Το βασικό θέμα της 18ης Ολομέλειας αφορούσε στη συζήτηση για την έκθεση δράσης της ΚΕ από το 8ο Συνέδριο (1961), το Σχέδιο του νέου Προγράμματος και του Καταστατικού του Κόμματος, ως εισηγητικά κείμενα στις εργασίες του 9ουΠρογραμματικού Συνεδρίου (4 - 10/12/1973). Συμπληρώθηκε η ημερήσια διάταξη με το ειδικό θέμα συζήτησης για την τρέχουσα πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα, με ενημέρωση - εκτίμηση για την πορεία του αντιδικτατορικού αγώνα (που είχε δυναμώσει μέσα στην Ελλάδα από το 1972), και τον καθορισμό της στάσης του Κόμματος στο δημοψήφισμα της χούντας. Η στρατιωτική χούντα, την 1ηΙούλη 1973, κατάργησε με Συντακτική Πράξη τη βασιλεία, ανακήρυξε ως πρώτο Πρόεδρο Δημοκρατίας τον Γ. Παπαδόπουλο και προκήρυξε δημοψήφισμα για το πολιτειακό ζήτημα για τις 29 Ιούλη, ενώ πλάσαρε μέτρα «φιλελευθεροποίησης» και προσφυγής σε εκλογές, σε ένα μακρύτερο χρονικό διάστημα και με τη δική της συμμετοχή ως πολιτικού μορφώματος - κόμματος.

Στη συζήτηση του θέματος αυτού συμπεριελήφθη και η Διακήρυξη της ΚΕ (που δόθηκε στη δημοσιότητα πριν από τη 18η Ολομέλεια) η οποία αναφερόταν στον, μετά τη χούντα, πολιτικό στόχο του Κόμματος, στο καθεστώς της Νέας Δημοκρατίας. Η Νέα Δημοκρατία αποσκοπούσε στο να εξασφαλιστεί η αυτοτελής παρέμβαση του ΚΚΕ, να γινόταν διακριτή η διαφορά του απέναντι στα αστικά κόμματα, είχε και το χαρακτήρα πρότασης για πολιτική συνεργασία.

Τα ντοκουμέντα που ψηφίστηκαν για το 9ο Συνέδριο ονομάστηκαν Προσχέδιο, καθώς δόθηκε η δυνατότητα να ξανασυζητηθούν στις ΚΟ και να διαμορφωθούν για συζήτηση στις εργασίες του 9ου Συνεδρίου. Η απόφαση να μεσολαβήσει νέος κύκλος συζήτησης πριν από το Συνέδριο προέκυψε καθώς, κατά τις εργασίες της Ολομέλειας ανέκυψαν προβληματισμοί, διαφορετικές σκέψεις, επισημάνθηκαν αντιφάσεις. Αφορούσαν κυρίως στο ζήτημα της ενιαίας επαναστατικής διαδικασίας με τη λογική των δύο σταδίων, της αντιιμπεριαλιστικής δημοκρατικής επανάστασης και της σοσιαλιστικής. Διαφορετικές απόψεις και ερωτήματα προβλήθηκαν για την εκτίμηση της ανάπτυξης του ελληνικού καπιταλισμού, αν η Ελλάδα ήταν βιομηχανική, αγροτική καπιταλιστική χώρα ή ήταν σε πορεία να γίνει, κατά πόσο παρέμεναν προκαπιταλιστικά στοιχεία στην αγροτική παραγωγή. Στην εισήγηση του ΠΓ χρησιμοποιήθηκε, λαθεμένα, ως κριτήριο εκτίμησης για προκαπιταλιστικά στοιχεία η ύπαρξη μεγάλου αριθμού μικροϊδιοκτητών αγροτών, σε σύγκριση με άλλα καπιταλιστικά κράτη, ή αν αποτελούσαν ένα λεπτό επάνω στρώμα απέναντι στη μάζα των μικροϊδιοκτητών. Διαφορές και ερωτήματα υπήρξαν και στο ζήτημα των κοινωνικών κινητήριων δυνάμεων των δύο σταδίων.

Η παρούσα έκδοση κάθε άλλο παρά μπορεί να θεωρηθεί πλεονασμός, επειδή έχουν εκδοθεί τα Δοκίμια του ΚΚΕ και κομματικά ντοκουμέντα για τα 100 χρόνια του ΚΚΕ και της Κομμουνιστικής Διεθνούς, η Ανακοίνωση για τα 50χρονα της επιβολής της στρατιωτικής χούντας το 1967, η ειδική έκδοση για την περίοδο της δικτατορίας. Προσφέρει ένα μεγάλο πανόραμα στοιχείων που βοηθούν στην πιο αναλυτική τεκμηρίωση των συμπερασμάτων που κατέληξε το Κόμμα στα δύο Δοκίμια. Κυρίως, προσφέρει πολύτιμη ιστορική πείρα που απαντά στο ερώτημα πώς είναι δυνατόν ένα ΚΚ, που ποτέ δεν εγκατέλειψε την πίστη του στον μαρξισμό - λενινισμό, τον προλεταριακό διεθνισμό, την αναγκαιότητα της πάλης για τον σοσιαλισμό, την υπεράσπιση της παγκόσμιας προσφοράς του στον 20ό αιώνα, την καταστατική κατοχύρωση των αρχών και κανόνων λειτουργίας του Κόμματος Νέου Τύπου, τελικά δεν απαλλάχθηκε από παρεκκλίσεις και οπορτουνιστική στρατηγική, έως και τη 10ετή αυτοδιάλυσή του.

Αδυναμίες, λάθη και σε ορισμένες περιπτώσεις δυσκολίες να προβλεφθούν όλες οι πιθανές πτυχές απότομων στροφών και εξελίξεων δεν είναι εύκολο να αποφευχθούν με το «μαχαίρι», όσο και αν ένα ΚΚ έχει δράση ενός αιώνα. Υπάρχουν λάθη, αδυναμίες, που διορθώνονται γρήγορα, που δεν έχουν βαθύτερες επιπτώσεις, αλλά δυστυχώς και λάθη που μπορεί να εξελιχθούν σε αλλοίωση του επαναστατικού του χαρακτήρα, υιοθέτηση οπορτουνιστικών θέσεων, ενώ θεωρητικά δεν έχουν απορριφθεί οι θεμελιακές του αρχές. Τέτοια λάθη βαραίνουν, όπως συνέβη κατά την απελευθέρωση του '44, όταν διαμορφώθηκε επαναστατική κατάσταση και η επιρροή του Κόμματος στις μάζες και το κίνημα ήταν στο ζενίθ. Οταν, δηλαδή, αντικειμενικά έμπαινε ζήτημα ανατροπής της αστικής εξουσίας υπέρ της εργατικής.

Τα Πρακτικά της 18ης Ολομέλειας όπως και τα Πρακτικά της 12ης Ολομέλειας (5 - 15 Φλεβάρη 1968), που έχουν ήδη κυκλοφορήσει, αποδεικνύουν ότι ο επαναστατικός χαρακτήρας του Κόμματος δεν προσδιορίζεται αποκλειστικά και μόνο από τις διακηρύξεις του. Υλοποιείται στην πράξη από την επεξεργασμένη επαναστατική στρατηγική του την εποχή περάσματος από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό - κομμουνισμό, την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και την καπιταλιστική διεθνοποίηση. Υλοποιείται με την εργατική του σύνθεση και την οικοδόμηση σε παραγωγική, παραγωγικο-εδαφική βάση, με την απαρέγκλιτη τήρηση των αρχών και κανόνων λειτουργίας του. Υλοποιείται με την έμπρακτη ανάπτυξη της διαλεκτικής ενότητας θεωρίας και πράξης, με καθοριστικό ρόλο - στην ενότητα - της θεωρίας, της διαλεκτικής σχέσης οικονομίας και πολιτικής. Η ελλιπής θεωρητική γνώση, ή μη μελέτη των εξελίξεων με βάση τις θεμελιακές θεωρητικές αρχές μπορούν να αποτελέσουν παράγοντα γέννησης παρεκκλίσεων που οδηγούν σε οπορτουνιστική στρατηγική.

