Με βάση το ίδιο το εισαγωγικό σημείωμα της έκθεσης, γίνεται φανερό ότι η χώρα μας φιλοδοξεί να διαδραματίσει έναν κομβικό ρόλο και στον Πολιτισμό και να αναβαθμίσει μέσω και αυτής της οδού τη γεωπολιτική και οικονομική της θέση, ως «σταυροδρόμι» όπου συναντιούνται διάφοροι δρόμοι εμπορίου. Ετσι, χαρακτηριστικά αναφέρεται: «Η ECLIPSE ασχολείται με τις κοινωνικές, πολιτικές και πνευματικές αλλαγές που συντελούνται σε παγκόσμιο επίπεδο αλλά και στην ίδια την Αθήνα, μια ανερχόμενη μητρόπολη που βρίσκεται στο σημείο συνάντησης της Ευρώπης, της Ασίας και της Αφρικής, τόσο γεωγραφικά όσο και ιστορικά».
Σκοπός της Μπιενάλε, όπως αναφέρεται στο παραπάνω κείμενο, είναι στην ουσία η εμπέδωση των βασικών αρχών ιδιαίτερα της μεταμοντέρνας προσέγγισης στην Τέχνη. Η σχετικοποίηση της πραγματικότητας, οι παράλληλες υποκειμενικές ερμηνείες, που τελικά διαλύουν την πρόσληψη του πραγματικού κόσμου, θέτουν εμπόδια στην προσέγγιση της αλήθειας και νομιμοποιούν την υποκειμενικότητα, είναι οι βασικοί άξονες της έκθεσης. Η λέξη «αφήγημα» είναι το κλειδί για την κατανόηση της κατεύθυνσης που υπηρετεί η Μπιενάλε. Ετσι, μέσω αυτού του χαρακτηριστικού όρου της αστικής ιδεολογίας, τίθεται το ερώτημα: Πόσο πραγματική είναι η πραγματικότητα όταν είναι ιδωμένη υπό το πρίσμα κάποιων αφηγήσεων που κυριαρχούν; Αλλος αντιπροσωπευτικός όρος που αξιοποιείται στο θεωρητικό πλαίσιο της έκθεσης είναι αυτός της «ρευστότητας». Οταν τα πάντα είναι ρευστά και ευμετάβλητα, όταν καμιά νομοτέλεια δεν μπορεί να ορίσει τα κοινωνικά φαινόμενα, τότε οποιαδήποτε ανθρώπινη δράση παραμένει ανερμάτιστη, είναι μάταια λοιπόν κάθε απόπειρα γνώσης και ερμηνείας του κόσμου. Αυτό άλλωστε αποτελεί σήμερα και μια από τις βασικές πτυχές της αστικής προπαγάνδας τόσο στην επιστήμη όσο και στην τέχνη.
Μία αναλυτική κριτική για όλα τα έργα δεν χωράει στο παρόν άρθρο. Εδώ μπορούμε να κάνουμε ορισμένες γενικές διαπιστώσεις από όσα ξεχωρίζουν:
Το πιο χαρακτηριστικό ίσως στοιχείο που εγκαινιάζει αυτή η Μπιενάλε είναι η ολοκληρωτική κυριαρχία της μεταφυσικής σκέψης, που επιβάλλεται κυριολεκτικά με διάφορες μορφές. Σταχυολογώντας κάποια από τα θέματα των επιμέρους εκθέσεων, αναφέρουμε τους εξής τίτλους: «Προφητείες, ξόρκια και απόκρυφες εξομολογήσεις», «Eclipse Almanac» (κάτι σαν προφητικό ημερολόγιο), «Future teller» (μάντης), είναι μόνο κάποιες ενδεικτικές θεματικές της Μπιενάλε, μέσω των οποίων καθίσταται σαφές ότι η αστική τέχνη όλο και απομακρύνεται από κάθε ορθολογική σκέψη, απομακρύνεται από την αντικειμενική της σχέση με την επιστήμη, απομακρύνεται τελικά από τον ρόλο της ως μορφής κοινωνικής συνείδησης που δίνει τη δυνατότητα γνώσης και αλλαγής του κόσμου. Η μεταφυσική και ο ιδεαλισμός κρύβονται πίσω από θεματικές ενότητες που συνοπτικά αφορούν ζητήματα με ιδιαίτερο αποδέκτη σήμερα τη νεολαία, όπως της «ταυτότητας», των έμφυλων σχέσεων, της σχέσης ανθρώπου - φύσης - βιοποικιλότητας, της σχέσης του ανθρώπου με ιστορικά γεγονότα, τον χαρακτήρα του μέλλοντος με τη μορφή του Διαστήματος, την παρουσίαση της τεχνολογίας ως καταφύγιου «αντίστασης» και παραγωγής νέων ιδεών. Ολα τα παραπάνω, ενταγμένα σε ένα γνωστό πλέον πλαίσιο της «δυστοπίας» του μεταμοντέρνου, του ατομικού δικαιωματισμού και των εναλλακτικών δήθεν προτάσεων για την εξέλιξη του παρόντος (καπιταλιστικού) συστήματος, χωρίς να θίγεται η εκμεταλλευτική ταξική ουσία του.
