Με την αναδιάρθρωση της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης, την προδιαγεγραμμένη από τη διαδικασία της Μπολόνια, επιχειρείται η αναπαραγωγή ενός σημαντικού μέρους της μελλοντικής εργατικής δύναμης για την «ανταγωνιστική ευρωπαϊκή οικονομία της γνώσης», όπως καθορίστηκε στη Διακήρυξη της Λισαβόνας. Αποτελεί μέρος της πολιτικής για τη διατίμηση της εργατικής δύναμης, που περιλαμβάνει τη διευθέτηση του εργάσιμου χρόνου, τις ελαστικές σχέσεις εργασίας, το Ασφαλιστικό, τις ατομικές συμβάσεις και άλλες πολλές ευγενείς ρυθμίσεις για το χτίσιμο της «ισχυρής Ευρώπης»!Την αυριανή ταξική τους θέση διαβλέπουν οι Γάλλοι φοιτητές και βγήκαν μαζικά στους δρόμους μαζί με τους εργάτες ενάντια στο νόμο για τη Σύμβαση Πρώτης Πρόσληψης. Στην Ευρώπη και στην Ελλάδα σήμερα σχεδόν το 50% της νεολαίας φοιτά σε σχολές Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης, και οι εργασιακές σχέσεις με τις οποίες «υποδέχεται» το κεφάλαιο τους αποφοίτους είναι πολύ χειρότερες από αυτές που δοκίμασαν οι γονείς τους.

Η διαμόρφωση της εργατικής δύναμης σε μια οικονομία «υψηλής προστιθέμενης αξίας», με βάση τις φιλοδοξίες των ευρωπαϊκών μονοπωλίων, σχετίζεται με την ανάπτυξη των παραγωγικών μέσων. O στόχος του ευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού για την πιο ανταγωνιστική οικονομία δε θα στηριχτεί στον ιματισμό αλλά στην παραγωγή αεροπλάνων, αυτοκινήτων, πολεμικών μηχανών, παραγωγικών μέσων νέας τεχνολογίας και υπηρεσιών, που ενσωματώνουν όσο το δυνατό περισσότερη γνώση. Ενα επιβατικό αεροπλάνο έχει μέχρι και 1.300 υπολογιστές, ενώ ένα αυτοκίνητο περί τους δέκα. Τόσο η παραγωγή όσο και η συντήρηση χρειάζεται νέου τύπου εργατική δύναμη, ενώ παράλληλα θα συνεχίζει να χρειάζεται και μεγάλο κομμάτι χειρωνακτικής εργατικής δύναμης για την παραγωγή και τις υπηρεσίες, που θα καθυστερούν τεχνολογικά.

Σε μοντέρνα συστήματα βιομηχανικού αυτοματισμού, το λογισμικό κοστίζει περισσότερο από το υλικό. Η επιστημονική γνώση που θα ενσωματώνεται στα προϊόντα το 2020 θα φθάσει το 20% από το 5% που ήταν το 1945. Το κύριο χαρακτηριστικό των μηχανών, των προϊόντων και υπηρεσιών αυτού του τύπου είναι η συσσώρευση μεγάλης ποσότητας νεκρής πνευματικής εργασίας (η εργασία που αναλώθηκε για την έρευνα και την ανάπτυξη), με μικρό ως μηδαμινό κόστος παραγωγής των αντιτύπων του προϊόντος ή της υπηρεσίας και σχετικά λιγότερη και απλούστερη ποσότητα ζωντανής εργασίας σε σχέση με το αποτέλεσμα. Είναι σαφές ότι ο χειρισμός των νέων παραγωγικών μέσων χρειάζεται νέα σύνθεση της εργατικής τάξης.

Οι πολυεθνικές συγκεντρώνουν τη γνώση, που είναι υλοποιημένη σε τεχνολογία, και την ιδιοποιούνται χωρίς να τους ανήκει. Η γνώση παράγεται με την ανάλωση εργατικής πνευματικής δύναμης και απαλλοτριώνεται από το κεφάλαιο. Δεν πέφτει από τον ουρανό, όπως υποστηρίζουν όσοι βλέπουν στα όνειρά τους ότι μπορούν να καταργήσουν τη βασική αντίθεση ανάμεσα στην εργασία και το κεφάλαιο. Η κάθε παραπέρα επεξεργασία και χειρισμός της γνώσης για τη μετατροπή της σε προϊόν χρειάζεται την παρέμβαση της ζωντανής εργασίας.