Η 18ηΟλομέλεια ήταν καθοριστική για την τελική προετοιμασία του 9ουΣυνεδρίου και την ψήφιση ενός Προγράμματος που, παρά τις βελτιώσεις που επέφερε με την κριτική προηγούμενων αποφάσεων, άφησε άθικτο τον κρίσιμης σημασίας πυρήνα του Προγράμματος του 8ουΣυνεδρίου, υιοθετώντας τα δύο στάδια της επαναστατικής διαδικασίας, δηλαδή ενδιάμεση εξουσία ανάμεσα στην καπιταλιστική και τη σοσιαλιστική εργατική εξουσία, που δεν αναιρούνταν καθόλου με τη θέση περί διαλεκτικής ενότητας των δύο σταδίων.

Κατά συνέπεια, δεν προσδιορίζονταν με αντικειμενικά ταξικά κριτήρια οι αστικές πολιτικές δυνάμεις και η στάση του ΚΚΕ απέναντί τους, κυριαρχούσε η λογική των μεταρρυθμίσεων, απουσίαζε ο ρόλος της επαναστατικής κατάστασης.

Το πρόβλημα της στρατηγικής, βεβαίως, δεν αφορούσε μόνο στην 18η Ολομέλεια, αφού τομή στην αλλοίωση της επαναστατικής στρατηγικής του Κόμματος αποτέλεσε η 6η Ολομέλεια της ΚΕ του '34, σε μια περίοδο που το Κόμμα μας είχε ξεπεράσει τη «βρεφική» του ηλικία, η μαρξιστική - λενινιστική σκέψη ήταν περισσότερο γνωστή στην Ελλάδα σε σχέση με το 1918. Το γεγονός ότι η αλλαγή στρατηγικής του ως προς τον χαρακτήρα της επανάστασης οφειλόταν στη γραμμή και την παρέμβαση της Κομμουνιστικής Διεθνούς δεν αποτελεί απόλυτο δικαιολογητικό παράγοντα, γιατί παρέμενε και παραμένει πάντα η αυτοτελής ευθύνη του κάθε ΚΚ στη χώρα του.

Στα θετικά της 18ης Ολομέλειας ήταν η αναγνώριση ότι υπήρχαν παραβιάσεις κατά την προετοιμασία και οργάνωση του 8ου Συνεδρίου, ότι η σύνθεσή του δεν ήταν αντιπροσωπευτική. Θετικό επίσης στοιχείο ήταν η κατάργηση της προηγούμενης θέσης του Κόμματος για ύπαρξη στην Ελλάδα μη μονοπωλιακής αστικής τάξης. Ενώ δεν απορριπτόταν η θέση για τον ειρηνικό δρόμο προς το σοσιαλισμό, γινόταν η εκτίμηση ότι στην Ελλάδα δεν ήταν αυτός εφικτός, γιατί η αστική τάξη της ήταν εξαρτημένη και υποτελής στις ΗΠΑ και διεπόταν από αντιδραστικές παραδόσεις. Παραγραφόταν, κατά συνέπεια, πέρα από τις μαρξιστικές - λενινιστικές θέσεις για την αστική τάξη από τη στιγμή που πήρε την εξουσία στα χέρια της ανατρέποντας τη φεουδαρχία, και η μέχρι τότε μακρόχρονη πείρα όλων των επαναστάσεων, αστικών και σοσιαλιστικών, πολύ περισσότερο δεν υπολογιζόταν ότι η αστική τάξη δεν παραιτούνταν από την ένοπλη αντεπαναστατική πάλη, τα σαμποτάζ και την υπονόμευση όχι μόνο στις συνθήκες κινδύνου ανατροπής της αλλά και μετά την ανατροπή της στις συνθήκες της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, οπότε η ταξική πάλη παίρνει άλλη μορφή.

Υπενθυμίζεται ότι η προετοιμασία του Προγράμματος του Κόμματος είχε ξεκινήσει από τη 14η Ολομέλεια (15/4/1970 - 19/4/1970) με συζήτηση στο Σχέδιο του ΠΓ, κάτω από το βάρος κρίσιμων ερωτημάτων των μελών του Κόμματος για το αποκαλούμενο τότε «οργανωτικό κομματικό ζήτημα», δηλαδή τη διάλυση των ΚΟ στην Ελλάδα με Απόφαση της 8ης Ολομέλειας της ΚΕ το '58 και το πέρασμα των κομματικών δυνάμεων στην ΕΔΑ. Υπήρξε έντονη απαίτηση, για την ανάληψη ευθυνών από την ΚΕ, που εκλέχτηκε από το 8ο Συνέδριο, και το ΠΓ και για την ανάδειξη των στελεχών του οπορτουνισμού στην ΚΕ και το ΠΓ. Τα ερωτήματα προκλήθηκαν αμέσως μετά την 12η Πλατιά Ολομέλεια της ΚΕ (5/2/1968 - 15/2/1968) που η λήξη της οδήγησε στην οριστική ρήξη με την οργανωμένη φραξιονιστική ομάδα του δεξιού οπορτουνισμού που απέβλεπε στην αυτοδιάλυση του ΚΚΕ, στη σοσιαλδημοκρατικοποίησή του.

Η 12η Ολομέλεια αποτέλεσε μεγάλο ιστορικό βήμα, αφού διασφάλισε την ιστορική συνέχεια του Κόμματος, όμως δεν συνδέθηκε η πάλη με την οπορτουνιστική ομάδα με το ξεκίνημα, έστω, ενός βαθύτερου προβληματισμού, αφού ο φραξιονισμός αναπτύχθηκε πάνω σε ένα γόνιμο έδαφος, που αφορούσε στη στρατηγική του Κόμματος, ιδιαίτερα την πιο κρίσιμη δεκαετία '40 - '50. Επρόκειτο για επιλογές που οδήγησαν στην 6η Ολομέλεια του 1956, την 7η Ολομέλεια της ΚΕ (18 - 24/2/1957) και τελικά στην 8η Ολομέλεια (5 - 15/1/1958). Υπενθυμίζεται ότι η δράση του Κόμματος σε αυτήν τη δεκαετία ήταν αντικείμενο διαπάλης και δεξιάς στροφής με την παρέμβαση των 6 Κομμουνιστικών Κομμάτων εξουσίας. Η δεξιά στροφή, βέβαια, έγινε στο έδαφος άλυτων προβλημάτων ως προς την εκτίμηση της στρατηγικής του Κόμματος στην Κατοχή και μετά, και τη λαθεμένη, ως προς το περιεχόμενό της, παρέμβαση του ΚΚΣΕ στο Σχέδιο Προγράμματος του Κόμματος που ψήφισε η 4η Πλατιά Ολομέλεια (12 - 14/12/1953).

Στο πρώτο θέμα της συζήτησης της 18ης Ολομέλειας, για το δημοψήφισμα, τον αντιδικτατορικό αγώνα και την, μετά τη χούντα περίοδο, κυριαρχούσε η λογική ότι για να επιτευχθεί η άνοδος του αντιδικτατορικού κινήματος, βασική προϋπόθεση ήταν η πολιτική συνεργασία από τα πάνω, αν και εκτιμούσαν ότι όλα τα άλλα κόμματα είχαν δώσει απτές αποδείξεις άρνησης συνεργασίας με το ΚΚΕ ορμώμενα από το ταξικό τους κριτήριο. Αντικείμενο συζήτησης ήταν αν το αντιδικτατορικό μέτωπο θα γινόταν στη βάση ενός μίνιμουμ προγράμματος ή ακόμα και ως συμφωνία για έναν στόχο, ενώ το Κόμμα εκτιμούσε ως πιο κοντινό σύμμαχο το ΠΑΚ υπό τον Α. Παπανδρέου και ορισμένα στελέχη της Ενωσης Κέντρου.

Ακόμα και η μεταξύ των αστικών κομμάτων συνεργασία δεν επιτεύχθηκε με μια ορισμένη οργανωμένη μορφή, αλλά και αν αυτή τελικά γινόταν, δεν θα περιείχε ίχνος πρόθεσης για την ανάπτυξη μαζικού κινήματος, αφού η επιλογή τους ήταν η αλλαγή από τα πάνω και με τη βοήθεια του ξένου παράγοντα (ΕΟΚ, ΗΠΑ, ΝΑΤΟ) και τον λαϊκό παράγοντα αδρανή.

