Και τι γίνεται με τους γονείς που έμειναν σπίτι, επειδή απολύθηκαν ή βρέθηκαν σε αναστολή; Πώς επιδρούν η τηλεργασία, η δουλειά από το σπίτι, η διάχυση «εργάσιμου» και «ελεύθερου χρόνου» στη συνοχή της οικογένειας;

3) Συμβουλές στους γονείς για τη νέα καθημερινότητα και την απασχόληση των παιδιών στο σπίτι. Η αλήθεια είναι πως οι γονείς βρέθηκαν για μια ακόμη φορά μόνοι τους στη διαχείριση της νέας πραγματικότητας. Και το κενό αυτό προσφέρθηκαν διάφοροι πρόθυμοι να το καλύψουν (βλ. φωτογραφία). Η ανάγκη προσαρμογής στα νέα στοιχεία που υπαγόρευαν τα περιοριστικά μέτρα ήταν αντικειμενική. Και πράγματι, στο σύνολο αυτής της προσπάθειας υπήρξαν και πολλά θετικά παραδείγματα, γνήσιας έκφρασης αλληλεγγύης, από συλλόγους εκπαιδευτικών, σωματεία καλλιτεχνών, Εργατικά Κέντρα, την οργανωμένη παρέμβαση του Κόμματος μέσω της ιστοσελίδας του «κόκκινου Αερόστατου» κ.ά.

Η ειδοποιός διαφορά εδώ είναι, από τη μία, στο περιεχόμενο και τη στόχευση της όποιας απασχόλησης των παιδιών. Σε έναν καθημερινό καταιγισμό αναρτήσεων σε sites που απευθύνονται σε γονείς, υπήρξε πραγματικά υπερπληθώρα ευφάνταστων δραστηριοτήτων που γεμίζουν το χρόνο των παιδιών και ίσως αναπτύσσουν κάποιες δεξιότητές τους, αλλά ταυτόχρονα ήταν εμφανής η λογική τα παιδιά, σαν κλεισμένα σε μία γυάλα, να μένουν τελείως εκτός της κοινωνικής πραγματικότητας που τα περιβάλλει. Τη στιγμή μάλιστα που και στα ίδια τα παιδιά φτάνει, ακουμπάει και πολλές φορές ριζώνει, όταν δεν παρεμβαίνουμε και δεν απαντάμε, η γενική προπαγάνδα της κυβέρνησης, αστικών επιτελείων και ΜΜΕ. Προφανώς παίρνουμε υπόψη τα ιδιαίτερα αναπτυξιακά και ψυχολογικά χαρακτηριστικά των μικρότερων ηλικιών, όμως πλευρές, όπως αν ήταν έτοιμο το δημόσιο σύστημα Υγείας να αντιμετωπίσει μία τέτοια πανδημία και ποιος ευθύνεται γι' αυτό ή πώς ο ανταγωνισμός για το κέρδος των μεγάλων φαρμακοβιομηχανιών στέκεται εμπόδιο στην ανεύρεση εμβολίου, σίγουρα ένα παιδί μπορεί και πρέπει να συζητήσει. Αντίστοιχα κείμενα, με τις αναγκαίες προσαρμογές για να είναι ελκυστικά και να γίνονται κατανοητά από τα παιδιά, υπάρχουν στο «κόκκινο Αερόστατο» που κυκλοφορεί.

