Με τον πατέρα του μυθιστορήματος, τον σημαντικότερο συγγραφέα της Ισπανίας κι από τους σπουδαιότερους της παγκόσμιας λογοτεχνίας, τον Μιγκέλ ντε Θερβάντες, αλλά και με τον εθνικό ποιητή της Πορτογαλίας, τον μοναχικό και παράξενο Φερνάντο Πεσσόα, που είχε επινοήσει ...81 διαφορετικούς εαυτούς, «συναντήθηκα» αυτόν τον Αύγουστο στην Ισπανία και στην Πορτογαλία. Μελετώντας για άλλη μια φορά την περιπετειώδη και βασανισμένη ζωή τους, σκεφτόμουν πως οι ταλαιπωρίες του Δον Κιχώτη (που εξακολουθούν να συγκινούν εκατομμύρια αναγνωστών μέχρι σήμερα) δεν απέχουν πολύ από εκείνες του συγγραφέα τους με τον ταραχώδη βίο, αλλά ούτε και τα τραύματα του ποιητή της Λισαβόνας, που πίστευε πως «ζωή είναι να είσαι άλλος», υστερούσαν απ' αυτά των ηρώων του.

Πήγα λοιπόν στο Βαγιαδολίδ, στο σπίτι που έζησε από το 1604 ο μέγας Θερβάντες, που υπήρξε μυθιστοριογράφος, ποιητής, θεατρικός συγγραφέας, ναυτικός, φιλόσοφος, εξερευνητής, μυστικιστής, στρατιωτικός και ...λογιστής. Εκεί που έγραψε το αριστούργημά του, τον «Δον Κιχώτη», που αρχίζει έτσι: Σ' ένα χωριό της Μάντσας, που τ' όνομά του δεν έχω όρεξη να θυμηθώ, εδώ και όχι πολύ καιρό ζούσε ένας ιδαλγός από εκείνους που έχουν κοντάρι στην κονταροθήκη, ένα παμπάλαιο σκουτάρι, ένα κοκαλιάρικο παλιάλογο κι ένα γρήγορο κυνηγόσκυλο. Τον γενναίο Ιππότη της Μάντσα και μαζί όλη την παρέα του, τον πιστό υπηρέτη του Σάντσο Πάντσα, το άλογό του τον Ροσινάντε, τους ανεμόμυλους, τη Δουλτσινέα, τους αγαπήσαμε γιατί - μεταξύ άλλων - σ' αυτό το βιβλίο που πρωταγωνίστησαν, γράφτηκαν κουβέντες όπως αυτές: «Το να αλλάξουμε τον κόσμο, φίλε Σάντσο, δεν είναι ούτε τρέλα, ούτε ουτοπία, είναι δικαιοσύνη» και «Μην αγαπάς αυτό που είσαι, αλλά αυτό που μπορείς να γίνεις». Για κάτι τέτοια έγινε τόσο αγαπημένος αυτός ο συγγραφέας. Γιατί επέμενε πως «δεν υπάρχει μεγαλύτερη τρέλα που μπορεί να κάνει ένας άνθρωπος από το να απελπιστεί» και πως «το να είσαι έτοιμος είναι η μισή νίκη». Το σπίτι - μουσείο, όπου έζησε μόνο με τις γυναίκες της οικογένειάς του και τις βοηθούς τους, περιέχει προσωπικά αντικείμενα του μεγάλου συγγραφέα, ενώ η επίπλωση παραμένει όπως ακριβώς την άφησε τον 17ο αιώνα. Σ' εκείνο το γραφείο που βλέπει στον κήπο, δημιουργήθηκε το σύγχρονο μυθιστόρημα, το πολυφωνικό, αυτό που επηρέασε καθοριστικά την παγκόσμια λογοτεχνία. Εκείνος έλεγε πως επρόκειτο για «μια απελευθερωμένη γραφή», μέσα στην οποία ο καλλιτέχνης μπορούσε επιτέλους να είναι «επικός, λυρικός, τραγικός, κωμικός». Είναι γνωστό πως για πολλά χρόνια ακολούθησε στρατιωτική καριέρα και ότι για πέντε χρόνια κρατήθηκε αιχμάλωτος στην Αλγερία. Εργάστηκε επίσης ως φοροεισπράκτορας και ως υπεύθυνος εφοδιασμού της ισπανικής Αρμάδας, καταλήγοντας και τις δύο φορές στη φυλακή με την κατηγορία της κατάχρησης. Στο τέλος «εισέπραξε» και τρεις αφορισμούς από την Καθολική Εκκλησία της Σεβίλλης.