Με βάση τα Πρακτικά της Ολομέλειας, απευθύνθηκαν στο ΚΚΕ ορισμένοι αστοί πολιτικοί, λόγω του δημοψηφίσματος, με στόχο την κοινή στάση στο ΟΧΙ στο δημοψήφισμα. Ταυτόχρονα, αρνούνταν να συζητηθεί το τι θα επακολουθούσε με την ανατροπή της χούντας π.χ. για την κατάργηση των μετεμφυλιακών νόμων ή άλλων ζητημάτων που σχετίζονταν με τις δημοκρατικές και συνδικαλιστικές ελευθερίες, τις στρατιωτικές βάσεις κ.λπ. Το ΚΚΕ πρότεινε με την ψήφο του λαού να εκφραστεί συνολικά η καταδίκη στη χούντα με ΟΧΙ, με σχισμένο ή σβησμένο, άκυρο ψηφοδέλτιο, με άδειο φάκελο ή και αποχή, που εγκρίθηκε και ως Απόφαση της 18ης Ολομέλειας.

Αν και η εισήγηση καθώς και οι περισσότερες ομιλίες συμφωνούσαν στη θέση του ΠΓ υπέρ ενός πολύμορφου ΟΧΙ και στην επιδίωξη να διαχωριστεί από τις αστικές δυνάμεις δίνοντας το ΚΚΕ δικό του νόημα στο ΟΧΙ, το κλίμα συζήτησης έδειχνε ότι υπήρχαν φόβος και δισταγμός μήπως το Κόμμα απομονωθεί από τα άλλα κόμματα. Ο φόβος αυτός αυξανόταν λόγω της εκτίμησης ότι η απομόνωση, όπως έλεγαν, του ΚΚΕ θα έδινε τη δυνατότητα στα αστικά κόμματα να αναδείξουν το «ΚΚΕ εσωτερικού» σε εκπρόσωπο της Αριστεράς, καθώς οι οπορτουνιστές περιορίζονταν στο ΟΧΙ χωρίς όρους.

Στην εισήγηση του ΠΓ επαναλαμβανόταν η θέση του Κόμματος ότι με την πτώση της χούντας θα έπρεπε να δημιουργηθούν προϋποθέσεις για την εξασφάλιση της «λαϊκής κυριαρχίας», όπου ο λαός θα αποφάσιζε για τη μοναρχία ή όχι, για τη δημοκρατία και το πολιτικό σύστημα, ενώ διευκρίνιζε ότι το ΚΚΕ από θέση αρχών ήταν κατά της βασιλείας. Επί της ουσίας, η λαϊκή κυριαρχία ταυτιζόταν με την αβασίλευτη αστική δημοκρατία και τις ουτοπικές «ελεύθερες» εκλογικές κοινοβουλευτικές διαδικασίες. Η δεδομένη αντίθεση του λαού στη χούντα, στην οποία συνέβαλε και η αρνητική θέση αστικών κομμάτων να τη στηρίξουν, δεν ήταν καθόλου επαρκής, για να οδηγήσει σε μια ανατροπή της με όρους λαϊκής εξέγερσης, που θα έδινε ώθηση στην από καλύτερες θέσεις ανάπτυξη της ταξικής πάλης και σχετικά πιο ριζοσπαστικού προσανατολισμού.

Τα ερωτήματα που τέθηκαν, σε ομιλίες, ήταν αν η Νέα Δημοκρατία θα έπρεπε ή όχι να αποτελούσε την πρώτη φάση του πρώτου σταδίου της επαναστατικής διαδικασίας, ή αν έπρεπε να αντανακλά ένα πρόγραμμα κοινής δράσης με αστικά κόμματα πριν από την έναρξη του πρώτου σταδίου, ή χρειαζόταν χωριστό μίνιμουμ αντιδικτατορικό πρόγραμμα αποσυνδεδεμένο από την ενιαία επαναστατική διαδικασία. Από ορισμένους ομιλητές, που δεν αρνούνταν την αναγκαιότητα συνεργασίας με αστικές δυνάμεις, ασκήθηκε κριτική στο ΠΓ ότι δεν έκανε έγκαιρα και καθαρά δημόσια κριτική στην άρνηση για συνεργασία από την πλευρά των αστικών δυνάμεων, που, εκτός των άλλων, αρνούνταν να συνδέσουν την ανατροπή της χούντας με εγγυήσεις αστικού δημοκρατικού χαρακτήρα.

Τελικά, προσδιορίστηκε ότι η Νέα Δημοκρατία αποτελούσε μια αρχική φάση στο αντιιμπεριαλιστικό δημοκρατικό επαναστατικό στάδιο, που ουσιαστικά οδηγούσε στον μεγαλύτερο κατακερματισμό της επαναστατικής διαδικασίας.

Η λογική της ταύτισης της πολιτικής συμμαχιών του Κόμματος με διαμόρφωση πολιτικών μετώπων από τα πάνω, είτε στο όνομα της πάλης κατά της δικτατορίας είτε για άλλα οξυμένα προβλήματα, ταλαιπώρησε το Κόμμα για πολλά χρόνια, έως την αλλαγή του Προγράμματός του στο 15ο και πιο ολοκληρωμένα στο 19ο Συνέδριο, καθώς ήταν ακόμα ισχυρές οι επιβιώσεις της προηγούμενης στρατηγικής. Τέτοιες επιβιώσεις στη σκέψη παραμένουν ακόμα ισχυρές σε δυνάμεις που βρίσκονται ή προσέρχονται κοντά στο ΚΚΕ, και σήμερα, όπως έδειξε η περίοδος 2012 - 2015 πιο ανάγλυφα, όταν τέθηκε το ζήτημα της άρνησης του ΚΚΕ να στηρίξει τον ΣΥΡΙΖΑ και η θέση του για μη συμμετοχή σε κυβέρνηση διαχείρισης στο πλαίσιο του καπιταλισμού.

Αναιρείται η αυτοτέλεια του ΚΚ όταν υιοθετεί τη λογική μεταβατικών προγραμμάτων, συμμετοχή σε κυβερνήσεις διαχείρισης στις συνθήκες του καπιταλισμού, την ύπαρξη ενδιάμεσης εξουσίας ανάμεσα στον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό.

Αυτό επιβεβαιώνεται και από τα Πρακτικά της 18ης Ολομέλειας, όταν εξηγούνταν ότι δεν ήταν δυνατόν να γίνεται κριτική στα άλλα κόμματα, εφόσον επιδιώκονται ή γίνονται διαπραγματεύσεις, αλλά και αν χρειαστεί η κριτική να μην εμποδίζει το δρόμο συνεργασίας. Πρόκειται για μια από τις πολλές αποδείξεις για το τι συνεπάγεται η απόσπαση της πάλης κατά της δικτατορίας ή για κάποιο άλλο πολύ οξυμένο ζήτημα από την πάλη για την εργατική εξουσία.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίοδος της 10ετούς καπιταλιστικής οικονομικής κρίσης. Και τότε και σήμερα σε περίοδο μη σταθεροποιημένης αναιμικής καπιταλιστικής ανάκαμψης, κατηγορείται το ΚΚΕ ότι δεν συνέβαλε στην οικοδόμηση ενός μετώπου πολιτικής συνεργασίας κατά των μνημονίων, ενώ σήμερα δεν συμβάλλει στην οικοδόμηση αριστερού πολιτικού μετώπου συνεργασίας ή αντικαπιταλιστικού, ή αντινεοφιλελεύθερου κ.λπ. με ένα μεταβατικό κυβερνητικό πρόγραμμα. Τη θέση του Κόμματος για την Κοινωνική Συμμαχία, που αφορά στις κινητήριες δυνάμεις του αγώνα και της προοπτικής - με βάση την αντικειμενική θέση τους στην καπιταλιστική οικονομία - την υποβιβάζουν ως μαζικό κίνημα, το οποίο θα λειτουργεί ως παράγοντας ανάδειξης κυβέρνησης διαχείρισης και στη συνέχεια στήριξής της.

