Σκηνή με τους Μισέλ Πικολί, Ιρέν Ζακόμπ και Μπρούνο Γκανζ

Οι εικόνες, γενικά όλες οι εικόνες, δεν είναι άδεια πουκάμισα. Ακόμα και οι καρποσταλικές μεταφέρουν μηνύματα και συναισθήματα, πόσο μάλλον οι εικόνες του Αγγελόπουλου, ο οποίος «κατηγορείται» για ιδιαίτερο «φόρτωμα» των πλάνων του. Και ενώ για τις εικόνες του, ακόμα και για τις πιο αδύνατες, υπάρχει σχεδόν γενική συμφωνία για την αισθητική τους, το περιεχόμενό τους, εκτός από κάποιες εξαιρέσεις, σήκωνε και σηκώνει πάντα διαφωνίες. Η άποψη του άξιου Ελληνα δημιουργού για τον κόσμο, και για τον κόσμο της αριστεράς ιδιαίτερα, είναι μεροληπτική, απαισιόδοξη και, εν κατακλείδι, κόντρα στην ιστορική αλήθεια. Δυστυχώς και «Η σκόνη του χρόνου» ακολούθησε τις ίδιες συντεταγμένες!

Και εδώ έχουμε τα γνωστά θολά (κυριολεκτικά και μεταφορικά) κινηματογραφικά τοπία. Παντού ομίχλη. Ούτε μια χαραμάδα γαλάζιου, μια σχισμή ουρανού, μια ελπίδα! Τίποτα! Τοπία χωρίς ορίζοντα. Και η ταινία, σκεφτείτε, μιλάει για τον περασμένο αιώνα. Για την ιστορία του περασμένου αιώνα. Για τον αιώνα που ο άνθρωπος και ο κομμουνισμός αναστάτωσαν την Ιστορία. Μόνο στο τελευταίο πλάνο της «Σκόνης» ο Αγγελόπουλος, κόντρα στην αφόρητη απελπισία των 125΄ λεπτών, ανοίγει μια μικρή πονηρή ροζ τρυπούλα για να ικανοποιήσει και το «περιθώριο», τους κομμουνιστές που τους έστειλε όλους, μαζί με την ιδεολογία τους, στο χρονοντούλαπο της Ιστορίας!

Δεν ικανοποιεί η τυχόν δικαιολογία που θα ακουστεί, ότι, τάχα, ο Αγγελόπουλος οδηγήθηκε στην απελπισία από πόνο! Η εξελικτική πορεία του κόσμου, η εξελικτική πορεία των κοινωνικών συστημάτων, γινόταν πάντα με την ίδια «μέθοδο». Μια απλή ματιά προς τα πίσω θα αποδείξει πως η ζωή προχωρούσε πάντα με νίκες και με ήττες! Και ο κομμουνισμός, δε θα αποτελέσει εξαίρεση. Η ήττα, το προσωρινό πισωγύρισμα, δε σημαίνει θάνατο, όπως παρουσιάζεται στην ταινία. Οι κομμουνιστές δεν είναι απλώς ζωντανοί, είναι και δραστήριοι, όπως πάντα! Ο κομμουνισμός δε, έχει, πια, περάσει στο DNA του ανθρώπου! Θα πάψει να υπάρχει αν και όταν πάψει να υπάρχει ο άνθρωπος.

Το θολό κινηματογραφικό τοπίο του Αγγελόπουλου, δεν είναι απλώς μια αισθητική παραξενιά, μια ρομαντική άποψη για τον κόσμο, μια καλλιτεχνική εμμονή του δημιουργού για όμορφα, ποιητικά, εικαστικά αποτελέσματα. Τα χρώματα, το άσπρο, το μαύρο ...αποκαλύπτουν ψυχικές διαθέσεις. Διαθέσεις που προέρχονται από τα βάθη της «ψυχής» αυτού που τα επιλέγει. Και τα επιλέγει, ακριβώς, για να αποκαλύψει με αυτά τις ψυχικές διαθέσεις του, τα ιδεολογικά του «πιστεύω» και όχι απλώς για να εντυπωσιάσει. Στην περίπτωση του Αγγελόπουλου, άλλωστε, υπάρχει απόλυτη ταύτιση φόρμας και περιεχομένου. Θολή η φόρμα, θολό και το περιεχόμενο.

Είναι φανερό, λοιπόν, άλλωστε δεν το κρύβει και ο ίδιος, πως η γνώμη του για τον σημερινό κόσμο είναι όπως τα κινηματογραφικά τοπία του. Ο σημερινός κόσμος, σύμφωνα με τον Αγγελόπουλο, είναι κόσμος χωρίς μια χαραμάδα γαλάζιου, μια σχισμή ουρανού, μια ελπίδα. Κανένα φως στον ορίζοντα. Ολα έχουν ηττηθεί, όλα έχουν χαθεί! Απελπισία! Αθλια στον καπιταλισμό, άθλια και στον κομμουνισμό. Βουτιά στο ποτάμι, λοιπόν, όπως ο ιδεολόγος ήρωας της ταινίας του, μας προτείνει! Ο ίδιος, ωστόσο, γεννάει και μεγαλώνει παιδιά, γυρίζει ταινίες, ζητάει αναγνώριση, απαιτεί βραβεία, ανησυχεί όταν βήχει!