Ο Θερβάντες, λίγο πριν πεθάνει, γράφει μία επιστολή - γεμάτη θυμό και παράπονο - στον άσπονδο εχθρό και ανταγωνιστή του Λόπε ντε Βέγκα, που είναι πολύ δημοφιλής στους λογοτεχνικούς κύκλους της Ισπανίας. Σε ένα απόσπασμα της επιστολής σημειώνει: «Με το πόδι στον αναβολέα σου γράφω αυτό το τελευταίο μου γράμμα. Οι μέρες μου είναι μετρημένες και είμαι έτοιμος να καβαλικέψω το άλογό μου γι' αυτό το χωρίς επιστροφή ταξίδι. Σε σένα μιλώ Λόπε ντε Βέγκα, Φοίνικα της ευφυίας, Τέρας της φύσεως. Σε σένα χαϊδεμένο παιδί των ισπανικών γραμμάτων. Σε σένα, που τα είχες όλα σ' αυτή τη ζωή. 4 περιβόητες ερωμένες, 2 συζύγους, 15 παιδιά αναγνωρισμένα εντός και εκτός γάμων, φήμη και την αγάπη του λαού που λάτρεψε τις κωμωδίες σου, ενώ αγνόησε τις δικές μου. Εδώ, βέβαια, έβαλαν το χέρι τους οι ακαδημαϊκοί φίλοι σου, για να με παραμερίσουν από τα θέατρα της Μαδρίτης. Ηξερες καλά, βλέπεις, την τέχνη να πολεμάς τους άξιους και να κολακεύεις τα γούστα του λαού. Ολα τα είχες εσύ, ο ευνοούμενος της τύχης. Κι εγώ δεν είχα τίποτε. Και είχα να ζήσω και πέντε γυναίκες, την κόρη, τη γυναίκα, την ανιψιά και δυο αδερφές στο τέλος της ζωής μου. Εζησα και πεθαίνω μέσα στη φτώχεια, το ξέρεις, κι αυτό με θλίβει περισσότερο. Χρήματα δεν απόχτησα, παρά τις προσπάθειές μου. "Ο κουλός της Ναυπάκτου!", θυμάσαι, Λόπε; Αυτό το παρατσούκλι μου δώσατε, για να ευτελίσετε τον ηρωισμό μου σε εκείνη τη ναυμαχία που επρόκειτο να κρίνει το μέλλον της Ευρώπης, τον Οκτώβρη του 1571 στα ελληνικά νερά της Ναυπάκτου. Η πρώτη νίκη της Ευρώπης κατά των Οθωμανών Τούρκων που προέλαυναν ανίκητοι, ενώ η Ευρώπη τυφλή και ανήμπορη, είχε γυρίσει την πλάτη στους Χριστιανούς της Ανατολής, απασχολημένη καθώς ήταν με τις μηχανορραφίες και τα συμφέροντα των βασιλέων και των αρχόντων της. Στα ελληνικά νερά της Ναυπάκτου σταματήσαμε τους Τούρκους για πρώτη φορά, όταν εσείς οι λόγιοι και οι ποιητές γράφατε ποιήματα και ποιμενικά δράματα για να ψυχαγωγήσετε τους καλλιεργημένους αριστοκράτες και τις κυρίες τους, αλλά και κωμωδίες για να διασκεδάσετε τα πλήθη της πρωτεύουσας. Εκεί στη Ναύπακτο, γεννήθηκε ο Δον Κιχώτης μου. Εκεί έχασα το αριστερό μου χέρι, αχρηστεύτηκε από το βόλι, αλλά το δεξί μου χέρι, που ήξερε να κρατά το σπαθί, ήξερε να κρατά και την πένα. Και να πολεμά το ίδιο καλά μ' αυτή. Ο Δον Κιχώτης μου ήταν η δική μου νίκη. Η νίκη της λογοτεχνίας και του ανθρωπισμού κατά της βαρβαρότητας και της απαιδευσίας». Πέθανε στις 22-4-1616 στη Μαδρίτη.