Ολες οι αποχρώσεις των παραπάνω απόψεων εγκαλούν το ΚΚΕ ότι δεν παίρνει υπόψη τον αρνητικό συσχετισμό δυνάμεων και το επίπεδο της λαϊκής συνείδησης, βάζοντας - ισχυρίζονται - στην πρώτη γραμμή ως άμεσο σύνθημα την πάλη για το σοσιαλισμό. Αποτελεί συνειδητό ψέμα ότι το ΚΚΕ δεν διαμορφώνει, εξελίσσει και όπου χρειάζεται προσαρμόζει τη γραμμή εργατικής - λαϊκής συσπείρωσης και πάλης γύρω από οξυμένα προβλήματα, υπολογίζοντας τις δραματικές απώλειες την περίοδο της κρίσης αλλά και τις αυξανόμενες ανθρώπινες ανάγκες. Παίρνουμε υπόψη το γεγονός ότι η Ελλάδα βρίσκεται στο επίκεντρο των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων και τοπικών πολέμων στην περιοχή. Είναι συνειδητό ψέμα ότι το Κόμμα δεν υπολογίζει γενικά και κατά χώρο, κλάδο, περιοχή πώς εξελίσσεται ο συσχετισμός δυνάμεων. Είναι σκόπιμο, συνειδητό ψέμα ότι το ΚΚΕ δεν ενδιαφέρεται για την οργάνωση της εργατικής - λαϊκής αντεπίθεσης ή ότι αδιαφορεί για την απόσπαση κάποιων, έστω και μερικών, προσωρινών κατακτήσεων σήμερα για τη βελτίωση της ζωής της μεγάλης πλειοψηφίας του λαού. Το ψέμα τους δεν το αντιμετωπίζουμε από την ηθική του μόνο πλευρά (υπάρχει και τέτοια) αλλά πριν απ' όλα ως στοιχείο ενός πιο κρίσιμου προβλήματος που αφορά: Στην εχθρική στάση του οπορτουνισμού όχι μόνο απέναντι στο σοσιαλισμό αλλά και σε κάθε κατεύθυνση πάλης που συμβάλλει στην ανάπτυξη αντικαπιταλιστικής - αντιμονοπωλιακής συνείδησης. Δεν συμφωνούν στη διαμόρφωση μιας όσο γίνεται, στις συνθήκες του καπιταλισμού, μαζικής πρωτοπορίας ικανής να συσπειρώνει, να δίνει μάχες, όχι μόνο εναντίον της μιας ή της άλλης κυβέρνησης αλλά και κατά του κεφαλαίου και των ιμπεριαλιστικών ενώσεων και σχηματισμών.

Το Κόμμα μας αποκαθιστώντας τον επαναστατικό του χαρακτήρα, κρατώντας μάλιστα την ιστορική του συνέχεια και το 1968 και την περίοδο '89 - '91, προσπαθεί και οφείλει συνεχώς να παίρνει σοβαρά υπόψη του το βασικό πρόβλημα της επαναστατικής πολιτικής, να εντοπίζει τον κύριο κρίκο στην αλυσίδα των γεγονότων και των εξελίξεων, με βάση τις αντιθέσεις της καπιταλιστικής κοινωνίας. Αξίζει με αυτήν την έννοια να θυμίσουμε τη συμπυκνωμένη θέση του Λένιν («Τα καθήκοντα του προλεταριάτου στην επανάστασή μας», ΑΠΑΝΤΑ τόμος 11 σελ. 151 - 186) «...Δεν αρκεί να είσαι επαναστάτης και οπαδός του σοσιαλισμού ή κομμουνιστής γενικά. Πρέπει να ξέρεις να βρίσκεις σε κάθε συγκεκριμένη στιγμή τον ιδιαίτερο εκείνο κρίκο της αλυσίδας, απ' όπου πρέπει να πιαστείς με όλες σου τις δυνάμεις για να κρατάς όλη την αλυσίδα και να προετοιμάσεις σταθερά το πέρασμα στον κατοπινό κρίκο. Και η διάταξη των κρίκων, η μορφή τους, το αλύσωμά τους, η διαφορά του ενός από τον άλλο στην ιστορική αλυσίδα των γεγονότων δεν είναι πράγματα τόσο απλά και τόσο χοντροκομμένα, όπως στη συνηθισμένη αλυσίδα που φτιάχνει ένας σιδεράς».

Αν γίνει σύγκριση ανάμεσα στα κείμενα του ΠΓ για το Προγραμματικό 9ο Συνέδριο και στις ομιλίες στο θέμα του αγώνα κατά της δικτατορίας και ιδιαίτερα στη στάση του Κόμματος για το δημοψήφισμα, φαίνεται καθαρά ότι αυτό που καθόρισε (και πάντα καθορίζει) την πολιτική γραμμή του Κόμματος αλλά και όλων των φιλελεύθερων, σοσιαλδημοκρατικών, οπορτουνιστικών κομμάτων ήταν και είναι η στρατηγική και το πρόγραμμά τους, η στάση απέναντι στον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό, ανάμεσα στην αστική και την εργατική εξουσία. Αυτή είναι η ρίζα των θεμελιακών διαφορών και όχι η ιεραρχία των διάφορων άμεσων αιτημάτων, ή ο δήθεν κομματικός εγωισμός ή ο δήθεν δογματισμός, οι τακτικές και τακτικίστικες κινήσεις.

Στη 18η Ολομέλεια, όπως από την πρώτη στιγμή αναφέραμε στην παρουσίαση, αναδείχθηκαν οι αντιφάσεις που προκάλεσαν ως έναν βαθμό και διαφορετικές απόψεις στη συζήτηση των τρεχουσών εξελίξεων στην Ελλάδα, πιο καθαρά κατά τη συζήτηση του Σχεδίου Προγράμματος, με βασικότερο ζήτημα την ενιαία επαναστατική διαδικασία των δύο σταδίων, τις κινητήριες δυνάμεις τους, την εκτίμηση της ανάπτυξης του ελληνικού καπιταλισμού. Ενώ στο Σχέδιο Προγράμματος γινόταν η σωστή εκτίμηση ότι είχαν διαμορφωθεί οι υλικές προϋποθέσεις για τον σοσιαλισμό, αφού ο ελληνικός καπιταλισμός ήταν στο μονοπωλιακό του στάδιο, στην τελική διαμόρφωση παρέμεναν τα δύο στάδια της επαναστατικής διαδικασίας. Δεν είναι τυχαίο ότι στο Τελικό Σχέδιο για το 9ο Συνέδριο όπως και στο ίδιο το Πρόγραμμα του 9ου Συνεδρίου έλλειπε εντελώς ο όρος επαναστατική κατάσταση.

Οσον αφορά στη διεθνή κατάσταση, γινόταν η ουτοπική και κυρίως μη αντικειμενική εκτίμηση ότι ο ιμπεριαλισμός είχε χάσει την πρωτοβουλία των κινήσεων κάτω από την ανερχόμενη δύναμη και δράση του σοσιαλισμού. Ως απόδειξη προβάλλονταν οι συμφωνίες ανάμεσα στην ΕΣΣΔ και τις ΗΠΑ, η αναγνώριση της ΓΛΔ, οι συμφωνίες της ΟΔΓ με την Πολωνία κ.λπ., η νίκη του Βιετνάμ στον πόλεμο με τις ΗΠΑ. Η διεθνής καπιταλιστική οικονομική κρίση του 1973 εκτιμήθηκε ως αποτέλεσμα της δυναμικής και του ρόλου του σοσιαλισμού, παραγνωρίζοντας το γεγονός ότι αυτή είναι μέσα στη φύση του καπιταλισμού, στο DNA του. Ταυτόχρονα, γινόταν η εκτίμηση ότι ο ιμπεριαλισμός απαντούσε στις απώλειές του με επιθετική πολιτική στις σοσιαλιστικές χώρες, άναβε εστίες πολέμου, οργάνωνε πραξικοπήματα, θέση που αντέφασκε με την εκτίμηση της απώλειας της ιστορικής του πρωτοβουλίας. Ερχόταν, έτσι, σε αντίθεση με τον ίδιο το χαρακτήρα του ιμπεριαλισμού, που δεν καθορίζει τη γενική του γραμμή από το συσχετισμό δυνάμεων, πολύ περισσότερο που αυτός, τότε, αξιοποιούσε συστηματικά τις ιδεολογικές και πολιτικές παρεκκλίσεις στις χώρες της σοσιαλιστικής οικοδόμησης και του Διεθνούς Κομμουνιστικού Κινήματος, τη γραμμή της «ειρηνικής συνύπαρξης», του «ειρηνικού περάσματος» στο σοσιαλισμό.