Βέβαια, δεν είναι ούτε ο πρώτος ούτε ο τελευταίος δημιουργός, ο οποίος νιώθει ηττημένος και ότι τα πάντα έχουν χαθεί. Και με αυτή την έννοια η κραυγή του για τη χαμένη επανάσταση, ας πούμε, αν όλα αυτά τα εννοεί, είναι μια κραυγή τραγική. Εκείνο, όμως, που ενδιαφέρει εμάς, και την Ιστορία, δεν είναι η απελπισμένη κραυγή του απελπισμένου καλλιτέχνη (χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν τον συμπονάμε). Εκείνο που ενδιαφέρει είναι αν η απελπισία του καλλιτέχνη είναι πραγματική ή κατασκευασμένη.

Δεν είναι δουλειά του κριτικού να παραδίδει μαθήματα Ιστορίας. Ομως, όταν καλείται να κρίνει ιστορικά θέματα, καλλιτεχνικά έργα που βάζουν ιστορικά ζητήματα, οφείλει να δίνει ιστορικές απαντήσεις. Εγώ θα δεχτώ, γιατί δεν έχω λόγους και κυρίως αποδείξεις για το αντίθετο, πως ο Θόδωρος Αγγελόπουλος είναι, πράγματι, βαθιά πληγωμένος, όπως δηλώνει, βαθιά πονεμένος, που χάθηκε, κατ' αυτόν, και μάλιστα οριστικά, η κόκκινη επανάσταση (αυτό διακηρύσσει στην τελευταία του ταινία «Η σκόνη του χρόνου»). Η πραγματικότητα, όμως, η οποία δεν υποκύπτει σε συναισθηματισμούς, άλλα δηλώνει. Η κόκκινη επανάσταση δεν είναι μια φούσκα που φούσκωσε και κάποια στιγμή έσκασε. Η κόκκινη επανάσταση, για να θυμηθούμε τον ποιητή, έρχεται από πολύ μακριά και πάει πολύ μακριά. Για τον Οχτώβρη του 1917 εργάστηκαν εκατομμύρια άνθρωποι, για εκατομμύρια χρόνια. Η επανάσταση των προλετάριων δεν έγινε ξαφνικά και από θαύμα. Δεν έπεσε από τον ουρανό. Ηταν εξελικτικό βήμα μιας μακρόχρονης ανθρώπινης αγωνιστικής πορείας, που έχει τις ρίζες της στον πρωτο-άνθρωπο και τα κλαριά της στον μελλοντικό άνθρωπο.

Αυτή η πορεία, αυτό το προτσές, δεν είναι ραβανί για να το κόβεις. Η κόκκινη επανάσταση ξεκίνησε και θα διανύσει, οπωσδήποτε, τη νομοτελειακή πορεία της. Αυτά είναι πράγματα που τα ξέρουν ακόμα και οι εχθροί της. Οποιος έχει διαβάσει Ιστορία, ακόμα και αυτή του σχολείου, θα γνωρίζει πως οι κοινωνικές αλλαγές δεν έγιναν ποτέ μια και έξω. Η πορεία του κόσμου έχει την ομορφιά, την ορμή και το μεγαλείο της σπειροειδούς κίνησης.

Αλλά, και αυτό δεν πρέπει να διαφεύγει, και καλό θα ήταν να το λάβει υπόψη του ο Θόδωρος Αγγελόπουλος για τις μελλοντικές δημιουργίες του, η κόκκινη επανάσταση δεν εκφράστηκε μόνο με τη δημιουργία του κράτους των σοβιέτ, το οποίο νομοτελειακά θα επανέλθει. (Αυτό το ξέρει πολύ καλά ο καπιταλισμός, γι' αυτό παίρνει όλα αυτά τα μέτρα που παίρνει). Η κόκκινη επανάσταση πέρασε και εγκαταστάθηκε οριστικά στις ανθρώπινες συνειδήσεις ακόμα και στις πιο αδύνατες... Εκεί μέσα ανανεώνεται η λάβα της. Σήμερα ο εργαζόμενος κόσμος ξέρει πως μπορεί. Ξέρει πως το μέλλον τού ανήκει, γιατί δοκίμασε την έφοδο στον ουρανό. Δεν πήγε χαμένη η έφοδος στον ουρανό, όπως λαθεμένα προπαγανδίζει «Η σκόνη του χρόνου». Στον ουρανό οι προλετάριοι κάρφωσαν τη σημαία τους.