Μπορούμε να επιχειρήσουμε έναν παραλληλισμό των αλλαγών στη βιομηχανική και τεχνολογική επανάσταση. Μετά τη βιομηχανική επανάσταση αυξάνεται η απόσπαση υπεραξίας από τον χειρώνακτα προλετάριο με την αξιοποίηση της νεκρής εργασίας στις μηχανές, που τροφοδοτούνται με ενέργεια (υδατόπτωση, ατμός), ενώ σήμερα μέσω της υπολογιστικής ισχύος αποσπάται υπεραξία και από τον πνευματικά εργαζόμενο. Ο ταιηλορισμός αποτέλεσε το αποκορύφωμα του καταμερισμού εργασίας, οπότε η παραγωγή πέρασε από τους τεχνίτες που είχαν ολοκληρωμένη γνώση της παραγωγής ενός προϊόντος στον ανειδίκευτο εργάτη της γραμμής παραγωγής, που εκτελούσε μία μονότονη και επαναλαμβανόμενη εργασία. Πέρα από την εκμετάλλευση, έρχεται και η αλλοτρίωση και η αποξένωση του εργάτη από τον κατακερματισμό της εργασιακής διαδικασίας. Οι σημερινές αναδιαρθρώσεις, που εκδηλώνονται στην κεφαλαιοκρατική οικονομία, απαιτούν ένα νέο είδος εργατικού δυναμικού, κυρίως στο χώρο της πνευματικής εργασίας, για να διευρυνθεί η κερδοφορία. Κατακερματισμός της επιστημονικής υπόστασης των περισσότερων πτυχιούχων και απαίτηση για κατοχή δεξιοτήτων χειρισμού των μέσων παραγωγής, που ενσωματώνουν τη γνώση.

Μία έκθεση που παράγγειλε η βρετανική κυβέρνηση, για να προβλεφτούν οι τάσεις στη βιομηχανία, υποστηρίζει ότι σε δέκα χρόνια το 50% των εργαζομένων στη βρετανική μεταποίηση θα είναι απόφοιτοι Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης, που σημαίνει μιας μεγάλης έκτασης αλλαγή στη σύνθεση του βιομηχανικού προλεταριάτου. Σε έκθεση για το μέλλον της ευρωπαϊκής κατασκευαστικής μεταποιητικής βιομηχανίας έως το 2020, προτείνεται η νέα γενιά των «εργατών της γνώσης» να συνδυάζει τεχνολογική κατάρτιση και επιχειρηματικό πνεύμα, που θα αποκτηθούν «στα εργοστάσια της κατάρτισης» σε «στρατηγική συμμαχία με τη βιομηχανία», όπως οι συντάκτες της έκθεσης «οραματίζονται» τα πανεπιστήμια του μέλλοντος. Η συμμαχία αυτή και η επιχειρηματικότητα δε θα ετοιμάζουν τους επιχειρηματίες του μέλλοντος, αλλά θα διαμορφώνουν μια θετική στάση αν όχι υποταγή των φοιτητών στην επιχειρηματική πειθαρχία. Επίσης, οι συντάκτες της έκθεσης θεωρούν ότι οι σπουδές είναι γενικές και έχουν μεγάλη διάρκεια και προτείνεται η ολοκλήρωση του βιομηχανικού περιβάλλοντος στην αίθουσα διδασκαλίας και η διά βίου κατάρτιση.