O Φερνάντο Πεσσόα ή Alberto Caeiro, ή Alvaro de Campos, ή Ricardo Reis, δεν είναι απλά ένας σημαντικός Πορτογάλος ποιητής του 20ού αιώνα. Είναι τουλάχιστον τέσσερις! Τη χρονιά που θα πέθαινε, το 1935, έγραφε σε έναν κριτικό: «Απ' τα παιδικά μου χρόνια είχα την τάση να φτιάχνω γύρω μου έναν κόσμο φανταστικό και να περιβάλλομαι από φίλους και γνωστούς που δεν υπήρξαν ποτέ (προφανώς δεν ξέρω ακόμη αν πράγματι υπήρξαν ή αν εγώ είμαι εκείνος που δεν υπάρχει. Σ' αυτά γενικώς τα πράγματα δεν θα 'πρεπε να 'ναι κανείς δογματικός). Από τότε που με γνωρίζω ως αυτό που λέω εαυτό μου, θυμάμαι να σχεδιάζω ιδεατά τη μορφή, τις κινήσεις, τον χαρακτήρα και την ιστορία της ζωής σε πολλές εξωπραγματικές φιγούρες, που ήταν για μένα τόσο ορατές και οικείες, όσο κι εκείνα τα πράγματα που λέμε, ίσως λαθεμένα, πραγματική ζωή». Το 1914, τη χρονιά που ξεκίνησε να δημοσιεύει ποιήματά του, γεννήθηκαν τρεις ετερώνυμοι χαρακτήρες στο μυαλό του. Ετσι, ο Πεσσόα βοήθησε τον εαυτό του που υπέφερε (στα όρια της παραφροσύνης, όπως έλεγε ο ίδιος), να «υπάρξει» και εκτός της δικής του ζωής. Οι τρεις γνωστότεροι «ετερώνυμοί» του ήταν οι ποιητές Αλβέρτο Καέιρο (που αντιπροσώπευε τον «εντυπωσιασμό»), ο Ρικάρντο Ρέις (τον «κλασικισμό») και ο Αλβάρο δε Κάμπος (τον «φουτουρισμό»). Το ότι όλοι αυτοί οι ...άλλοι Πεσσόα είχαν εντελώς διαφορετικό λογοτεχνικό ύφος μεταξύ τους, αποδεικνύει περίτρανα το απίστευτο εύρος του ταλέντου του ποιητή, που μπορούσε να γράφει με άλλο τρόπο κάθε φορά. Δυστυχώς, όμως, για τον Πεσσόα ξέρουμε σχετικά λίγα πράγματα.

Ζούσε σχεδόν απομονωμένος, ήταν μοναχικός και είχε προβλήματα με το αλκοόλ (το άγαλμά του πάντως στη Λισαβόνα δέχεται χρόνια τώρα τις περισσότερες αγκαλιές θαυμαστών του). Ενώ το 1905 ετοιμαζόταν να σπουδάσει φιλολογία, αποφασίζει να εργαστεί σε εμπορικές επιχειρήσεις, γι' αυτό και πολλά ποιήματά του βρέθηκαν ανάμεσα σε ισολογισμούς και αποδείξεις. Ελεγε: «Ειμαι ένας άνθρωπος ανίκανος για δράση, αμήχανος μπροστά σε κάθε πρωτοβουλία ή κίνηση, αδέξιος στις κουβέντες μου με τους άλλους». Γράφει ο «εαυτός» του Αλβάρο δε Κάμπος: «Με τον ίδιο τρόπο που πλένουμε το κορμί μας, θα έπρεπε να πλένουμε και το πεπρωμένο μας, να αλλάζουμε ζωή, όπως αλλάζουμε ρούχα - όχι για λόγους επιβίωσης, όπως κάνουμε όταν τρώμε ή κοιμόμαστε, μα με εκείνο τον σεβασμό που έχουμε σαν τρίτοι απέναντι στον εαυτό μας». Ο ποιητής που βρίσκεται στη λίστα με τους πιο αγαπημένους ποιητές του 20ού αιώνα και που έπλασε 81 ετερώνυμά του έχει πει: «Εγώ, τη μέρα, είμαι ένα τίποτα και τη νύχτα είμαι εγώ», «Αν η καρδιά μπορούσε να σκεφτεί, θα σταματούσε», «Δεν υπάρχουν κανόνες, όλοι οι άνθρωποι είναι εξαιρέσεις σε κανόνα που δεν υπάρχει», «Η ιδιοφυΐα δεν αναγνωρίζεται στην εποχή της, γιατί έρχεται σε αντίθεση με αυτήν. Μια μικρή ιδιοφυΐα δοξάζεται, μια μεγάλη ιδιοφυΐα λοιδορείται, μια ακόμη μεγαλύτερη φτάνει σε απόγνωση». Στο σπίτι του βρέθηκε μετά τον θάνατό του ένα μπαούλο με 25.426 χειρόγραφα κείμενά του. Ο εθνικός ποιητής της Πορτογαλίας πέθανε το 1935, διαλυμένος από το ποτό.