Η ΟΚΝΕ, το ΕΑΜ, το ΕΑΜ Νέων, με την ίδρυσή της και η ΕΠΟΝ διεκδίκησαν να ανοίξουν τα σχολεία στην κατεχόμενη Ελλάδα. Επιπλέον σε όλες τις ελεύθερες ή μισοελεύθερες περιοχές το ΕΑΜ και η ΠΕΕΑ παίρνουν την υπόθεση στα χέρια τους. «...Η μόρφωση ήταν από τους βασικούς μας στόχους. Γι' αυτό μόλις απελευθερωνόταν μια γειτονιά η πρώτη μας έννοια ήταν να ανοίξουμε το σχολείο της...» (Σοφία Μαυροειδή - Παπαδάκη).

Οι ταξικοί φραγμοί στη μόρφωση, η παρεμπόδιση των παιδιών της εργατικής λαϊκής οικογένειας να την κατακτήσουν, δεν είναι κάτι το καινούριο. Η δικτατορία του Μεταξά είχε επιδιώξει να το πετύχει. Η διαρροή στα Δημοτικά σχολεία της χώρας το σχολικό έτος 1937-1938 ήταν τεράστια. Από τα 231.087 παιδιά που εντάχτηκαν στην πρώτη τάξη έφτασαν στην έκτη μόλις 82.000! Το Γυμνάσιο τότε έγινε 8τάξιο (με υποδιαίρεση σε ημιΓυμνάσιο και Γυμνάσιο και με υποχρεωτικές εξετάσεις για το πέρασμα από τη μια βαθμίδα στην άλλη). Εκείνη την περίοδο στατιστικά στοιχεία κατέγραψαν το ποσοστό αναλφαβητισμού στη χώρα στο 40,91%, ποσοστό που μεγάλωσε τα κατοπινά δύσκολα χρόνια. Φυσικά περιττό να επισημανθεί ότι οι προοδευτικοί δάσκαλοι είχαν εξοριστεί από τις σχολικές αίθουσες στα ξερονήσια και τις φυλακές.

Προπολεμικά «...ως την 4η τάξη Δημοτικού φτάνουν το 58% των παιδιών που γράφτηκαν στην 1η Δημοτικού, ενώ στην 6η Δημοτικού φτάνει το 33% των μαθητών. Τη Μέση Παιδεία παρακολουθεί το 10% από το σύνολο των μαθητών που παρακολούθησαν το Δημοτικό και προφανώς πρόκειται για νέους εύπορων οικογενειών. Σε όλα τα παραπάνω πρέπει να συνυπολογίσουμε ότι ετησίως ένα ποσοστό παιδιών της τάξης του 15% δε γράφονταν καθόλου στο Δημοτικό» (Ρόζα Ιμβριώτη «Νέα γενιά», Απρίλης 1945).

Στην Κατοχή τα πράγματα δυσκολεύουν περισσότερο. Οι Γερμανοί επιτάσσουν σχολικά κτίρια (8.345), πολλά από τα οποία καταστρέφουν. Το σχολικό έτος 1940-41 κράτησε μόνο 3 μήνες και το επόμενο 20 μέρες!

Η ΟΚΝΕ, το ΕΑΜ, το ΕΑΜ Νέων, με την ίδρυσή της και η ΕΠΟΝ διεκδίκησαν να ανοίξουν τα σχολεία στην κατεχόμενη Ελλάδα. Επιπλέον σε όλες τις ελεύθερες ή μισοελεύθερες περιοχές το ΕΑΜ και η ΠΕΕΑ παίρνουν την υπόθεση στα χέρια τους. «...Η μόρφωση ήταν από τους βασικούς μας στόχους. Γι' αυτό μόλις απελευθερωνόταν μια γειτονιά η πρώτη μας έννοια ήταν να ανοίξουμε το σχολείο της...» (Σοφία Μαυροειδή - Παπαδάκη).