Και από την άλλη, υπάρχει ένα ζήτημα με πολύ μεγαλύτερο βάθος και ουσία: Η «ατομική ευθύνη» που αν κλειστεί ερμητικά στο πλαίσιο της οικογένειας αποκτά πολλαπλασιαστικά αρνητική δύναμη. Μία βαθιά συντηρητική αντίληψη που πολύ μεθοδικά, βήμα το βήμα, χτίζει η κυβέρνηση όλο αυτό το διάστημα. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Εκπαίδευσης: Η κυβέρνηση ξεκίνησε υιοθετώντας την εκπαίδευση εξ αποστάσεως, χωρίς όμως να πάρει κανένα μέτρο για την ισότιμη πρόσβαση όλων των παιδιών σε αυτήν. Στη συνέχεια, ακολούθησε το άνοιγμα των σχολείων της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, χωρίς να έχουν παρθεί τα απαραίτητα μέτρα προστασίας, για τα οποία οι ίδιοι μιλούσαν. Ετσι, μπροστά στους υπαρκτούς κινδύνους, έκλειναν το μάτι στους γονείς να υπογράφουν μία απλή υπεύθυνη δήλωση ότι στο άμεσο περιβάλλον του παιδιού υπάρχει άτομο σε ευπαθή ομάδα, ώστε να μην πάει το ίδιο στο σχολείο. Και τέλος, ως αποκορύφωμα, οι απαράδεκτες δηλώσεις από το υπουργείο Υγείας, μπροστά στο άνοιγμα των σχολείων της Πρωτοβάθμιας πως «κάθε οικογένεια ξέρει τι είναι καλύτερο για το παιδί της». Με τον τρόπο αυτό στην πράξη καταργείται η υποχρεωτικότητα της Εκπαίδευσης και της πιο κρίσιμης πλευράς της: Της υποχρέωσης του κράτους να παρέχει ουσιαστικά όλες τις προϋποθέσεις για τη συμμετοχή στην εκπαιδευτική διαδικασία. Και πάνω στο έδαφος ενός δικαιολογημένου φόβου από την ανυπαρξία μέτρων προστασίας ή λόγω επιπρόσθετων δυσκολιών (μη λειτουργίας του Ολοήμερου, παρακολούθησης μέρα παρά μέρα) οι γονείς τελικά καλούνται να επιλέξουν αν τα παιδιά τους θα επιστρέψουν στην εκπαιδευτική διαδικασία. Αναχρονιστικό έτσι κι αλλιώς. Αλλά και άκρως επικίνδυνο, αφού απογειώνεται η ανισοτιμία. Προφανώς για κάθε οικογένεια προέχει η ασφάλεια και συνολικά η ποιότητα ζωής των παιδιών της. Ομως, αυτή δεν μπορεί να εξασφαλιστεί μέσω ατομικών μέτρων προστασίας, όσο αναγκαία κι αν είναι σε ορισμένες συνθήκες. Ο μόνος σίγουρος δρόμος που μπορεί να βρει νόημα η «ατομική ευθύνη» είναι αυτός της συλλογικής διεκδίκησης κι είναι αυτός ο δρόμος που θέλουμε να βαδίσουν τόσο οι γονείς όσο και τα παιδιά.

Και τώρα που τα σχολεία άνοιξαν ξανά, ακούμε από παντού πως «επιστρέφουμε στην κανονικότητα» και μάλιστα με μεγάλη επιτυχία, πως «πρέπει να μάθουμε στα παιδιά μας να προσαρμόζονται σε διαφορετικές συνθήκες». Πράγματι, όσο μικρότερα είναι τα παιδιά, τόσο πιο εύκολο τους είναι να εντάσσονται σε νέα πλαίσια, νέους κανόνες. Αυτό το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό όμως των μικρότερων ηλικιών καμία σχέση δεν έχει με την ευελιξία και την προσαρμοστικότητα, όπως τις εννοούν, δηλαδή να προσαρμόζεσαι σε ό,τι επιτάσσουν κάθε φορά τα κέρδη τους. Πεδίον δόξης λαμπρόν μπροστά μας οι συνέπειες της νέας οικονομικής κρίσης. Οπως αναγνωρίζουν, μέχρι και 86 εκατ. παιδιά σε όλο τον κόσμο ενδέχεται να βυθιστούν στη φτώχεια (κοινή μελέτη της ΜΚΟ Save the Children και της UNICEF). Πάνω από τα δύο τρίτα των παιδιών αυτών ζουν στην υποσαχάρια Αφρική και στη Νότια Ασία. Ομως, η αύξηση του αριθμού των παιδιών, τα οποία πλήττονται από τη φτώχεια, γίνεται πραγματικότητα κυρίως στην Ευρώπη και στην Κεντρική Ασία. Με τα στατιστικά δεδομένα να λένε πως 1 στα 4 παιδιά στην Ευρώπη μεγαλώνει σε συνθήκες φτώχειας. Από κοντά εντείνονται οι φόβοι για αύξηση περιστατικών κακοποίησης παιδιών και της παιδικής εργασίας.