Η 18η Ολομέλεια δεν μπόρεσε να αποτελέσει έναν σημαντικό ιστορικό σταθμό, παρά ορισμένες θετικές βελτιώσεις που επέφερε. Τελικά δεν έγινε το μόνο αναγκαίο, αντικειμενικά απαιτητό, βήμα προς το 9ο Συνέδριο: Η αλλαγή της στρατηγικής του Κόμματος που απαιτούνταν και εξαρτιόταν από την, με τόλμη, κρίση της στρατηγικής στην κρίσιμη 10ετία '40 - '50. Δεν πρέπει, επίσης, να αγνοηθεί το βάρος των επιδράσεων από τη διεθνή στρατηγική του Κομμουνιστικού Κινήματος, από τη στρατηγική ιδιαίτερα στις διεθνείς σχέσεις των σοσιαλιστικών κρατών.

Ομως αυτό που έχει σημασία να βγει ως δίδαγμα διαχρονικής σημασίας σχετίζεται με το λαθεμένο θεωρητικό και μεθοδολογικό υπόβαθρο του ΚΚΕ, που στη ρίζα του είχε την απόσπαση της οικονομίας από την πολιτική. Από εκεί προέκυπτε η συμφωνία του ΚΚΕ με την ύπαρξη ενδιάμεσης εξουσίας ανάμεσα στον καπιταλισμό και σοσιαλισμό, η μη αντικειμενική (άρα λαθεμένη) εκτίμηση για το επίπεδο ανάπτυξης των σχέσεων παραγωγής στην Ελλάδα, τη θέση της στο ιμπεριαλιστικό σύστημα, τον χαρακτήρα και τους νόμους της καπιταλιστικής διεθνοποίησης, την ανισομετρία, τους ανταγωνισμούς και την αναρχία που γενικά χαρακτηρίζει τον καπιταλισμό. Πάνω στο λαθεμένο θεωρητικά υπόβαθρο αναπτύχθηκε η θέση ότι η αστική τάξη της Ελλάδας ήταν εθελόδουλη και υποτακτική, με αποτέλεσμα την υποταγή στην ΕΟΚ και το ΝΑΤΟ, στις ΗΠΑ, στο ξένο κεφάλαιο, επιλογές που ήταν και είναι απολύτως συμβατές με τα ταξικά της συμφέροντα, που είναι, επίσης, κοινά με τα πιο γενικά συμφέροντα των αστικών τάξεων των πιο ισχυρών καπιταλιστικών κρατών, παρά τις ανισότιμες μεταξύ τους σχέσεις, ανάλογα με τη θέση τους στην ιεραρχία της ιμπεριαλιστικής πυραμίδας.

Το θεωρητικό και μεθοδολογικό υπόβαθρο εκτίμησης των εξελίξεων, της κατάστασης σε μια ή άλλη φάση και όχι ο θετικός ή αρνητικός συσχετισμός δυνάμεων είναι αυτό που καθορίζει τον πρωτοποριακό ρόλο του Κόμματος σε όλες τις συνθήκες, τον ηγετικό ρόλο της εργατικής τάξης στον αγώνα ενάντια στον καπιταλισμό, στην ανατροπή του και στην οικοδόμηση της νέας σοσιαλιστικής κοινωνίας. Είναι αυτό που καλλιεργεί σταθερά και σε όλες τις συνθήκες την αντοχή, την επιμονή, την ικανότητα συσπείρωσης, τον ηρωισμό και την αναγκαία ευελιξία στο πλαίσιο της επαναστατικής στρατηγικής, ποτέ έξω και παράλληλα με αυτήν, γιατί τότε η επαναστατική στρατηγική αναιρείται στην πράξη παρά τις όποιες φραστικές διακηρύξεις και διαβεβαιώσεις. Η πολιτική συσπείρωσης και συγκέντρωσης δυνάμεων στην καθημερινή πάλη δεν είναι ουσιαστική, αποτελεσματική, βιώσιμη όταν νοείται δίπλα στη στρατηγική, αυτή πρέπει να εντάσσεται, με συνεχή ετοιμότητα, ικανότητα και συνεπή προσπάθεια, στην υπηρέτησή της.

Στις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα δεν υπάρχει δικαιολογία για κανένα Κομμουνιστικό Κόμμα να επικαλείται επιχειρήματα για τη δικαιολόγηση παρεκκλίσεων, οπορτουνιστικών αντιλήψεων και στρατηγικής που τελικά καταλήγει στην αμφισβήτηση της αναγκαιότητας και ρεαλιστικότητας του σοσιαλισμού, υπονομεύει ταυτόχρονα και την καθημερινή πάλη για τα άμεσα οξυμένα προβλήματα της εργατικής τάξης και των συμμάχων της.

«Στη σύγκρουση των προοδευτικών ανθρώπων με τις σκοτεινές δυνάμεις των καθυστερημένων, που σαν μοναδικό κίνητρο έχουν την αγωνιώδη προσπάθεια για περιφρούρηση προνομίων και ατομικών συμφερόντων, η θέση του επιστημονικού κόσμου είναι φανερή. Πάντοτε οι επιστήμονες ένοιωθαν σαν τον κύριο προορισμό τους να δουλεύουν για να συμβάλλουν στην πρόοδο και την προκοπή του κοινωνικού συνόλου. Ωστόσο οι οικονομικοκοινωνικές συνθήκες αλλού πειο λίγο, αλλού πειο πολύ, όπως στον τόπο μας, ματαίωναν τη σύνδεση της θεωρίας με την πράξη με συγκεκριμένες πραγματοποιήσιμες μελέτες»¹.

Ομιλία Πέτρου Κόκκαλη στην ίδρυση της Επιστημονικής Εταιρείας Επιστήμη Ανοικοδόμηση (ΕΠ.ΑΝ.) 9/11/1945

Στις 15 Γενάρη 1962, πέθανε στο Ανατολικό Βερολίνο το στέλεχος του ΚΚΕ και διεθνούς φήμης χειρουργός Πέτρος Κόκκαλης.

Ο Πέτρος Σ. Κόκκαλης σε όλη του τη διαδρομή αντιμετώπισε την αντίφαση ανάμεσα στις δυνατότητες της σύγχρονης επιστήμης να προσφέρει ένα ανώτερο επίπεδο ευημερίας για το σύνολο της κοινωνίας και στα καπιταλιστικά δεσμά που στομώνουν αυτές τις δυνατότητες, στάθηκε απέναντι σε αυτή την αντίφαση από τη σκοπιά εκείνων που επιδιώκουν τη λύση της. Αρχικά επικέντρωσε στο ανθρωπιστικό περιεχόμενο της επιστήμης του και επέλεξε να μην είναι μόνο γιατρός των οικονομικά ισχυρών, των μεγαλοαστών, αλλά να προσφέρει τις υπηρεσίες του σε όλους, να είναι και γιατρός των φτωχών. Παραπέρα, η άνοδος στη συνειδητοποίησή του ήταν τέτοια, που ταύτισε την πορεία του με χιλιάδες μέλη του ΚΚΕ στην κορυφαία περίοδο της ταξικής πάλης στην Ελλάδα, στον αγώνα του ΔΣΕ.

Ο Πέτρος Κόκκαλης γεννήθηκε το 1896 στη Λιβαδειά, το 1911 αποφοίτησε από το Γυμνάσιο Ναυπλίου και το ίδιο έτος γράφτηκε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ενώ τον Οκτώβρη του 1913 γράφτηκε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Χούμπολντ του Βερολίνου, εκεί με την καθοδήγηση και βοήθεια του πρύτανη και κορυφαίου φυσικού Μαξ Πλανκ, φοίτησε και ασκήθηκε δίπλα σε κορυφαίες μορφές της Ιατρικής όπως ο χειρουργός August Bier, ο βακτηριολόγος August Von Wasserman και ο ανατόμος Heinrich Wilchelm Gottfried von Waldeyer-Hartz.