Με πρωτοβουλία του Γραμματέα Παιδείας της ΠΕΕΑ Πέτρου Κόκκαλη και εξεχόντων παιδαγωγών, όπως η Κ. Δ. Σωτηρίου, ο Μιχ. Παπαμαύρου και η Ρόζα Ιμβριώτη, έγιναν θαύματα: Γράφτηκαν καινούρια αναγνωστικά, οι ΕΠΟΝίτες επισκεύασαν κατεστραμμένα σχολεία, προετοιμάστηκαν στην παιδαγωγική σχολή της ΠΕΕΑ και δίδαξαν σ' αυτά. Πέρα από το καθαρά εκπαιδευτικό έργο, η δράση της ΕΠΟΝ στο ζήτημα του πολιτισμού και της νεανικής δημιουργίας ήταν πρωτοποριακή: Πολιτιστικές λέσχες, βιβλιοθήκες, χώροι άθλησης, συζητήσεις και λογοτεχνικές βραδιές, θεατρικές παραστάσεις.

Στην ελεύθερη Ελλάδα ιδρύονται παιδικοί σταθμοί σε πολλές πόλεις και χωριά. Υπολογίζεται ότι περισσότερα από 12.000 παιδιά βρήκαν φροντίδα σ' αυτούς. Η τροφοδοσία τους γινόταν από τον ΕΛΑΣ κατά κύριο λόγο, ενώ δάσκαλοι αναλάμβαναν μέλη της θρυλικής ΕΠΟΝ κι άλλοι αγωνιστές και αγωνίστριες της Αντίστασης.

Ποιοι ήταν οι βασικοί άξονες μιας ριζοσπαστικής εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, που θα υπηρετούσε τις ανάγκες λαού και νεολαίας; Ας τους δούμε όπως τους περιέγραψε στο Εθνικό Συμβούλιο της ΠΕΕΑ, το Μάη του 1944, ο Π. Κόκκαλης.

Ο Π. Κόκκαλης εκεί θα αναφερθεί στα μέτρα που ελήφθησαν για το άνοιγμα των σχολείων, την καταπολέμηση του αναλφαβητισμού, την έμπρακτη αναγνώριση της ζωντανής γλώσσας του λαού. «Είναι ένας δρόμος - ανέφερε - που πρέπει με γοργό ρυθμό να φθάσει σε ριζικές μεταρρυθμίσεις, σε λύσεις απαραίτητες για την προσαρμογή της Παιδείας στην έννοια του λαϊκού κράτους. Το δρόμο αυτόν που ανοίγει η λαϊκή θέληση τον φωτίζει μια μεγάλη φυσιογνωμία της νεοελληνικής πνευματικής κίνησης. Η λαμπερή ακτινοβολία του Δημήτρη Γληνού. Σταματάμε με θλίψη μα και με άφταστο θαυμασμό μπρος στη μνήμη του μεγάλου αυτού ανθρωπιστή και ρεαλιστή (...). Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση είναι έργο στις βασικές του γραμμές έτοιμο, είναι έργο του Δημήτρη Γληνού (...). Το έργο αυτό καλείται τώρα να εφαρμόσει η κυβέρνηση, που προέρχεται από τη θέληση του λαού. (...). Το έργο αυτό ωστόσο, αν και προετοιμασμένο στις μεγάλες γενικές γραμμές, δεν είναι απλό (...). Γι' αυτό πιστεύουμε ότι εκείνοι που θα αναλάβουν τη λαϊκή Παιδεία πρέπει να μείνουν απερίσπαστοι από τη φροντίδα για άλλους τομείς (...)».

Ο Π. Κόκκαλης δίνει και μια εικόνα της προηγούμενης κατάστασης στην Παιδεία. Σημειώνει: «Στα εκατόν είκοσι χρόνια της ελεύθερης ζωής μας η Παιδεία ήταν πέρα για πέρα αντιδραστική, για να εξυπηρετεί έτσι καλύτερα τα συμφέροντα μιας ορισμένης τάξης. Τα κύρια χαρακτηριστικά της ήταν:

α) Η Παιδεία ήταν και έμεινε αντιλαϊκή, ο αναλφαβητισμός θριάμβευσε (...). Τα παιδιά του εργάτη και του αγρότη φοιτούσαν το πολύ δύο ή τρία χρόνια και είχαν για μοναδικό μορφωτικό κέντρο το δρόμο. Τα σχολικά κτίρια ήταν στάβλοι. Τα εποπτικά μέσα και όργανα διδασκαλίας ανύπαρκτα. Καμιά φροντίδα για την προστασία της μητέρας, καμιά διαπαιδαγώγηση για τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας, καμιά μέριμνα για την υγεία και την κοινωνική πρόνοια του παιδιού (..). Παράλληλα το διδακτικό προσωπικό πειναλέο και ακατάρτιστο.