Δεν είναι αναχρονιστικοί και αιθεροβάμονες όσοι πιστεύουν, πως όχι μόνον δε χάθηκε τίποτα, αλλά πως όλα τώρα αρχίζουν! Από καλύτερες θέσεις, αφού έχουν τη γνώση και την εμπειρία. Αφού μάθανε από τα λάθη τους. Η αισιοδοξία τους στηρίζεται σε ιστορικά δεδομένα. Αναχρονιστικοί είναι οι απαισιόδοξοι, που όταν όλα γύρω τους φωνάζουν «εδώ είμαστε», εκείνοι επιμένουν να φορούν τις μαύρες πλερέζες τους και να μυξοκλαίνε! Ο καλλιτέχνης έχει υποχρέωση να κοιτάζει και να προβάλλει αυτούς που δε σήκωσαν τα χέρια, που δεν παραδόθηκαν. Αν ο Αγγελόπουλος έβαζε μπροστά στο φακό του αυτούς τους αγωνιστές, αυτή την επανάσταση, αυτούς που δεν παραδόθηκαν, το έργο του δε θα μύριζε θάνατο. Θα μύριζε ιδρώτα, αίμα, ζωή. Θα ήταν αληθινό, ολοκληρωμένο, επιστημονικά ορθό, αντίθετο στην κυρίαρχη ιδεολογία, μακριά από «μεγάλες» πρεμιέρες, από χαϊδέματα της μεγαλοαστικής τάξης και από υπουργικές στηρίξεις.

Τελικά, επειδή θεωρώ πως πολύ το κουράσαμε, όποιος πιστεύει ότι η Ιστορία της ανθρωπότητας τελείωσε, ότι η πορεία του κόσμου σταμάτησε οριστικά, για να είναι τίμιος και σύμφωνος με τις πεποιθήσεις του, δεν έχει παρά να ακολουθήσει το παράδειγμα του Τζάκομπ της ταινίας. Να βγάλει μια δυνατή κραυγή και να βουτήξει στο Ρήνο ή όπου αλλού έχει νερά θολωμένα. Δεν έχει νόημα 125΄ ολόκληρα λεπτά να χτυπιέσαι στο κλάμα για τη χαμένη Ελένη (επανάσταση) και στο τέλος, για να τα έχεις με όλους καλά, να τη βάζεις να τρέχει σε σλόου μόσιον (αργή κίνηση) και μάλιστα μπροστά από την πύλη του Βραδεμβούργου! `Η πέθανε η επανάσταση ή δεν πέθανε. Δε γίνονται και τα δύο.

Παίζουν: Γουίλεμ Νταφόε, Μπρούνο Γκανζ, Μισέλ Πικολί, Ιρέν Ζακόμπ, Ρένη Πιττακή, Κώστας Αποστολίδης κ.ά.

Ωστόσο, όλη αυτή η σχεδόν καλή κινηματογραφική προσπάθεια, αναμφισβήτητα πολύ καλύτερη από την πρώτη ταινία, έχει έναν μεγάλο απόντα εχθρό, τον Πίτερ Σέλερς! Κάποιοι θεατές, ανάμεσά τους και εγώ, δεν μπορούν να φανταστούν τον επιθεωρητή Κλουζώ, χωρίς εκείνον! Οπως δεν μπορούν να φανταστούν τον Τζέιμς Μποντ, χωρίς τον Σον Κόνερι. Οι δύο αυτοί ηθοποιοί, και κάποιοι άλλοι σε κάποιους άλλους ρόλους, ήταν ανεπανάληπτοι. Ο,τι και να κάνουν οι διάδοχοι θα συντρίβονται από τη σύγκριση!

Το στόρι της ταινίας, το γνωστό! Ο γκαφατζής, αλλά τελικά αποτελεσματικός επιθεωρητής Κλουζώ, κόντρα σε όλες τις ενδείξεις και κόντρα σε όλες τις λογικές, καταφέρνει, για μια ακόμα φορά, να βγει νικητής! Το μοναδικό και πανάκριβο κλεμμένο διαμάντι «Μαύρος Πάνθηρας» θα περιέλθει, τελικά, στα χέρια του! Και ας σημειωθεί πως για τον ίδιο σκοπό είχε συγκροτηθεί από πολλές διαφορετικές χώρες η dream team (ομάδα όνειρο) πρωτοκλασάτων ντετέκτιβ. Αυτός, όμως...

Εάν το γραφείο διανομής είχε την υπομονή (και δεν του το ζητούσαν τα «μεγάλα αφεντικά») και έβγαζε την ταινία καλοκαίρι μπορεί και να σημείωνε εισπρακτική επιτυχία. Γιατί είναι ταινία που συνοδεύεται με γρανίτα! Ετσι σκέτη που βγαίνει καταχείμωνα στις αίθουσες δεν εγγυώμαι τίποτα!

Παίζουν: Στιβ Μάρτιν, Ζαν Ρενό, Αφρεντ Μολίνα, Αντι Γκαρσία, Λίλι Τόμλιν, Εμιλι Μόρτιμερ, κ.ά.