Το 1914, κατά την έκρηξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, ο Πέτρος Κόκκαλης υπέβαλε αίτηση για να καταταγεί εθελοντικά στον γερμανικό στρατό, η αίτηση απορρίφθηκε καθώς ήταν αλλοδαπός. Είναι ένα γεγονός χαρακτηριστικό για την αίγλη που είχε η Γερμανία σε μεγάλη μερίδα Ελλήνων επιστημόνων και διανοουμένων, πράγμα που σε συνδυασμό με τον γενικότερο συντηρητισμό των οικογενειακών του καταβολών, τοποθετούσε την πολιτική σκέψη του Κόκκαλη στην αντιβενιζελική - φιλοβασιλική παράταξη. Η παραπέρα διαμόρφωση της προσωπικότητάς του επηρεάστηκε από τις εξελίξεις της περιόδου και τη γενικότερη κίνηση των ιδεών. Τον Ιούλη 1914 ο Κόκκαλης απέκτησε το προδίπλώμα Physikum και τον Απρίλη 1915 εγγράφηκε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης, ενώ τον Μάη 1916 εγγράφηκε στο Πανεπιστήμιο της Βέρνης, όπου και ολοκλήρωσε τις εξετάσεις και απέκτησε πτυχίο Ιατρικής, τον Δεκέμβρη 1917.

Το 1919 ο Κόκκαλης ολοκλήρωσε το διδακτορικό του σχετικά με τον Θυρεοειδή Αδένα. Χάρη στην επιστημονική του ικανότητα εκείνη την περίοδο υπήρξε υπότροφος της φαρμακευτικής «Merck», ενώ στη συνέχεια στηρίχθηκε από το Ιδρυμα Ροκφέλερ και από την Ενωση Εκτακτης Ανάγκης για τη Γερμανική Επιστήμη².

Από τον Ιούνη 1918 έως τον Μάη 1919 εργάστηκε ως βοηθός του καθηγητή Φριτς Κερβέν στην πανεπιστημιακή Χειρουργική Κλινική της Βέρνης. Το 1919 επέστρεψε στη Γερμανία, ειδικευόμενος στη χειρουργική στην Πανεπιστημιακή Κλινική του Μονάχου. Το 1927-'28 υπήρξε αναπληρωτής διευθυντής στο Χειρουργικό και Ακτινολογικό τμήμα στο Νοσοκομείο Βηθεσδά στο Σόλιγκεν.

Κατά την παραμονή του στην Ελβετία (1915 - 1919) γνωρίστηκε με έναν μεγάλο κύκλο πρωτοπόρων διανοουμένων, όπως τον Ιρλανδό συγγραφέα Τζέιμς Τζόις, τον καθηγητή φιλοσοφίας Αβροτέλη Ελευθερόπουλο. Ο τελευταίος στάθηκε η αφορμή για μια συνάντηση του Κόκκαλη με τον Λένιν στη Ζυρίχη το 1916. Ο Κόκκαλης γνωρίστηκε με το ρεύμα του εξπρεσιονισμού στη ζωγραφική και συνδέθηκε με στενή φιλία με τον Ελληνα εκπρόσωπό του, Γιώργο Μπουζιάνη. Μετά το 1919 στη Γερμανία βρέθηκε στον φιλικό κύκλο της ηθοποιού Κάρολα Νέερ και του Μπέρτολτ Μπρεχτ, όταν ο τελευταίος σπούδαζε Ιατρική και έγραφε τα πρώτα θεατρικά του έργα. Κατά την περίοδο της Επανάστασης του 1918-'19 στη Γερμανία, χρειάστηκε να χειρουργήσει αρκετές φορές τραυματισμένους Σπαρτακιστές.

Το καλοκαίρι του 1928 ο Κόκκαλης επέστρεψε στην Αθήνα. Συγκαταλεγόταν πλέον ανάμεσα στους κορυφαίους χειρουργούς της χώρας. Ακολούθησε μια ανοδική πορεία: Επιστημονική, διδακτική, συγγραφική αλλά και γενικότερης ένταξής του στους κύκλους της αστικής τάξης, καθώς τον εμπιστεύονταν μέλη της βασιλικής οικογένειας, υπουργοί, πρωθυπουργοί, βιομήχανοι, αξιωματούχοι. Ο ίδιος δεν έκανε διάκριση, προσφέροντας τις υπηρεσίες του στον φτωχόκοσμο στα λαϊκά ιατρεία.

Συνοπτικά η επαγγελματική του διαδρομή και αναγνώριση στη μεσοπολεμική Ελλάδα είναι: Διευθυντής στο Χειρουργικό τμήμα του Νοσοκομείου ΕΛΠΙΣ (1929), Υφηγητής της Χειρουργικής στην Ιατρική Σχολή του ΕΚΠΑ (1929), διευθυντής στο Χειρουργικό Τμήμα της «Αστυκλινικής» του ΕΚΠΑ (1930), τακτικός καθηγητής στην έδρα της Εγχειρητικής και Τοπογραφικής Ανατομικής και άλλες θέσεις ευθύνης στην Ιατρική Σχολή του ΕΚΠΑ (1935), διευθυντής στη Χειρουργική Κλινική του «Ευαγγελισμού» (1935), τακτικός καθηγητής στη Β' Εδρα Χειρουργικής Κλινικής στην Ιατρική Σχολή του ΕΚΠΑ και διευθυντής της Β' Πανεπιστημιακής Χειρουργικής στο «Αρεταίειο» Νοσοκομείο.

Το 1934 πήρε μέρος στη συγγραφή της δίτομης συλλογικής έκδοσης «Χειρουργική», γνωστής και ως «Η χειρουργική των 8». Κατά τη συγγραφή εκείνου του έργου γνωρίστηκε με την μετέπειτα σύζυγό του, την εκπαιδευτικό Νίκη Κουλέτσα, με την οποία απέκτησε δυο παιδιά, τον Σωκράτη (1939) και την Αυγή-Πολυξένη (1944).

Μεγάλα γεγονότα όπως η Οκτωβριανή Επανάσταση και η σοσιαλιστική οικοδόμηση στην ΕΣΣΔ τα παρακολούθησε δίχως να τοποθετηθεί άμεσα. Ωστόσο, ήταν ενήμερος για τα επιτεύγματα στο χώρο της Ιατρικής και τα πρόβαλλε δημόσια στο επιστημονικό του έργο. Για παράδειγμα, στην ομιλία του στις 4 Μάρτη 1936, με την ευκαιρία της αναλήψεως της έδρας της Εγχειρητικής, εξάρει το σοβιετικό σύστημα οργανωμένης εθελοντικής αιμοδοσίας, τη δημιουργία ανάλογων ινστιτούτων και τις επιτυχίες της σοβιετικής Ιατρικής. Σε αντιδιαστολή με την Ελλάδα, όπου: «Περιτριγυρίζουν τα νοσοκομεία οι εξ' επαγγέλματος αιμοδόται αναμένοντες τη στιγμήν, καθ' ην θα κληθώσι να πωλήσουν υπό της βιοποριστικής ανάγκης πιεζόμενοι, ολίγον αίμα αντί χιλιόδραχμων τινών»³.

Στον ιταλοελληνικό πόλεμο ο Πέτρος Κόκκαλης υπηρέτησε ως αρχίατρος της Στρατιάς Ηπείρου και επέλεξε να βρίσκεται εκεί που τραυματίζονταν τα παιδιά του λαού. Πρωτοστάτησε στην ίδρυση και λειτουργία των Κινητών Ορεινών Χειρουργείων.