β) Η Παιδεία ήταν και έμεινε αντικοινωνική. Συστηματική προσπάθεια να μην προσαρμόζεται στις υλικές και πνευματικές ανάγκες του λαού (...). Είχε καταντήσει προνόμιο των λίγων (...).

γ) Η Παιδεία ήταν και έμεινε αντιεπιστημονική (...) οι πιο γόνιμες επιστημονικές αλήθειες π.χ. η θεωρία της εξέλιξης και το διαλεκτικό αντίκρισμα της ροής του κόσμου και της κοινωνίας ή δε διδάσκονταν καθόλου ή τις διαστρέβλωναν και τις συκοφαντούσαν (...). Μα και οι αλήθειες εκείνες που διδάσκονταν στα σχολεία μας, δίνονταν στα παιδιά καθαρά θεωρητικά χωρίς καμία πρακτική εφαρμογή τους, χωρίς, λοιπόν, να γίνονται όργανα στα χέρια των παιδιών για τη λύση των προβλημάτων τους και γι' αυτό έμεναν ολότελα αχώνευτες.

δ) Η Παιδεία ήταν και έμεινε ποσοτική μάθηση κι όχι ποσοτική μόρφωση. Παραγέμισμα της μνήμης των παιδιών με γνώσεις περιττές. Λαχάνιασμα του δασκάλου να διδάξει όλο το πρόγραμμα. Καμία καλλιέργεια του πλούσιου σωματικού και ψυχικού δυναμισμού της παιδικής και εφηβικής ηλικίας. Αντίθετα, η Παιδεία ήταν κατασταλτική. Απόλυτος μονάρχης στο σχολείο ο δάσκαλος (...), το σχολείο φυλακή της παιδικής ψυχής (...).

ε) Η Παιδεία ήταν και έμεινε ατομικιστική. Σ' όλες τις βαθμίδες της το σχολείο καλλιεργούσε τον ατομισμό (...) και δεν μπορούσε να είναι διαφορετικά γιατί όλο το κοινωνικό σύστημα, που όργανό του είχε την Παιδεία, στηρίζεται στην ανάδειξη ατόμου με όλα τα δυνατά, τις περισσότερε φορές, ανήθικα μέσα».

Αντίθετα - όπως υπογράμμισε - η Παιδεία στο λαϊκό κράτος πρέπει να εξυπηρετεί τα ζωντανά ιδανικά του λαού και της νεολαίας. Το σχολείο πρέπει να είναι σπλάχνο από τα σπλάχνα του λαού. Και η νεολαία πρέπει, με την Παιδεία που θα της δώσουμε, να κατανοήσει βαθιά: α) πως η φύση και η ζωή του ανθρώπων αλλάζουν αδιάκοπα μορφές, β) πως η σημερινή τραγική πραγματικότητα δεν είναι αιώνια και αμετάβλητη και επομένως πως τα προνόμια των λίγων δεν είναι ιερά και απαραβίαστα, γ) πως ο άνθρωπος πρέπει να αγωνιστεί για να αλλάξει την τραγική πραγματικότητα που τον βαραίνει, και δ) πως μέσα στον αγώνα για την αλλαγή αυτή οι νέοι πρέπει να γίνουν πρωτοπόροι.

Τα πρακτικά μέτρα για τέτοια Παιδεία ήταν: Οκτατάξιο Δημοτικό με επαγγελματική διαφοροποίηση στις δύο τελευταίες τάξεις ανάλογα με τις τοπικές συνθήκες. Σχολικά κτίρια που να ικανοποιούν όλες τις απαιτήσεις της σύγχρονης παιδαγωγικής. Μόρφωση του διδακτικού προσωπικού. Μέθοδος διδασκαλίας η δημιουργική εργασία. Ισα δικαιώματα για όλα τα παιδιά, να πέσουν όλοι οι σημερινοί οικονομικοί και κοινωνικοί φραγμοί. Οργάνωση της Παιδείας ώστε να υπηρετεί τις υλικές και πνευματικές ανάγκες του λαού και της νεολαίας. Παιδεία ενιαία.