Η κρίση του πανεπιστημίου οφείλεται στην αναντιστοιχία του με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και τις προδιαγραφές του νέου εργατικού δυναμικού, που ζητάει η καπιταλιστική ανάπτυξη. Το Ερασμιακό πανεπιστήμιο με την ακαδημαϊκή ελευθερία έχει παρέλθει προ πολλού, αλλά δεν μπορεί να σταθεί ούτε το δημόσιο πανεπιστήμιο του 20ού αιώνα, που διαμόρφωνε τα στελέχη της καπιταλιστικής οικονομίας και η ισορροπία του στηριζόταν στην υπόσχεση για ένταξη μιας μικρής μερίδας αγροτόπαιδων ή εργατόπαιδων στα μικροαστικά στρώματα. Αυτή η πραγματικότητα εξέθρεψε και τις θεωρίες περί τεχνοδομής, κυριαρχίας των τεχνοκρατών και ξεπεράσματος της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας, οι οποίες και εγκαταλείφθηκαν νωρίς, γιατί οι αναδιαρθρώσεις διευρύνουν την προλεταριοποίηση των πτυχιούχων και ενσωματώνουν στο μονοπώλιο ελεύθερους επαγγελματίες, αυτοαπασχολούμενους και μικρομεσαίες επιχειρήσεις.

Η διαδικασία της Μπολόνια ενσωματώνει την εκπαίδευση στην καπιταλιστική οικονομία και δεν αφήνει περιθώρια στην καλλιέργεια της παιδείας, που σχετίζεται με τη συμβολή του κάθε ανθρώπου στον πολιτισμό με την πολύ ευρύτερη έννοια του όρου. Ο πολιτισμός της ανθρωπότητας έχει βάση τον τρόπο παραγωγής, αλλά δεν ταυτίζεται μ' αυτόν γιατί αυτό είναι αντίδραση στην πρόοδο και οπισθοδρόμηση. Σημαίνει ακρωτηριασμό της ανθρώπινης σκέψης, αφού περνάει από την προκρούστεια κλίνη της καπιταλιστικής βαρβαρότητας, για να κοπεί ο άνθρωπος στα μέτρα των παραγωγικών μέσων. Οι νέοι ταξικοί φραγμοί στην εκπαίδευση έχουν κυρίως ποιοτικό παρά ποσοτικό χαρακτήρα και είναι δυσκολότερη η κατανόησή τους. Μπορεί να έχουμε ποσοτική αύξηση των φοιτητών, αλλά το περιεχόμενο της εκπαίδευσης γίνεται εργαλειακό και η πανεπιστημιακή ζωή περιορίζεται σε ένα είδος παραγωγικής διαδικασίας της εργατικής δύναμης του μέλλοντος, αντί για την απελευθερωτική παιδεία που σήμερα έχει ανάγκη η κοινωνία. Η θετική πλευρά της μαζικότερης πρόσβασης, έστω και σ' αυτή την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, και η συνειδητοποίηση της κοινωνικής θέσης των «εργατών της γνώσης» μπορεί να δημιουργήσουν μια άλλη βάση, για να μετατραπεί η εργατική τάξη από «τάξη καθεαυτή» σε «τάξη για τον εαυτό της», αλλά αυτή η δυνατότητα χρειάζεται διερεύνηση για να υποστηριχτεί με αξιώσεις.

Σίγουρα το σημερινό δημόσιο πανεπιστήμιο δεν ικανοποιεί το κοινωνικό δικαίωμα για επιστημονική εκπαίδευση υψηλού επιπέδου και ειδικότερα για τους νέους που προέρχονται από τα φτωχότερα στρώματα. Ομως, οι προωθούμενες αλλαγές θα οξύνουν ακόμη περισσότερο την αναντιστοιχία. Η αντίθεση στις επιμέρους ρυθμίσεις, χωρίς να εκφραστεί μια ολοκληρωμένη θεώρηση για τις αιτίες των αναδιαρθρώσεων, που ανάγονται στη σύγκρουση κεφαλαίου και εργασίας, θα φαίνεται σαν συντεχνιακή συντηρητική περιχαράκωση για τη διατήρηση των κεκτημένων. Ο ρομαντισμός για την υπεράσπιση του δημόσιου πανεπιστημίου του αστικού ουμανισμού είναι αδιέξοδος. Ο νέος κοινωνικός ρόλος του πανεπιστημίου είναι η συμβολή στη θεωρία και την πράξη της απελευθέρωσης της μισθωτής εργασίας από τα δεσμά της εκμετάλλευσης και όλα τα αιτήματα και οι κατακτήσεις πρέπει να έχουν αυτή την αναφορά.