Με την έναρξη της Κατοχής αρνήθηκε να υπογράψει πρωτόκολλο συνεργασίας με τις ιταλικές αρχές (όπως και άλλοι συνάδελφοί του) και εν συνεχεία αρνήθηκε την πρόταση του αρχίατρου της Λουφτβάφε και παλιού γνώριμού του να ιδρύσουν ελληνογερμανικό νευροχειρουργικό χειρουργικό κέντρο στον «Αγιο Σάββα». Το 1942 υπερασπίστηκε με έγγραφη κατάθεσή του τον καθηγητή στο ΕΚΠΑ Ιωάννη Κακριδή, ο οποίος διώχθηκε επειδή προωθούσε το μονοτονικό γλωσσικό σύστημα. Την ίδια χρονιά ήρθε σε σύγκρουση με τον υπουργό Παιδείας της δοσιλογικής κυβέρνησης Κωνσταντίνο Λογοθετόπουλο. Ετσι ξεκίνησε η δίωξή του από όλες τις δημόσιες θέσεις και η οριστική αποπομπή του από το Πανεπιστήμιο, τον Οκτώβρη 1942. Εργαζόμενος στην Αθήνα, συνέβαλε στην προμήθεια των αντιστασιακών οργανώσεων με φαρμακευτικό υλικό από τα μεγάλα νοσοκομεία της Αθήνας. Σταδιακά έσφιγγε γύρο του ο κλοιός των γερμανικών και των ελληνικών διωκτικών υπηρεσιών.

Το 1943 ο Πέτρος Κόκκαλης πήρε μέρος στη «Σοσιαλιστική Ενωση», που αποτελούνταν κυρίως από διάφορους διανοούμενους και άλλους παράγοντες όπως οι Σβώλος, Αγγελόπουλος, Καραμανλής, Ζολώτας, Κ. Τσάτσος κ.ά. Ενώ έκανε και μια ανεπιτυχή προσπάθεια να διαφύγει στο Κάιρο. Διαχωρίστηκε από τη «Σοσιαλιστική Ενωση», την οποία χαρακτήριζε λέσχη συζητήσεων που απέφευγε τον οργανωμένο λαϊκό αγώνα.

Τελικά, με τη βοήθεια των στελεχών του ΚΚΕ (Θ. Χατζή, Β. Μαρκεζίνη και Χρ. Γκιζέλη) έφυγε για τα βουνά της Ελεύθερης Ελλάδας. Η έγκυος σύζυγός του πέρασε στην παρανομία, ενώ ο υπέργηρος πατέρας του βασανίστηκε και πέθανε λίγο αργότερα. Στις 19 Απρίλη 1944 ανέλαβε στην Κυβέρνηση της ΠΕΕΑ Γραμματέας Παιδείας και Κοινωνικής Πρόνοιας.

Στο καμίνι της ένοπλης πάλης, το πέρασμα του Κόκκαλη στον αγώνα ήταν συνειδητό και αμετάκλητο. Τον Σεπτέμβρη 1944 οργανώθηκε στο ΚΚΕ. «Από την εποχή που έγινα μέλος του ΚΚΕ, έκανα κάθε εργασία και εντολή που μου έδωσε το Κόμμα», έγραφε το 1951.

Σχετικά με την καθυστέρηση της ένταξής του στο Κόμμα, έλεγε αυτοκριτικά σε ομιλία του στο πολιτικό μνημόσυνο για τον Δ. Γληνό, τον Δεκέμβρη του 1945: «Υπήρξε εποχή που εμείς, από έλλειψη σωστού ιδεολογικού προσανατολισμού, για να μη δώσουμε αφορμές στη διαστρεβλωμένη εκείνη κοινωνία, σωπάσαμε και με την παθητική μας στάση ανεχτήκαμε όταν εξόριζαν, βασάνιζαν, θανάτωναν τους λαϊκούς αγωνιστές. Και δεν ήταν μονάχα η έλλειψη της βαθύτερης κατανόησης της μαρξιστικής κοσμοθεωρίας που μας έκανε έρμαια των συναισθηματικών ταλαντεύσεων - αλλά και η έλλειψη θάρρους.

...εμένα τουλάχιστον θα σκιάζει σε όλη μου τη ζωή η ανάμνηση ότι υπήρξε εποχή, που ώριμος επιστήμονας, σώπασα και ανέχτηκα έτσι τη διαστρέβλωση της αλήθειας και την καταπάτηση της λευτεριάς. Και αυτή την έννοια έχει το μήνυμα που απευθύνουμε σε κάθε τίμιο διανοούμενο, που τυχόν σωπαίνει, και μάλιστα σήμερα, όταν πίσω από τα σίδερα της φυλακής βρίσκονται χιλιάδες λαϊκοί αγωνιστές»⁴.

Ο Πέτρος Κόκκαλης επέστρεψε στην Αθήνα τον Οκτώβρη 1944. Πήρε μέρος στον Δεκέμβρη 1944 βοηθώντας με τις ιατρικές του γνώσεις. Για ορισμένο διάστημα επανήλθε στο Πανεπιστήμιο, αλλά γρήγορα τέθηκε σε διαθεσιμότητα μέχρι την οριστική του απόλυση τον Σεπτέμβρη 1946. Τον Αύγουστο 1946 ο Πέτρος Κόκκαλης εκλέχθηκε μέλος της Επιτροπής Πόλης της ΚΟ Αθήνας. Στη συγκεκριμένη χρέωση δεν κατάφερε να προσφέρει καθώς έπαθε έμφραγμα και νέα καρδιακή κρίση έπαθε τον Φλεβάρη 1947.

Τον Μάη 1947, έφυγε με απόφαση του Κόμματος στο εξωτερικό για θεραπεία σε Γαλλία και Ελβετία. Και τον Δεκέμβρη 1947 επέστρεψε μέσω Βελιγραδίου στις περιοχές του ΔΣΕ, όπου πήρε μέρος στη συγκρότηση της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης, ως υπουργός Υγιεινής - Κοινωνικής Πρόνοιας και Παιδείας. Ηταν ο μόνος από τη σύνθεση της ΠΕΕΑ (1944) που πήρε μέρος και στην ΠΔΚ (1947 - 1949). Είχε την κύρια ευθύνη στην Επιτροπή Βοήθειας στο Παιδί (ΕΒΟΠ) που συγκροτήθηκε το 1948 για τη σωτηρία των παιδιών στις εμπόλεμες περιοχές και σήκωσε μεγάλο βάρος για την αντιμετώπιση της εχθρικής προπαγάνδας, που μιλούσε για παιδομάζωμα. Μετά την υποχώρηση του ΔΣΕ έζησε στην πολιτική προσφυγιά (Ουγγαρία και Ρουμανία), όπου συνέχισε να προσφέρει στην ΕΒΟΠ. Μέτα τη συγκρότηση του Παγκόσμιου Συμβουλίου Ειρήνης έγινε μέλος του, μαζί με άλλες διεθνείς προσωπικότητες.

Το 1955 ο Πέτρος Κόκκαλης εγκαταστάθηκε στο Ανατολικό Βερολίνο, πρωτεύουσα της Γερμανικής Λαοκρατικής Δημοκρατίας. Εκεί ανέλαβε διευθυντής του Ινστιτούτου Πειραματικής Χειρουργικής του Κυκλοφορικού Συστήματος της Γερμανικής Ακαδημίας Επιστημών (Ινστιτούτο Πειραματικής Καρδιοχειρουργικής και Αγγειοχειρουργικής μετά το 1960). Το 1957 διορίστηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Χούμπολντ με ανάθεση διδασκαλίας στον τομέα της Χειρουργικής.

Στα χρόνια 1953, 1954 και το 1957-'58, με αφορμή την επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης, ο Πέτρος Κόκκαλης πήγε ως προσκεκλημένος ομάδας επιστημόνων στην ΕΣΣΔ, όπου γνωρίστηκε με τα επιτεύγματα της σοβιετικής Ιατρικής και συνδέθηκε στενότερα με Σοβιετικούς επιστήμονες, ιδιαιτέρα στον τομέα των μεταμοσχεύσεων, που βρισκόταν σε πειραματικό στάδιο. Συνεργάστηκε στενά με τον Σοβιετικό χειρουργό Βλαντιμίρ Ντεμίσοφ, που πραγματοποιούσε πειραματικές μεταμοσχεύσεις σε ζώα.