Ακόμα και για την ανώτερη εκπαίδευση κατατέθηκαν εκεί προτάσεις καινοτόμες, με στόχο τα πανεπιστήμια «να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες του λαού, μορφώνοντας ικανούς εργάτες της επιστήμης για την εκμετάλλευση όλων των πλουτοπαραγωγικών κλάδων της χώρας και καταρτίζοντας όλο το διδακτικό προσωπικό για τα σχολεία της δημοτικής και της μέσης εκπαίδευσης». Και με πρόβλεψη της κατοχύρωσης «της απόλυτης ελευθερίας στη σκέψη και στο λόγο, για να λάμψει το φως της επιστημονικής αλήθειας μέσα στο ανακαινισμένο πια Πανεπιστήμιο» και της καθιέρωσης «σαν βασικής μεθόδου, της μεθόδου της εργασίας».

Η ΠΕΕΑ αποφάσισε στις 8 Ιούνη του 1944 τη δημιουργία, στην ελεύθερη Ελλάδα, δυο παιδαγωγικών φροντιστηρίων, που είχαν ως έδρα το Καρπενήσι και την Τύρνα Τρικάλων. Εκεί δίδαξαν σπουδαίοι παιδαγωγοί. Ταυτόχρονα, προετοιμάστηκαν δυο αναγνωστικά «Τα αετόπουλα» και η «Ελεύθερη Ελλάδα», που τυπώθηκαν στα βουνά σε 100.000 αντίτυπα και για πρώτη φορά μοιράστηκαν δωρεάν στα Ελληνόπουλα των ελεύθερων περιοχών.

* Στοιχεία πάρθηκαν από το βιβλίο «Η Παιδεία στην Αντίσταση» του Χάρη Σακελλαρίου, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή».

Τέλη Μάρτη 1968. Η έκδοση του πρώτου φύλλου του παράνομου «ΡΙΖΟΣΠ’ΣΤΗ» στην περίοδο της στρατιωτικοφασιστικής δικτατορίας στην Ελλάδα που εγκαθιδρύθηκε στις 21 Απρίλη 1967, γίνεται σπίθα για να ανάψει τη φωτιά της αντιδικτατορικής πάλης της εργατικής τάξης, του λαού και της νεολαίας μας. Αυτή η πρώτη έκδοση, ως περιεχόμενό της είχε τα ντοκουμέντα της 12ης Ολομέλειας της ΚΕ του ΚΚΕ. Η 12η Ολομέλεια ήταν σημαντική για το ΚΚΕ και το εργατικό κίνημα στην Ελλάδα αφού έδωσε ένα γερό χτύπημα στον δεξιό οπορτουνισμό που φώλιαζε στις γραμμές του και ιδιαίτερα στην ΚΕ και το ΠΓ. Η δεξιά αναθεωρητική ομάδα για πολλά χρόνια ανέπτυξε φραξιονιστική δράση με σκοπό την αλλοίωση του χαρακτήρα του ΚΚΕ, ως κόμματος της εργατικής τάξης και τη μετατροπή του σε ένα κόμμα σοσιαλδημοκρατικό. Ηταν η εποχή που στη Δυτική Ευρώπη αναπτυσσόταν ο λεγόμενος ευρωκομμουνισμός που ως δεξιό οπορτουνιστικό ιδεολογικό ρεύμα, έβλαψε τα μέγιστα το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα. Η 12η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, το Φλεβάρη του 1968, με τις αποφάσεις της, έθετε τέρμα και στη φραξιονιστική αυτή δράση, και άνοιγε μέτωπο στον οπορτουνισμό.