Είναι δεδομένο πως οι νέες στρατιές ανέργων και κακοπληρωμένων γονιών θα συναντούν όλο και μεγαλύτερες δυσκολίες στην κάλυψη των αναγκών της οικογένειάς τους (φαγητό, ενοίκιο, λογαριασμοί, ένδυση, έξοδα για το δήθεν δημόσιο και δωρεάν σχολείο ή άλλες δραστηριότητες). Ο φόβος και η ανασφάλεια των γονιών για το πώς θα τα βγάλουν πέρα μεταφέρονται και στα παιδιά. Κι αντίστροφα, οι νέες ανάγκες, που φέρνει η «ατομική ευθύνη» στην ανατροφή των παιδιών συνεχώς στο προσκήνιο, μεγαλώνουν ακόμα περισσότερο το άγχος. Η διεύρυνση της τηλεργασίας διαλύει το ασφαλές οικογενειακό περιβάλλον. Γεμίζει το σπίτι εκνευρισμό, ακόμη πιο εντατικούς ρυθμούς, κούραση και συγκρούσεις. Μέσα στον στενό πυρήνα της οικογένειας οι καταστάσεις αυτές μπορούν να οδηγήσουν μόνο σε έναν αδιέξοδο φαύλο κύκλο με οδυνηρές συνέπειες για μικρούς και μεγάλους. Βέβαια κι εδώ το σύστημα παίρνει τα μέτρα του. Θα αξιοποιήσει ή και θα δημιουργήσει όσο περισσότερα «μαξιλαράκια» μπορεί για να διαχειριστεί και να αμβλύνει την ακραία φτώχεια. Θα συνεχίζει να καλλιεργεί τη λογική των ευάλωτων ομάδων (π.χ. οικογένειες με ανήλικα παιδιά) στις οποίες θα μοιράζει κάποια ψίχουλα. Ηδη, αξιοποιώντας την πρόσφατη πείρα και τους στημένους μηχανισμούς της προηγούμενης κρίσης βάζουν μπροστά δήμους, Εκκλησία κ.ά. για να επιτελέσουν αυτόν τον ρόλο, μοιράζοντας γεύματα κ.τ.λ.

Σωματεία, σύλλογοι εκπαιδευτικών, σύλλογοι γυναικών κι άλλοι φορείς διεκδικούν το κράτος να αναλάβει την ευθύνη για την κάλυψη των βασικών αναγκών των παιδιών και των οικογενειών τους. Για παράδειγμα, είναι ζήτημα το πώς θα συνεχιστούν τα σχολικά γεύματα και μάλιστα πώς θα διευρυνθούν για να καλύψουν την αυξημένη ζήτηση που θα υπάρχει. Να βελτιωθούν και να διευρυνθούν οι παιδικές κατασκηνώσεις, ώστε να μπορέσουν όλα τα παιδιά να κάνουν διακοπές. Να μη μείνει κανένα παιδί έξω από παιδικό σταθμό, είτε για να μπορεί ο εργαζόμενος γονιός να δουλεύει είτε για να μπορεί ο άνεργος να αναζητήσει εργασία. Να εξασφαλιστεί η ανάγκη των νέων οικογενειών στη στέγαση, τη στιγμή που το κόστος των ενοικίων δυναμιτίζει κάθε μήνα τον οικονομικό προϋπολογισμό.

Παράλληλα, ξεχωρίζουμε την αξία της αλληλεγγύης που δίνεται ανάμεσα σε ίσους, από πολλούς μαζί σε πολλούς μαζί, που έχουν κάτι κοινό. Μαζί ζουν, μαζί ελπίζουν, μαζί αγωνίζονται. Μαζί ονειρεύονται ένα καλύτερο μέλλον. Τη βοήθεια που δίνεται σε όσους έχουν ανάγκη και για όσο την έχουν ανάγκη, μακριά από κάθε λογική φιλανθρωπίας ή ελεημοσύνης. Φροντίζουμε σε κάθε γειτονιά γονείς και παιδιά να γίνουν κρίκοι μιας τέτοιας αλυσίδας. Και τότε δεν έχει ακριβώς σημασία αν δίνεις ή δέχεσαι την αλληλεγγύη, σημασία έχει ότι αποβάλλεις κάθε ντροπή ή ενοχή γι' αυτό που σου συμβαίνει, μαθαίνεις στην πράξη να νιώθεις περηφάνια για τον εργαζόμενο άνθρωπο, τους εργαζόμενους γονείς σου, καταλαβαίνεις τι συμβαίνει γύρω σου, γιατί υπάρχει φτώχεια αλλά και πλούτος. Γιατί για να μπορούν κάποιοι λίγοι να είναι δισεκατομμυριούχοι και να ζουν μες στη χλιδή... πρέπει δισεκατομμύρια άνθρωποι να ζουν μέσα στις στερήσεις.

Οδηγίες μεγάλου επιχειρηματικού ομίλου προς υπαλλήλους που εργάζονται από το σπίτι: «Για τις συνεχόμενες ερωτήσεις του παιδιού μας όταν εμείς εργαζόμαστε, μπορούμε να δημιουργήσουμε τις πιθανές απαντήσεις που θα του δίναμε. Χρειάζεσαι 3' να το δημιουργήσεις και κερδίζεις τουλάχιστον 30' για να εργαστείς παραγωγικά»...

Ετσι η αφίσα της παραπάνω φωτογραφίας, γραμμένη από τον γονιό για τις ώρες που εργάζεται στον υπολογιστή, απευθύνεται προς το παιδί και γράφει: «Η απάντηση στις ερωτήσεις σου μπορεί να είναι εδώ: "Οχι", "Μόνο φρούτο", "Δεν ξέρω τι θα μαγειρέψω", "Διάβασε ένα βιβλίο", "Οχι playstation"»...