Εξίσου χαρακτηριστικό είναι το στοιχείο της κυριαρχίας των νέων μέσων, των «πολυμέσων», που εξοβελίζουν κάθε άλλο είδος εικαστικής έκφρασης. Κυριαρχούν το video art, οι εγκαταστάσεις, η digital art (ψηφιακή τέχνη). Το στοιχείο αυτό εντάσσεται στη γενική, στρατηγική κατεύθυνση της προώθησης του ψηφιακού πολιτισμού, στον οποίο δίνει προτεραιότητα και η κυβέρνηση της ΝΔ σήμερα, αλλά και όλα τα αστικά κόμματα εν γένει. Σημειώνουμε πως η κάθε νέα μορφή τέχνης αντικειμενικά μπορεί να ενσωματώνει εργαλεία και μέσα όπως η ψηφιακή τεχνολογία, ιδιαίτερα σήμερα που αυτά τα μέσα έχουν ευρεία εφαρμογή σε διάφορες πτυχές της ζωής και μεγάλη εξέλιξη στις δυνατότητες και στην πολυπλοκότητά τους. Ωστόσο, η σχεδόν αποκλειστική έμφαση σε αυτά τα μέσα στην Μπιενάλε δεν απαντά σε καμιά αντικειμενική εξέλιξη και τάση. Αντίθετα, υπηρετεί πιστά τον στόχο της περαιτέρω εμπορευματοποίησης του καλλιτεχνικού αντικειμένου, μέσω της δυνατότητας μαζικής αναπαραγωγής του, δίνοντας προβάδισμα παράλληλα στους επιχειρηματικούς ομίλους που εμπλέκονται με αυτόν τον τομέα και ήδη απολαμβάνουν μεγάλη κερδοφορία. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η αποκαλούμενη «ψηφιακή τέχνη» (χαρακτηριστικός ο όρος nft καλλιτεχνικά έργα - non fungible token/ συλλεκτικά crypto-έργα1) αποφέρει, τον τελευταίο ειδικά καιρό, αμύθητα κέρδη σε επιχειρηματικούς ομίλους του χώρου, αφού κάθε τέτοιο έργο μπορεί να πουληθεί και αρκετά εκατομμύρια ευρώ... Φυσικά, όπως ωστόσο συμβαίνει και με την εξέλιξη συνολικότερα των μέσων παραγωγής, μέσω της ψηφιακής τέχνης το καλλιτεχνικό αντικείμενο όλο και περισσότερο απομακρύνεται από τον δημιουργό του, εγείροντας σοβαρά ζητήματα πνευματικών δικαιωμάτων, καθιστώντας το έργο ακόμα πιο εμπορεύσιμο και αξιοποιήσιμο από μεγάλες επιχειρήσεις στο πεδίο των Τεχνών.
Επιπλέον στοιχείο είναι το γεγονός ότι κάθε έργο συνοδεύεται από ένα σημείωμα για το θεωρητικό του υπόβαθρο, για το θέμα και το περιεχόμενό του, για την πρόθεση του καλλιτέχνη. Το σημείωμα αυτό δεν αποτελεί απλά μια επεξηγηματική προσέγγιση του καλλιτέχνη, με στόχο να βοηθηθεί η αντίληψη και κατανόηση του έργου. Αντίθετα, επιτείνει τελικά την απόσταση ανάμεσα στο τι βλέπουμε και στην πρόθεση του καλλιτέχνη για το τι σημαίνει αυτό που βλέπουμε. Ετσι, σε αρκετά έργα υπάρχει οριακή αυτοτέλεια ανάμεσα στα σημειώματα των καλλιτεχνών που περιγράφουν τις ιδέες τους, στα ίδια τα έργα και στο τι τελικά προσλαμβάνει ο θεατής. Στο πλαίσιο της υιοθέτησης πολλαπλών ερμηνειών, υποκειμενικής πρόσληψης του έργου Τέχνης και τελικά της πραγματικότητας, που αποτελεί μια από τις βασικές αρχές της μεταμοντέρνας προσέγγισης, διαλύεται στο τέλος κάθε συνεκτικό περιεχόμενο. Ετσι, η προσέγγιση του καλλιτέχνη γίνεται απλά άλλη μια ερμηνεία ανάμεσα στις πολλές, διαφορετικές, υποκειμενικές προσλήψεις της τέχνης που παράγει.