Η σημασία έκδοσης του «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗ» ήταν τεράστια αν αναλογιστούμε τις τότε αντίξοες συνθήκες για το εργατικό και γενικότερα το λαϊκό κίνημα. Συνθήκες βαθιάς παρανομίας για το ΚΚΕ, που οδηγήθηκε στη διάσπαση και το κίνημα στο «γύψο». Η αναθεωρητική ομάδα αυτονομάστηκε με τον προβοκατόρικο τίτλο «ΚΚΕ Εσωτερικού», θέλοντας να σηματοδοτήσει ότι το ΚΚΕ ήταν «ξενοκίνητο» και «εξάρτημα της ΕΣΣΔ» όπως προπαγάνδιζε η πλουτοκρατία, τα πολιτικά της κόμματα, τα προπαγανδιστικά της επιτελεία, θέλοντας να τσακίσουν στη συνείδηση της εργατικής τάξης τον προλεταριακό διεθνισμό και να ξεριζώσουν το ΚΚΕ από το λαό. Αφού δεν μπόρεσε να το αλώσει και να το μετατρέψει σε εξάρτημα του συστήματος, έγινε η αιχμή του δόρατος του αντικομμουνισμού. Να πούμε επίσης ότι σ' αυτήν έχει ρίζες ο σημερινός ΣΥΝ. Βεβαίως οι αποφάσεις της 12ης Ολομέλειας συζητήθηκαν σε ολόκληρο το Κόμμα, μέσα σ' αυτές τις αντίξοες συνθήκες και η συντριπτική πλειοψηφία των στελεχών και των μελών του τάχτηκαν με τις αποφάσεις της. Και συζητήθηκαν παντού, στην παρανομία, στις ομάδες κρατουμένων στις φυλακές και τις εξορίες.

Ο «Ριζοσπάστης» δημοσιεύει σήμερα ένα άγνωστο στο πλατύ κοινό κείμενο υποδοχής του πρώτου φύλου του παράνομου «Ριζοσπάστη» γραμμένο από το Νίκο Παπαπερικλή με την υπογραφή «Ορέστης». Είναι ο «Φιλικός» του «Ριζοσπάστη», που για πολλά χρόνια μετά τη μεταπολίτευση, το 1974, έγραφε την επιφυλλίδα «Ζωή και πάλη».

Ο Νίκος Παπαπερικλής

Και θα 'ναι βαθύτατη η συγκίνηση των παλαιμάχων που μεγάλωσαν με τα φτερά του. Εξήντα περίπου χρόνια τώρα είναι που έμπηξε την πρωτεϊκή του φωνή από τα βάθη...

-- Σκλάβοι της δουλιάς σηκώστε το κεφάλι σας ψηλά!..

Από τα σπλάχνα του λαού και πάλι σήμερα. Από τα βάθη της γης. Από ένα υπόγειο τυπογραφείο, ίσως, στα σκοτεινά βάθη, που μετράει ο στοιχειοθέτης σπυρί σπυρί τα στοιχεία και τις ώρες της κτηνώδικης δικτατορίας. Κάθε συνθετήριο και μια λαχτάρα. Κάθε γραμμούλα και μια κραυγή οργής και παρόρμησης.

-- Κάτω η χούντα! Ελληνες! Ενωμένοι στη μάχη... Νυν υπέρ πάντων ο αγών! Δεν είναι μια οποιαδήποτε φωνή αυτή σήμερα. Είναι ο «Ριζοσπάστης», που κράτησε, μισόν και πάνω αιώνα, το λάβαρο της ελευθερίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης ψηλά. Είναι ο μυθικός Ανταίος που αντλεί τη δύναμή του από τα σπλάχνα της αγωνιζόμενης Ρωμιοσύνης και από τη μάνα γη που τον γέννησε ματωμένη σε αγώνες και καταδρομές, σε νίκες, παλινδρομήσεις, εξορμήσεις και θριάμβους. Ορθός στη δικτατορία της 4ης Αυγούστου. Αγρυπνος φρουρός κατά της ακρίδας των ξένων. Πρωτοπόρος στις μάχες για ψωμί, δουλιά και ελευθερία. Με θύματα. Με ματωμένα πιεστήρια. Με υπέροχο πάντα φρόνημα...