Ο Κόκκαλης μαζί με τον Ντεμίσοφ, στην Ανατ. Γερμανία πλέον, κατά το δίμηνο Δεκέμβρης 1958 - Γενάρης 1959, πραγματοποίησαν στο Ινστιτούτο που διεύθυνε ο Π. Κόκκαλης μια σειρά από πειραματικές μεταμοσχεύσεις και για τη συρραφή των αγγείων χρησιμοποίησαν μια καινοτόμα ανακάλυψη Σοβιετικών επιστημόνων με θεαματικά αποτελέσματα. Ανάμεσα στις πειραματικές μεταμοσχεύσεις πραγματοποίησαν και την τοποθέτηση δεύτερης κεφαλής σε σκύλο, η οποία είχε λειτουργικότητα και επέζησε για ορισμένες μέρες.

Τα πειράματα που διηύθυνε ο Πέτρος Κόκκαλης τον έφεραν στο προσκήνιο ως μια διεθνούς φήμης προσωπικότητα, ενώ συνέβαλαν καθοριστικά στην άνοδό της επιστημονικής ικανότητας τα επόμενα χρόνια για την πραγματοποίηση μεταμοσχεύσεων στον άνθρωπο.

Ο Πέτρος Κόκκαλης πέθανε στις 15 Γενάρη του 1962. Η ταφή του στην Αθήνα δεν ήταν εύκολη υπόθεση, καθώς ο διεθνούς φήμης χειρουργός διωκόταν από τις ελληνικές αρχές ασφαλείας για την αγωνιστική του δράση. Τελικά η κηδεία του πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα, στις 29 Γενάρη 1962.

Παραπομπές:

1. Θ. Χρήστου: «Πέτρος Σ. Κόκκαλης», εκδ. «Λιβάνη», σελ. 146-147

2. Ηταν μια ειδική ένωση που ιδρύθηκε το 1920, με πρωτοβουλία ακαδημαϊκών (ανάμεσά τους ο Μαξ Πλανκ), για την οικονομική στήριξη των νέων ερευνητών, στις συνθήκες της γερμανικής ήττας κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και μεγάλου πληθωρισμού.

3. Θ. Χρήστου: «Πέτρος Σ. Κόκκαλης», εκδ. «Λιβάνη», σελ. 310-312

4. Θ. Χρήστου: «Πέτρος Σ. Κόκκαλης», εκδ. «Λιβάνη», σελ. 320

Την επιστημονική, ιδεολογική, πολιτική και προσωπική διαδρομή του Πέτρου Κόκκαλη μπορούμε να παρακολουθήσουμε μέσα από τη νέα έκδοση «Πέτρος Σωκράτους Κόκκαλης 1896 - 1962. Ο αστός επαναστάτης Ιατρός από τον Αντιβενιζελισμό στο Λενινισμό», με συγγραφέα τον Θανάση Χρήστου, αναπληρωτή καθηγητή Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας, στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου. Η πρώτη γραφή του βιβλίου υπήρξε έκδοση του Πανεπιστημίου, ενώ επανεκδόθηκε σε εμπλουτισμένη μορφή από τις εκδόσεις «Α. Α. Λιβάνη». Αποτελεί προϊόν 16ετούς έρευνας του Θανάση Χρήστου σε εγχώρια και ξένα Αρχεία, συλλογής προσωπικών μαρτυριών, συνεντεύξεων και πολλών άλλων τεκμηρίων. Το βιβλίο έχει εκδοθεί και στην αγγλική γλώσσα, ενώ αποτελεί πρόδρομο μιας εκτενέστερης έκδοσης, που θα βασίζεται στα ημερολόγια του Πέτρου Σ. Κόκκαλη και άλλα αδημοσίευτα υλικά.

Η πολιτική σκέψη του Πέτρου Κόκκαλη κινήθηκε, όπως επισημαίνει ο τίτλος του βιβλίου του Θανάση Χρήστου, από τον αντιβενιζελισμό στον λενινισμό. Μάλιστα, η άνοδος στη συνειδητοποίησή του ήταν τέτοια, που από κορυφαίος επιστήμονας και γιατρός των μεγαλοαστών, ταύτισε την πορεία του με χιλιάδες μέλη του ΚΚΕ στην κορυφαία περίοδο της ταξικής πάλης στην Ελλάδα, παίρνοντας μέρος στην ένοπλη πάλη του ΔΣΕ και αντιμετώπισε διώξεις.

Ο «Ριζοσπάστης» επικοινώνησε και συζήτησε με τον Θ. Χρήστου. Ανάμεσα στα άλλα μας επεσήμανε: «Επιθυμία του ιδίου στη διαθήκη του ήταν να ταφεί στην Ελλάδα, γι' αυτό και η σορός του μεταφέρθηκε αεροπορικώς στην Αθήνα με προσωπική άδεια που έδωσε ο τότε πρωθυπουργός της χώρας, παλαιός του γνώριμος από τα χρόνια της Κατοχής και της "Σοσιαλιστικής Ενωσης", Κωνσταντίνος Καραμανλής. Και έτσι στις 29 Ιανουαρίου 1962 η φιλόξενη και πολύπαθη αττική γη δεχόταν το σπουδαίο τέκνο της στοργικά στα σπλάχνα της».

Οπως σημείωσε ο Θ. Χρήστου, το βιβλίο επιδιώκει να απαντήσει σε βασικά ερωτήματα γύρω από τη ζωή και την πορεία του Π. Κόκκαλη:

«Αλλά ποιος ήταν κατά βάθος ο χειρουργός Πέτρος Σωκράτους Κόκκαλης, ο οποίος ξεκινώντας από μηδενική σχεδόν κοινωνική αφετηρία, κατάφερε με την οξυδέρκεια, το ταμπεραμέντο, την επιμέλεια, την ευθυκρισία, το μοναδικό διαγνωστικό χάρισμα και την ιατρική του δεξιοσύνη να ανέλθει μέσα σε πολύ λίγο χρόνο στα ύπατα αξιώματα της ακαδημαϊκής ζωής του τόπου; Τι τον καθιστούσε τόσο ξεχωριστό ανάμεσα στους ομοτέχνους του στη μεσοπολεμική Ελλάδα; Οι έμφυτες ικανότητές του και η βαθιά του προσήλωση στο όραμα για ένα καλύτερο αύριο σε μία κοινωνία περισσότερο αξιοκρατική, πιο δίκαιη και πιο δημοκρατική!

Δύο ήταν οι κυριότεροι πυλώνες της συμβολής του στην εγχώρια και διεθνή ιατρική έρευνα. Προπολεμικά ήταν ο πρώτος ακαδημαϊκός δάσκαλος, ο οποίος χειρουργούσε τη φυματίωση και τη χειρότερή της εκδοχή, τη σπηλαιώδη, και μεταπολεμικά εκείνος, ο οποίος πρωταγωνίστησε στον τομέα της μεταμόσχευσης ζωτικών οργάνων σε πειραματόζωα από κοινού με τον Σοβιετικό φυσιολόγο και πειραματιστή Wladimir P. Demichow, προλειαίνοντας ουσιαστικά το έδαφος για την πρώτη επιτυχημένη μεταμόσχευση καρδιάς σε άνθρωπο από τον Christiaan Barnard, στις 3 Δεκεμβρίου 1967, στη Νότια Αφρική.

Αναμφίβολα, αντάξιο επιστέγασμα της ελπιδοφόρας αυτής επιστημονικής ανέλιξης και προσφοράς του Πέτρου Σωκράτους Κόκκαλη κατά τη διάρκεια του "σύντομου" εκρηκτικού 20ού αιώνα ήταν το πέρασμά του από τον αντιβενιζελισμό στο λενινισμό, από τη συντήρηση στην ταξική υπέρβαση, από τον έναν κόσμο στον εκ διαμέτρου αντίθετο ιδεολογικά, λες και βάρυνε κατά έναν αδιόρατο και μοιραίο τρόπο η συγκυριακή γνωριμία του το 1916 εκεί στη Ζυρίχη με τον Λένιν και τον Τζαίημς Τζόις μέσω του Αβροτέλη Ελευθερόπουλου και αργότερα, το 1919, στο Μόναχο με τον Berthold Brecht, την Carola Neher και τον Γιώργο Μπουζιάνη και τέλος, το 1950, στο Παγκόσμιο Συμβούλιο Ειρήνης με τον Pablo Picasso, την Irene και τον Frederic Joliot - Curie, τον Yves Montand, τον Louis Aragon, τον John Desmond Bernal κ.ά.».