Με βάση τα παραπάνω γεννιέται εύλογα το ερώτημα: Μήπως πρέπει να αναζητήσουμε το πρόβλημα της σχέσης μορφής - περιεχομένου των σύγχρονων έργων τέχνης στα ιδεολογικά - μεθοδολογικά προβλήματα που κυριαρχούν στις συνειδήσεις των καλλιτεχνών, που καλλιεργούνται σκοπίμως και εντόνως στον χώρο της Τέχνης; Το ερώτημα αυτό μεταθέτει σήμερα την ευθύνη για την κρίση της Τέχνης, που αντανακλά τελικά την κρίση του ίδιου του καπιταλιστικού συστήματος, στον ίδιο τον καλλιτέχνη. Παραβλέπει το γεγονός ότι ο καλλιτέχνης καλείται σήμερα να δημιουργήσει μέσα σε ένα ασφυκτικό πλαίσιο εμπορευματοποίησης της Τέχνης, στο οποίο αν αντισταθεί, απειλείται με εξοβελισμό και αφάνεια. Ωστόσο, μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η ευθύνη του καλλιτέχνη δεν αναιρείται, στο βαθμό που καλείται να διεκδικήσει και να παλέψει για μια άλλη Τέχνη. Την Τέχνη που θα εκφράζει και θα εξυψώνει το περιεχόμενο των κοινωνικών αναγκών του λαού. Με αυτόν τον τρόπο, ο καλλιτέχνης θα ανοίγει δρόμους για να εξασφαλίζονται οι προϋποθέσεις ώστε αυτή η καλλιτεχνική δημιουργία να εκφράζεται και σήμερα, να βρίσκει τον χώρο και τον τρόπο που θα τη στεγάσει.
Ενα δεύτερο συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι υπάρχει απομάκρυνση της σύγχρονης εικαστικής τέχνης από το ευρύ κοινό, στη θέση του οποίου μπαίνει ένα καλλιτεχνικό κοινό, ένα περιορισμένο και εξοικειωμένο κοινό με τέτοιες αναζητήσεις. Κατ' αυτόν τον τρόπο, ο ελιτισμός της τέχνης αποκλείει τον λαό, τον εργαζόμενο ως αποδέκτη και απευθύνεται σε ένα κλειστό, εκπαιδευμένο με τον ίδιο τρόπο και αντιλήψεις κοινό.
Το ερώτημα «από ποιον και για ποιον» έχει τη δική του, ιδιαίτερη αναφορά και στον τομέα της Τέχνης. Ο καπιταλισμός ιδιαίτερα σήμερα έχει να προσφέρει δύο εκδοχές, που ωστόσο αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος: Μια ελιτίστικη τέχνη που απευθύνεται και αφορά τον εαυτό της (η τέχνη για την τέχνη) ως προς το περιεχόμενο, αλλά που αυτό δεν αναιρεί ότι παραμένει - ακριβό συνήθως - εμπόρευμα, και μια μαζική τέχνη που αντιμετωπίζει το κοινό ως πελάτη και το έργο τέχνης ως μαζικά προσβάσιμο προϊόν προς πώληση και ως μέσο μαζικής ενσωμάτωσης στην κυρίαρχη αστική ιδεολογία. Αντ' αυτού, το περιεχόμενο της πραγματικά κοινωνικής τέχνης δεν μπορεί παρά να εμπνέεται από τις σύγχρονες ανάγκες των ανθρώπων του μόχθου, να συμβάλλει στη διεύρυνση και στην αναβάθμισή τους, στην εκπλήρωσή τους. Αυτή η τέχνη δεν χωρά στα στεγανά της εμπορευματοποίησης, είναι εκ διαμέτρου αντίθετη με την ατομική ιδιοκτησία, καθιστά το έργο τέχνης κοινωνικό προϊόν. Αυτή η τέχνη, τέλος, προϋποθέτει έναν άλλον χαρακτήρα οικονομίας και εξουσίας, φιλολαϊκό και φιλεργατικό, και μόνο σε αυτό το πλαίσιο θα ανθίσει τελικά ένα νέο περιεχόμενο για το καλλιτεχνικό έργο, που θα συμπαρασύρει τη γέννηση νέων τρόπων έκφρασης, θα αναδείξει με δημιουργικότητα τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο περιεχόμενο της τέχνης και στον τρόπο, στα μέσα που αυτό εκφέρεται.
Σημείωση:
1: Πρόκειται για καλλιτεχνικά αντικείμενα που πωλούνται μέσω πλατφορμών στο πεδίο του ηλεκτρονικού εμπορίου. Στην ουσία, ο υποψήφιος αγοραστής δεν αγοράζει το ίδιο το φυσικό αντικείμενο/περιουσιακό στοιχείο, αλλά το ηλεκτρονικό του σύμβολο, το οποίο αντιπροσωπεύει ένα κυρίως σπάνιο, συλλεκτικό εικαστικό αντικείμενο ή εν γένει, έργο τέχνης.