Χέρι χέρι, λοιπόν, η εφημερίδα η πολυπόθητη της εργατιάς και του λαού και σήμερα κάτω από τις διασταυρωμένες χαντζάρες της τυραννίας κι αρχίζει ο χαρούμενος ψίθυρος στο εργοστάσιο, στη συνοικία...

-- Τα 'μαθες; - «Ριζοσπάστης»!

-- Και πού; Εδώ είναι χούντα...

-- Ελα από το σπίτι... Ελα και δε χάνεις... Θα ξαναζήσουμε μέρες και νύχτες παλιές... Θα δυναμώσει ο ρυθμός της πορείας μας. Θα γίνει ταχύτερος ο παλμός της συντροφικής πάλης... Ολα!

Το πρώτο φύλλο του παράνομου «Ριζοσπάστη», το Μάρτη του 1968

Τι είναι αυτό το χρονικό κι αυτός ο θαυμαστός οργανωτής και διαφωτιστής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ελλάδας, που αναπήδησε πάλι προχτές μέσα στα σκοτάδια της πιο κτηνώδικης βίας;

Είναι μια κραυγή κι ένα κόμμα που άπλωσε βαθιές βαθιές ρίζες μέσα στα σπλάχνα του ηρωικού μας λαού. Στις νόμιμες περιστάσεις σκιρτούσε από χαρά η εργαζόμενη Ελλάδα με την κραυγή του εφημεριδοπώλη στις λεωφόρους και στις πλατείες, στα χωριά, στα λιμάνια, στα εργοστάσια, στα μαγαζιά, στις βουερές πολιτείες...

-- Ο «Ριζοσπάστης»!.. Εδώ η φωνή του λαού, της αλήθειας!

Κι άπλωνε τ' ατσαλένιο του χέρι ο εργάτης κι ένιωθε μ' αυτό το χαρτί υπερήφανος ν' αντρειώνεται η τάξη του, μια τάξη όχι πια για τους άλλους, τα μεγαθήρια, τα παράσιτα, τους αδίστακτους, αλλά για τον εαυτό της, για την πρωτοπορία της ζωής και της πάλης κι άφηνε κραυγή χαράς.

-- Εχ! Να μου ζήσεις αθάνατη αδελφή φωνή της λευτεριάς, της ειρήνης, της ελπίδας, της δικαιοσύνης!.. Σπάσε τις ρίζες της εκμετάλλευσης και τις αλυσίδες της τυραννίας, εφτάψυχέ μου «Ριζοσπάστη»!

Στο χορό, λοιπόν, των ηρωικών πατριωτικών εκδόσεων και ο «Ριζοσπάστης» σήμερα. Δίπλα στην «Αδούλωτη Αθήνα», τη «Νέα Ελλάδα», στο «Ρήγα», τη σαρκαστική φοιτητική σάτιρα με τ' όνομα «Χούντα», στην «Ελεύθερη Πατρίδα» και σ' όλες τις εκδόσεις που παρορμούν και φωτίζουν, που ξεγυμνώνουν τα τέρατα της τυραννίας, που καθοδηγούν και εγκαρδιώνουν.

Ο «Ριζοσπάστης» όμως έχει μια φωτεινή και τρισένδοξη, μιαν ηρωική και ματωμένη ιστορία. Μέσα στο έρεβος και το χάος της Κατοχής, εμορφοποίησε έναν αθάνατο κόσμο αντίστασης. Από τις στήλες του το πρώτο ανέσπερο φως. Από τη ρωμαλέα φωνή του η βροντερή απάντηση στον κατακτητή, που έδωσε φτερά στους Ελληνες.

-- Θάνατος στο φασισμό, λευτεριά στο λαό!

-- Στ' άρματα, στ' άρματα!

-- Εμπρός στον αγώνα!..

Εκείνος ο «Ριζοσπάστης» ορθώνεται και σήμερα. Μια απαρχή γενναία. Μια εξόρμηση φωτεινή! Ενα σύνθημα μάχης που θα το ακολουθήσει μια πλημμυρίδα εντύπων όπως στα μαύρα χιτλερικά χρόνια.

Που θα πνίξει στον ωκεανό της τη Χούντα. Αυτό διδάσκει η ζωή. Και αυτό θα γίνει.